Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi - Iqtisodiyot - Referatlar

Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

683.23046875 KB

Ko'chirib olish

Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi Reja: 1. Xorijdagi turizm sohasi boshqaruvining modellari. 2. O’zbekistonda turizm majmuasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi. 3. Turizm xizmatlari sohasida marketingning nazariy asoslari. 1

1. Xorijdagi turizm sohasi boshqaruvining modellari Xorijdagi turizm sohasi boshqaruvini tashkil qilishning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishda davlat boshqaruvining uchta modelini alohida ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchi model markazlashgan davlat ma’muriyatining yo’qligini nazarda tutadi, bunda barcha masalalar bozor ―o’z-o’zini tashkil etish‖ tamoyili asosida joylarda hal qilinadi. Ayrim mamlakatlar hukumatlari ushbu mamlakat turizmi xalqaro bozorda mustahkam o’rin egallagan va u xorijiy turistlar uchun doimo sirli va jozibali bo’lganida yoki turistik bozor subyektlari nufuzli mavqeni egallaganda shunday qarorlarni qabul qiladi. Bunday holda turistik bozor subyektlari, ya’ni turfirmalar o’z muammolarini davlat ishtirokisiz mustaqil hal qila oladilar va ular butun milliy bozor manfaatlariga ega va mustaqil reklama aksiyalariga qodir bo’lishganda, shunday qarorlar qabul qilishi mumkin. Turizm industriyasining bunday boshqarish modelidan AQSHda foydalanilgan (1997-yilda AQSHda turizm bilan shug’ullanuvchi VSTTA davlat tizimiga barham berilgan). Ikkinchi model butun soha faoliyatini nazorat qiluvchi kuchli va nufuzli vazirlikning bo’lishini taqozo qiladi. Bunday boshqaruvni amalga oshirish uchun ma’lum shart-sharoitlar talab qilinadi, jumladan, turizm industriyasiga, reklama va marketing faoliyatiga, turistik infratarkibga katta mablag’lar sarflash lozim bo’ladi. Ushbu model bo’yicha turistik sohani boshqarish Turkiya, Misr, Tunis kabi turizmga mamlakatga valyuta kirib kelishining asosiy manbalaridan biri sifatida qaraydigan davlatlarda joriy qilingan. Uchinchi model Yevropa davlatlarida qo’llanilib, mamlakat turistik faoliyatini rivojlantirish masalalari ma’lum bir ko’p tarmoqli vazirlik tomonidan hal qilinadi. Masalan, G’arbiy Yevropada bu faoliyat bilan ko’proq iqtisodiy yo’nalishdagi vazirlik shug’ullanadi. Davlat boshqaruvining bunday modelining jiddiy xususiyatlaridan yana biri – davlat turizm ma’muriyati tashkilotlarini ikki toifaga ajratishidir. Birinchi toifadagi tashkilotlar davlat boshqaruvining global masalalari bilan shug’ullanadi va tarmoq uchun me’yoriy-huquqiy bazani yaratish, statistik 2

ma’lumotlarni qayta ishlash, mintaqalar faoliyatini muvofiqlashtirish, xalqaro darajadagi hamkorlik masalalari bilan shug’ullanadi. Ikkinchi toifa tashkilotlar esa marketing tadqiqotlarini olib boradi. Bu toifadagi tashkilotlar turistik vazirlik tarkibiga kiruvchi yoki unga bo’ysunuvchi, ammo boshqaruv organi bo’lmagan muassasa hisoblanadi. Xorijda ushbu mamlakat haqida tasavvurni yaratish uchun zarur bo’lgan barcha faoliyat ularning zimmasida bo’ladi (jumladan, ko’rgazmalarda ishtirok etish, xorijdagi turvakolatlarning boshqaruvi). Shuningdek, moliyalashtirishning asosiy ulushi aynan ushbu toifadagi institutlar zimmasiga tushadi. Bundan tashqari, rivojlangan Yevropa mamlakatlarida davlat boshqaruvidagi turistik ma’muriyat davlat topshiriqlariga xususiy sektordan moddiy mablag’larni jalb qilish uchun, turli darajalardagi boshqaruv organlari o’rtasidagi o’zaro foydali hamkorlik shakllarini topish uchun mahalliy hukumat hamda xususiy biznes vakillari bilan yaqin munosabatda ishlaydi. Xalqaro turizmning rivojlanish tendensiyalari, turistik sohani tashkil etish uslubi va tuzilishiga ko’ra, O’zbekiston sharoiti uchun, bizning fikrimizcha, turizm sohasini boshqaruvining uchinchi modeli ma’qul keladi. 2. O’zbekistonda turizm majmuasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi Mamlakatimizda davlat turistik faoliyatni O’zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri sifatida e’tirof etib, turistik faoliyatni rivojlantirishni qo’llab- quvvatlaydi va uni amalda bajarish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Milliy iqtisodiyotdagi turizmning o’rnini belgilash va uni boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2016-yil 2-dekabrdagi ―O’zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida‖gi qabul qilgan Farmoni tarixiy ahamiyatga ega bo’lib, iqtisodiyotda birinchi marotaba turizm sohasiga strategik sektor maqomini berilishi bilan ajralib turibdi. Bunday yondashuv 3

turizmni barcha hududlarni va o’zaro bog’liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning yetakchi kuchiga aylanishi lozim bo’lgan iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, tarkibiy o’zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aylantiradi. Turizm xizmat bozoridagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: • turizm industriyasini rivojlantirish; • fuqarolarning dam olish huquqlarini, sayohat qilishda harakatlanish erkinligini ta’minlash; • turistik resurslardan oqilona foydalanish va ularni saqlash; • bolalar, yoshlar, nogironlar va aholining kam ta’minlangan qatlamining turizmdan foydalanish bo’yicha me’yoriy bazasini takomillashtirish; • turistik industriyani rivojlantirishga mablag’ jalb qilish; • turistik xizmatlar bozorida tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun teng imkoniyatlar yaratish; • turistlar xavfsizligini, ularning huquqlari, qonuniy manfaatlari va mulkiy himoyasini ta’minlash; • turizm sohasining ilmiy ta’minotini tashkil qilish va rivojlantirish; • kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; • xorijiy mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish. Turizm majmuasi boshqaruv tizimini tashkil etishning mikroiqtisodiyot darajasida turizm industriyasida ish yuritayotgan turli mulk shakliga ega bo’lgan tashkilotlar, korxonalar va O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasining viloyatlardagi mintaqaviy bo’limlari va vakillari faoliyat yuritadi. Turizmni boshqarish tizimini qayta tashkil etish natijasida yangi va yanada samarali boshqaruv usullari paydo bo’lmoqda, korxonalar hamda turistlarning huquq va manfaatlari himoyasi kuchaytirilib, turizmni rivojlantirishning maqbul yo’nalish hamda uslublari aniqlanmoqda. Shubhasiz, turizm sohasida davlat siyosatining muhim qismi uni amalga oshirish mexanizmini tayyorlashdan iborat. Turizm xizmat bozorining davlat tomonidan boshqaruv tarkibining tahlili hozirgi paytda davlat 4

tomonidan qo’llab-quvvatlashning quyidagi iqtisodiy va ma’muriy mexanizmlari mavjudligini ko’rsatdi: - soliq imtiyozlari, subsidiyalar va dotatsiyalar; - turizm rivojlanishiga yordam beruvchi va turistik xizmatlar iste’molchisi huquqlarining himoyasini ta’minlovchi milliy qonunchilik tizimi va me’yoriy aktlar; - mamlakatga kirishda va undan chiqishda pasport qaydlari hamda vizaga oid cheklovlarni kamaytirish; - narxlarni turli arzonlashtirish usullarini qo’llash va imtiyozlar berish yo’li bilan nomavsumiy turizmni rag’batlantirish; - ijtimoiy turizmni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash; - turistlar xavfsizligi talablarining kuchaytirilishi; - davlat tomonidan atrof-muhitni, madaniy va tarixiy hamda boshqa bir qator turistik resurslarni saqlash bo’yicha qo’llanilayotgan choralarni kuchaytirish. O’zbekiston Prezidenti Farmoni asosida 2017-yildan tugatilgan «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasi negizida O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi tashkil etildi va u turizm sohasidagi vakolatli davlat organi etib belgilandi. O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi zimmasiga quyidagi funksiyalar yuklandi: - turizm turoperatorlik faoliyatini litsenziyalash; - O’zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish bo’yicha milliy organi; - «O’zstandart» agentligi bilan mustahkam o’zaro hamkorlikda turizm faoliyati subyektlari tomonidan ko’rsatiladigan turoperatorlik (turizm mahsulotlari) xizmatlari va mehmonxona xizmatlarini majburiy sertifikatlash, shu jumladan, turli tashkiliy-huquqiy shakllardagi mehmonxonalarning (motellarning) tasnifini belgilash; - sertifikatlanadigan turizm xizmatlarining normativ hujjatlarda belgilangan majburiy talablar va standartlarga muvofiqligi bo’yicha inspeksiya nazoratini amalga oshirish. 5

2.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasining tashkiliy tuzilmasi. Bunda O’zbekiston Respublikasi Milliy sertifikatlash tizimida akkreditatsiya qilingan turizm xizmatlarini sertifikatlash bo’yicha organlar ham turizm xizmatlarining ayrim turlarini sertifikatlash subyektlari hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasining o’z vakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlari davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari, davlat hokimiyati va mahalliy boshqaruv organlari, mulkchilik shakllari va idoraviy bo’ysunishidan qat’i nazar, xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi. 6 O„zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo„mitasi O‗zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‗mitasining Qoraq a lpog‗iston Respublikasi, Samar qand, Buxoro, Xorazm va Farg‗ona viloyatlari hududiy boshqarmalari ― Milliy turizm mahsulotlarini targ‗ibot qilish markazi ‖ davlat unitar korxonasi ― Tirizm xizmatlarini sertifikatlash markazi ‖ davlat unitar korxonasi ― Dispetcherlashtirish va sayyohlarga xizmat ko‗rsatish markazi ‖ davlat unitar korxonasi ― Turizm sohasida kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash respublika markazi ‖ davlat unitar korxonasi ― Ipak yo‗li ofisi ‖ unitar korxonasi Xususiy turistik tashkilotlar assotsiatsiyasi

O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasining boshqaruv xodimlari cheklangan soni 43 nafar bo’lgan markaziy apparati tuzilmasi tashkil etildi (2.2-rasm). O’zbekiston Resiublikasi Turizmni rivojlaitirish davlat ko’mita- si faoliyatiiing asosiy vazifalari va yo’nalishlari etib quyidagilar belgilandi: • mamlakatning turizm salohiyatini tubdan oshirishga, turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berishga, turizm sohasida yagona davlat siyosati o’tkazilishiga yo’naltirilgan turizmni rivojlantirishning yaxlit konsepsiyasi shakllantirilishi va amalga oshirilishini ta’minlash; • turizm xizmatlarining tashqi va ichki bozorlarida marketing tadqiqotlari olib borishga, tarixiy-madaniy merosni keng targ’ib qilishga, O’zbekiston Respublikasining turizm qiyofasini saqlab qolish va rivojlantirishga, milliy turizm mahsulotlari va brendlari xalqaro turizm bozorlariga kirib borishiga yo’naltirilgan faol reklama-axborot siyosatini amalga oshirish; • ichki, kirish va chiqish turizmini kompleks rivojlantirishning milliy va hududiy dasturlari ishlab chiqilishini muvofiqlashtirish va ularning amalga oshirilishi monitoringi, turizm turlarining keng doirasini jadal rivojlantirish, xalqaro standartlarga muvofiq bo’lgan turizm infratuzilmasini rivojlantirishga xorijiy investitsiyalarni, shuningdek, xalqaro moliya institutlari va boshqa tashkilotlarning kreditlari va grantlarini jalb etish; • turizm faoliyati rivojlanishini muvofiqlashtirish, mintaqalarda yangi turizm yo’nalishlari tashkil etilishini ta’minlash, ularni pasportlashtirish, turizm yo’nalishlari va turizm obyektlari bo’yicha yagona milliy reestrlarni shakllantirish; • turizm xizmatlarini tashkil etishda, eng avvalo, turistlar joylashtiriladigan joylarda, ovqatlanish punktlarida, respublika hududi bo’ylab harakatlanishda va turizm obyektlariga tashriflarni uyushtirishda turistlarning xavfsizligi va sog’lig’ini ta’minlashga yo’naltirilgan turizm xizmatlari ko’rsatish sifati va xavfsizligi standartlari ishlab chiqilishini muvofiqlashtirish, turizm sohasida xizmatlarni litsenziyalash va sertifikatlashtirish hamda litsenziyalanadigan va 7

sertifikatlashtiriladigan turizm xizmatlarining belgilangan talablar va standartlarga muvofiqligi bo’yicha inspeksiya nazoratini amalga oshirish; 8

2.2-rasm. O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi markaziy apparatining tuzilmasi. 282 Turistik faoliyatni muvifiqlashtirish va rivojlantirish boshqarmasi A KTni joriy qilish bo‗yicha muxassisi 281

• turizm sohasini davlat tomonidan va bozor munosabatlari asosida tartibga solishni maqbullashtirish va turizm xizmatlari bozorida raqobatni rivojlantirish, turizmni rivojlantirishga qarshilik qilayotgan barcha g’ov va to’siqlarni bartaraf etishga qaratilgan takliflar ishlab chiqish, turizm sohasida tadbirkorlik faolligi oshishiga har tomonlama ko’maklashish, ushbu sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini faol joriy etish; • turizm faoliyati sohasida birinchi navbatda BMTning Butunjahon turizm tashkiloti, turizm bo’yicha nufuzli xalqaro va milliy tashkilotlar hamda turizm sohasida faoliyatni amalga oshiruvchi xorijiy kompaniyalar bilan xalqaro hamkorlikni kengaytirish, xalqaro va davlatlararo standartlar va normalarni turizm faoliyati va amaliyotiga joriy etish; • turizm faoliyati subyektlari xodimlarini muntazam ravishda qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni yuqori sifat darajasida tashkil etish, tarmoq turizm fanlarini rivojlantirishga ko’maklashish. O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi tuzilmasida quyidagi mustaqil bo’linmalar tashkil etildi: ● tugatilayotgan «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasi huzuridagi «Buyuk Ipak yo’li» reklama agentligi davlat unitar korxonasi negizida «Milliy turizm mahsulotlarini targ’ibot qilish markazi» davlat unitar korxonasi; • «Turizm xizmatlarini sertifikatlash markazi» unitar korxonasi negizida «Turizm xizmatlarini sertifikatlash markazi» davlat unitar korxonasi; • «Dispetcherlashtirish va sayyohlarga xizmat ko’rsatish markaziy boshqarmasi» davlat korxonasi negizida «Dispetcherlashtirish va sayyohlarga xizmat ko’rsatish markazi» davlat unitar korxonasi; • «Respublika ilmiy-o’quv konsalting markazi» davlat korxonasi negizida «Turizm sohasida kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash Respublika markazi» davlat unitar korxonasi. O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasining Qoraqalpog’iston Respublikasi, Samarqand, Buxoro, Xorazm va Farg’ona

viloyatlarida hududiy boshqarmalar tashkil topdi. Uning tashkiliy tuzilmasi quyida ifodalangan. Hududiy boshqarma boshlig’i Turistik salohiyatni targ’ib qilish, turistlarga va turistik faoliyat subyektlariga ko’mak berish bo’yicha mutaxassis 1 ish o’rn i Turizm sohasidagi dastur va loyihalarning amaliyotga joriy etilishini monitoring qilish bo’yicha mutaxassis 1 ish o’rni Buxgalter 1 ish o’rni Yurist konsultant 1 ish o’rni 17.2. 3-rasm. Hududiy boshqarmalarning namunaviy tuzilmasi. 17.3. Turizm xizmatlari sohasida marketingning nazariy asoslari 1 Turizm sohasida marketingning qo’llanilishi bozorda maxsus turistik mahsulotni ishlab chiqarish va uni aniq iste’molchiga yo’naltirish, savdoni oshirish strategiyasini ishlab chiqish va reklama ma’lumotlarining eng samarali vositasini 1 Ablakulov A.A. ―Turizm xizmatlari raqobatbardoshligini oshirishda marketing qarorlaridan samarali foydalanish mexanizmi‖. Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (doctor of philosophy) dissertatsiyasi. 2018 y.

tanlash bilan bog’liqdir. Turistik xizmatlarning iste’molchigacha bo’lgan harakati bevosita amalga oshmaydi. Bu yo’lda turistik xizmatlar turoperatorlar va distributsiya tizimi, ya’ni turistik agentliklar orqali turistik mahsulotga aylanadi va iste’molchiga qadar yetib boradi. Umuman olganda, turistik xizmatlarning ishlab chiqishdan to iste’molchigacha bo’lgan harakat majmuasi o’zida marketing majmuasini aks ettiradi. Turizm faoliyatining asosiy natijasi o’zida turistlarga ko’rsatiladigan, to’lanadigan barcha xizmatlarni, jumladan, mehmonxona xizmatlari, transport xizmatlari, tarjimonlik, maishiy, kommunal, vositachilik va boshqa xizmatlarni qamrab oluvchi turistik mahsulotni ishlab chiqishdan iborat. Keng ma’noda turistik mahsulot – bu turistik safarni tashkil etuvchi tovar va xizmatlar majmuidir. Asosiy turistik mahsulot bu har bir turistga ko’rsatiladigan muayyan standart xizmatlar to’plamidan iborat bo’ladi. Turistik xizmatlarga xuddi boshqa xizmatlar kabi nomoddiylik, sifat o’zgarishi va saqlash mumkinmasligi xos. Lekin turistik xizmatlar ma’lum bir o’ziga xos xususiyatlarga ega: turistik xizmatlar ko’rsatish turli bosqichlarda murakkab munosabatlardan iborat, narx egiluvchanligi bor, siyosiy va ijtimoiy sharoitlarga bog’liq, turistik mahsulotlar faqatgina ular ishlab chiqilgan joyda taqdim etiladi, xizmatlar bir qancha korxonalar tomonidan ishlab chiqariladi va ularning har birining o’z tijorat maqsadi bor, turistik xizmatlar sifatiga bir qator tashqi omillar ta’sir ko’rsatadi (davlat siyosati, tabiiy sharoit, xalqaro vaziyat va b.). Turistik mahsulotning keltirilgan xususiyatlari turizm sohasida marketingni qo’llash xususiyatlarini belgilaydi. Iqtisodiyot fanida xizmatlar sohasiga bo’lgan yuqori e’tiborga qaramasdan, haligacha xizmatlar marketingi bo’yicha umumiy yagona nazariya mavjud emas. Turizm sohasi mutaxassislari «turizm marketingi» tushunchasini turlicha ta’riflashadi. Ba’zi mutaxassislar turizmdagi marketing tushunchasiga (global) keng qamrovli yondashadilar, masalan, shveytsariyalik mutaxassis Yo. Kripendraf uni quyidagicha ta’riflaydi: «Turistik marketing – tizimiy o’zgarish va turistik

korxonalar faoliyatining muvofiqligi, shuningdek, hududiy, milliy yoki xalqaro miqyosda amalga oshiriladigan turizm sohasidagi xususiy va davlat siyosatidir. Bunday o’zgarishlarning maqsadi belgilangan iste’molchilar guruhining talablarini to’laroq qondirishdan iborat bo’ladi, bu yerda tegishli foyda olish imkoniyati ham inobatga olinadi». V. Zeythamp va M. Bitnerning aytishicha, servis firmalarida marketing tadbirlari o’tkazilishining asosiy sababi buyurtmachiga ko’rsatiladigan xizmatning eng yuqori sifatini ko’rsatishdir. Turizm marketingi esa o’ziga xos jihatlariga ega. Bu marketing bozorni mijoz talablariga ko’ra o’rganish va o’zgartirishdan iborat. Bu servis marketingining tarkibiy qismi hisoblanadi, shuning uchun servis xizmatlarini tashkil etishda turizm marketingi tavsiyalarini o’rganish lozim bo’ladi. Odatda, quyidagicha ta’rif ko’p ishlatiladi: turizm marketing – bu korxona ishlayotgan bozor talablariga qay darajada javob bera olayotganligini o’rganishdir. Lekin shu bilan birga, aytish joizki, turizm sohasida odatda iqtisodiyotning 46 sohalaridan iborat korxonalar tizimini yaratishda (restoranlar, mehmonxonalar, sayohat byurolari, transport korxonalari va b.), ularning har biri marketingi o’zgacha yondashuvni talab etadi. Asosiy maqsadi foyda olish bo’lgan korxonada marketing boshqacha bo’ladi, maqsadi ko’proq turistlarni jalb etish bo’lgan davlat tuzilmalarida esa umuman boshqacha, xuddi shunday transport tashkilotlari, mehmonxonalar, restoranlarning marketing strategiyalari farqlanadi. Turizm marketingining ahamiyati haqida amerikalik mutaxassis G.Harris quyidagilarni aytadi: «Turizm uchun oddiy marketing kerak emas. U qadamjolarni yanada jozibali qila olishi kerak. Bu esa tabiiy turistik obyektlarni saqlash – obodonlashtirishni anglatadi. Oxir-oqibat takrorlanmas madaniy meros, yovvoyi tabiat yoki go’zal peyzaj turistlarni birinchi navbatda jalb qiladi». Bu ta’rifda turizm marketingida davlatning roli ko’rsatilmoqda. Butunjahon turizm tashkiloti (BTT) turizm marketingining uchta funksiyasini ajratadi: mijozlar bilan aloqa o’rnatish, rivojlanish va nazorat.

Mijozlar bilan aloqa o’rnatishning asosiy maqsadi mijozni taklif etilayotgan safarlar to’liq standartlarga javob berishiga ishontirish. Rivojlanish funksiyasi servisni yanada yaxshilash va mijozlar talabini qondirish uchun tizimga yangiliklar kiritishdan iborat. Nazorat funksiyasi esa turistik xizmatlarning darajasini va turizm bozorining sifatini tahlil qilishni anglatadi. Turizm marketingining quyidagi tamoyillari mavjud: iste’molchilar talablarini samarali hal qilishga yo’naltirilganlik; aniq qo’yilgan moliyaviy natijaga yo’nalganlik. Shu bilan birga, marketing faoliyatning muddatlar bo’yicha, resurslar va javobgarlik bo’yicha shartlar bajarilishi zarur. Shuningdek, marketing izlanishlarini olib borish, reklama foliyati, bozor talablarini maksimal o’rganish, firma faoliyatini uzoq muddatli bashorat qilish kabi tamoyillar ham mavjud. Turizm korxonasining faoliyatini o’rganishga korxona madaniyatini oshirish kiradi, ya’ni odamlar o’rtasidagi madaniyatni, kadrlar madaniyatini oshirish. Marketing faoliyati nuqtayi nazaridan olsak, bozorlarni quyidagicha farqlash mumkin: maqsadli bozor, ya’ni firma o’z faoliyatini tashkil etadi; asosiy bozor, ya’ni turistik xizmatlarning asosiy turlari taqdim etiladi; qo’shimcha bozor, ya’ni ma’lum bir xizmatlarni taqdim etish; o’suvchi bozor – turistik xizmatlar rivojlanishi uchun real sharoitdagi bozor; natijasiz – mevasiz bozor, ya’ni xizmatlar taqdim qilish uchun sharoiti yo’q bozor. Turistik bozorlarni o’rganish ikki yo’nalish bo’yicha olib boriladi: 1) muayyan vaqtdagi bozor parametrlarini o’rganish; 2) prognoz natijalar olish. Birinchi navbatda bozorning joriy holati o’rganiladi, ya’ni uning kon’yunkturasi, keyin esa uning hajmi. A.P. Durovichning fikricha, turizm bozori kon’yunkturasi bu muayyan vaqtdagi turistik xizmatlar talab va taklifini, shuningdek, narxlar dinamikasini shakllantiruvchi shart va omillar ta’siri natijasi sifatida yuzaga keladigan bozor iqtisodiy holatidir. Turizm bozori kon’yunkturasiga ko’plab omillar ta’sir qiladi: siyosiy, ilmiy- texnik, iqtisodiy, ijtimoiy va b. Kon’yunktura hozirgi davrda o’rganiladi va xizmatlarning rivojlanishi bo’yicha prognoz qilinadi. Bozorni o’rganishda ma’lum

bir davr uchun (yarim yil, yil) turistik xizmatlarning mumkin bo’lgan hajmi, ya’ni bozor hajmi o’rganiladi. Bozor hajmi o’rganilgandan so’ng firma, qaysi bozor u uchun eng ma’qulligini tanlaydi. Firma o’rganilayotgan bozorning qanday qismini egallashi ham hisobga olinadi. Turizm bozorida raqobatchilarni marketing tahlili kuchli va kuchsiz firmalarning o’zaro aloqasini o’rganish asosida olib boriladi. Raqobatchilarni tahlil qilishning muhim bosqichi – bu axborot to’plash. U ikki xil bo’lishi mumkin: miqdoriy-obyektiv (raqobatchi xodimlarining soni, tashkiliy huquqiy shakli, rentabelligi, bozordagi ulushi, filiallari, ko’rsatadigan xizmatlari ro’yxati va b.) va sifat tomondansubyektiv (xizmat ko’rsatish, firma obro’si, narx siyosati, marketing strategiyasi, kiritayotgan yangiliklari, mijozlarga munosabati va b. Raqobatchilarni o’rganish firmaga raqobatchi firmalar kuchli tomonini bilish, bozordagi to’siqlarni bilishni olib keladi va bu o’z navbatida bozorga kira olishiga yengilliklar tug’diradi. Yana bir muhim yo’nalish – bu iste’molchilar talabini o’rganish. Korxona iste’molchilar nima xohlashini oldindan bila olishi lozim. Mijozlarning nimani yaxshi ko’rishi, u yoki bu mahsulotni tanlashda nima ta’sir ko’rsatishini o’rganishi lozim. Marketing strategiyasi ishlab chiqilgan hamda iste’molchilar bilan muloqot yo’lga qo’yilgan bo’lishi kerak. Iste’molchilar tanlovini o’rganishdagi marketing izlanishlari mijozlarning u yoki bu mahsulotni tanlashiga ta’sir ko’rsatadigan omillarni o’rganishni taqozo etadi. Bu omillarni ikki guruhga ajratish mumkin: tashqi omillar va shaxsiy omillar. Tashqi omillarga, o’z navbatida, marketing majmui va tashqi muhit omillari kiradi. Marketing majmui – bu turistik firmaning turistik mahsulot narxi, ishlab chiqilishi, kommunikatsiyalar, shuningdek, personal, xizmat ko’rsatish jarayoni va sharoiti (firma binosining tashqi ko’rinishi, mebel va jihozlari va b.) orqali mijozga ta’sir ko’rsatishdir. Tashqi muhit omillariga korxona tomonidan ta’sir qilish qiyin. Bularga iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy omillar kiradi. Iste’molchilar shaxsiy omillarini hisobga olishda, mahsulotni sotib olishning joyi, iste’molchi to’lashga tayyor bo’lgan mavjud narxlar o’rganiladi. Eng muhim

shaxsiy omillarga iste’molchilar yoshi, ma’lumoti, faoliyat turi, hayot tarzi va iqtisodiy ahvoli kiradi. Bu yo’lda nafaqat mijozning xohishi, balki ushbu mahsulotni sotib olishni qaror qilishiga ham ahamiyat berish kerak. Mijoz mahsulotni sotib olgunga qadar ko’p vaqt qaror qabul qilgan hamda har tomonlama o’ylagan bo’lishi mumkin. Bunda korxona mijozning ko’nglida ishonch uyg’ota olishi kerak. Turistik xizmatni sotib olish haqidagi qaror iste’molchi tomonidan quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: turistik xizmatga ehtiyojni anglash, ushbu xizmatlarni ko’rsatuvchi turistik firmalar haqida ma’lumot qidirish, har xil firmalar ma’lumotlarini solishtirish, turistik xizmat sotib olish haqida qaror qabul qilish va uni bevosita sotib olish. Turistik firmaning faoliyati faqatgina turistik yo’llanmani sotish bilan chegaralanmaydi, balki u mijozning ushbu safardan qay darajada ko’nikkanligi bilan ham qiziqishi lozim, chunki mijoz kelgusida yana yo’llanma olishi mumkin yoki o’z tanishlariga ushbu firma haqida tavsiyalar berishi mumkin. Turistik bozorni mijozlar xohishiga qarab taqsimlash yoki segmentatsiyalash mumkin. Uning asosida iste’molchilarni ularning xohishiga qarab guruhlarga bo’lish turadi. Segmentatsiya natijasida mijozlarga hamma xizmatlarni oldindan ko’ra bilish orqali raqobatbardosh turistik mahsulotlar ishlab chiqish, shuningdek, korxonada moliyaviy tejamkorlikka, ya’ni foyda o’sishiga olib kelishi mumkin. Segmentatsiyada universal metodlar mavjud emas. Bunda asosiy belgilar geografik, demografik, ijtimoiy-iqtisodiy, psixografik va xulq-atvoriy belgilardan iborat. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, turizm marketingi o’zida turistik korxonalar faoliyatini turizm xizmatlaridan foydalanuvchi mijozlar talab va ehtiyojlariga yo’naltirishni aks ettiradi. Marketing yordamida firma o’z konsepsiyasini ishlab chiqadi, bozor imkoniyatlarini aniqlaydi, maqsadli bozorini tanlaydi va marketing strategiyasini shakllantiradi. Tayanch so’z va iboralar: turistik bozor subyektlari, turfirmalar, boshqaruv, G’arbiy Yevropa, me’yoriy-huquqiy baza, marketing tadqiqotlari, barqaror rivojlanish, davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari, turizm industriyasi,

sertifikatlashtirish, mulkchilik shakllari, konsepsiya, tarixiy-madaniy meros, milliy turizm mahsulotlari, brend, litsenziyalash, standart, davlat unitar korxonasi, turistik mahsulot, narx egiluvchanligi, marketing, turistik marketing, marketing tadbirlari, marketing strategiyasi, segmentatsiya.

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ―РЕУ им. Г.В. Плеханова‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T .: O ’ zbekiston , 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

O'xshashlar

Boshqarishning tashkiliy strukturalari

Mehmonxonalarning tashkiliy-boshqarish tuzilmasi

Fond birjasining tashkiliy tuzilmasi

Iqtisodiyotni boshqarishning tashkiliy tuzilishi

Turizm va mehmonxona xo`jaligi marketingi