Turizm sohasidagi milliy, mintaqaviy va firma ichidagi rejalashtirishning mohiyati va metodologik asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Turizm sohasidagi milliy, mintaqaviy va firma ichidagi rejalashtirishning mohiyati va metodologik asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

T urizm sohasidagi milliy, mintaqaviy va firma ichidagi rejalashtirishning mohiyati va metodologik asoslari Reja: 1. Turizmni rejalashtirishning mohiyati, ob’ektiv zarurati va maqsadlari Turizm sohasida rejalashtirishning nazariy kontseptsiyalari, metodologik asoslari va printsiplari 3. Turizmni rejalashtirish metodlari 4. Biznes reja ishlab chiqishning metodik asoslari 5. Turistik korxona biznes-rejasini shakllantirishning xususiyatlari va bosqichlari 6. Turistik biznes korxonalarida rejaviy-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish

1. Turizmni rejalashtirishning mohiyati, ob’ektiv zarurati va maqsadlari Barcha darajalarda (milliy, mintaqaviy, mahalliy) turizmni rejalashtirish uning muvaffaqiyatli rivojlanishi va bu jarayonni boshqarishni ta’minlashning zarur sharti hisoblanadi. Dunyodagi ko‘plab turistik mintaqalar va firmalar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, rejali yondashuv ko‘pincha turistik bozorlarda talabni qondirishda katta muammo tug‘dirmay, kafolatli daromad olishga olib keladi. O‘zbekiston va MDHning boshqa mamlakatlari bozor iqtisodiyotiga o‘tayotganda rejalashtirish yarim unutilgan holda qolib ketdi. Ko‘pincha tadbirkorlar, ayniqsa, boshlovchi tadbirkorlar rejalashtirishning roliga yetarlicha baho bera olmadilar. Bunda ular o‘z intuitsiyasi va tajribasiga, ishbilarmon doiralardagi norasmiy aloqalariga, qulay bo‘lib tuyulgan bozor istiqbollariga va boshqa holatlarga umid qildilar. Shu bilan birga, ularning ko‘pchiligi haqiqatan ham tushkunlikka tushib qoldilar, chunki bozordagi haqiqiy holat ilgari tasavvur qilinganiga qaraganda boshqacha bo‘lib chiqdi. Xorijiy firmalar va mamlakatimizdagi korxonalarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bozor sharoitlarida tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirishga yetarlicha baho bermaslik, uni mensimaslik, inkor qilish yoki bilar-bilmas amalga oshirish ko‘pincha katta, hech narsa bilan oqlab bo‘lmaydigan iqtisodiy yo‘qotishlarga, va pirovardida bankrotlikka olib keladi. Bozor sharoitlarida raqobat kurashida rejalashtirishining ustunliklaridan foydalana bilish juda muhim. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish va foyda olishni xohlaydigan har bir sub’ekt yaxshi o‘ylangan va har tomonlama asoslangan reja – biznes olib borish strategiyasi va taktikasini, maqsadni, ishlab chiqarish texnikasi, texnologiyasi, uni tashkil qilish va mahsulot sotishni

tanlashni belgilab beradigan hujatga ega bo‘lishi kerak. Sinchiklab ishlab chiqilgan reja tadbirkorlikni faoli rivojlantirishga, investorlar, sheriklar va kredit resurslarini jalb qilishga imkon beradi. Shuningdek u quyidagilarga imkoniyat tug‘diradi: *0 Raqobat ustunliklaridan maksimal foydalanish. Ehtimol tutilgan xatolarni bartaraf qilish; *1 yangi tendentsiyalarni kuzatib borish va ulardan o‘z faoliyatida foydalanish; *2 salbiy omillarning turistik korxona faoliyat ko‘rsatishiga ta’sirini kamaytirish; *3 ehtimol tutilgan tavakkallarga qarshi o‘z vaqtida choralar ko‘rish; *4 ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining natijalarini baholash. Hamma davlatlarda majburiy rejalashtirish sohalari mavjud bo‘lib, ular quyidagilarni shakllantiradi: iqtisodiy rivojlantirishning strategik yo‘nalishlari, yirik ijtimoiy va ilmiy-texnik dasturlar, mamlakat byujeti, mudofaaga qilinadigan sarf-xarajatlar va sh.k. Xo‘sh, reja va rejalashtirish nima o‘zi? Ma’lumot beruvchi va ilmiy adabiyotlarda quyidagicha ta’rif keltirilgan. Reja – oldiga qo‘yilgan g‘oyalar, maqsadlar va vazifalarga erishishga qaratilgan choralar va harakatlar tizimi. U faoliyat va uni rivojlantirishni bashorat qilish natijalarini boshqarish uchun qo‘llaniladi. Chora-tadbirlar amalga oshirib borilishi va holatning o‘zgarishi bilan reja tegishli ko‘rsatkichlarga tuzatish kiritilgan holda o‘zgartirib boriladi. Reja faqat katta va o‘rta korxonlar va firmalargagina emas, balki kichik korxonalarga ham zarur. Rejalashtirish – rejani ishlab chiqish va keyin uning tadbirlari amalga oshirilishi jarayonini nazorat qilishdir. Kutilayotgan sharoitlarda muqobil

variantlarni qiyosiy taqqoslash orqali maqsadlar, vositalar va harakatlar haqida qaror qabul qilishga sistemali tayyorgarlik biznesni, jumladan turistik biznesni rejalashtirishning mohiyatini tashkil qiladi (1-chizma) Rejalashtirish Siyosatni muqobil (alternativ) asoslash, maqsadlar, vositalar, harakatlar, mintaqaviy ravishda turizm rivojining turlari va proportsiyalari Turizm rivojining iqtisodiy uyg‘unligini keltirish, mintaqaninig, tumanning, turistik firmaninig ekologik va ijtimoiy imkoniyatlari. Maqsadli funktsiyalar Turizmning tegishli turlarida potentsial mijozning talabini qondirish, mahsulot va xizmatlarni taklif qilish, jonlantirilgan foydaning minimal harajatlarda maksimal foyda olish

Turizmni rejalashtirish majburiydir. Rejalashtirish turizmni rivojlantirishning barcha bosqichlarida – xalqaro, milliy, mintaqaviy, mahalliy, shuningdek firmalar darajasida amalga oshirilishi kerak. Bu sohani rejalashtirish nazorat qilinadigan , kompleks va barqaror asosda bo‘lishi kerak . Turizm tartibsiz rivojlanayotgan joylar ko ‘ pincha ham mahalliy aholining hayotiga , ham turistlarning dam olishiga zarar etkazayotgan ekologik va ijtimoiy muammolardan ziyon ko ‘ rmoqda . Bu marketingni qiyinlashtiradi va iqtisodiy daromadlarning pasayib ketishiga olib keladi. Nazorat qilinmaydigan turizm rayonlari rejali asosda rivojlanayotgan turistik markazlar bilan samarali raqobat qilishga qodir emas. Bunday rayonlarni rejali yondashuv asosida qayta tashkil qilish mumkin, biroq bu katta mablag‘lar va ko‘p vaqt sarflashni talab qiladi. Ko‘p mamlakatlarda turistik biznes haligacha faoliyatning nisbatan yangi turi hisoblanadi. Bu yerlarda rejalashtirish bu sohaning oyoqqa turishi uchun muhim shart-sharoit bo‘lishi mumkin. Rivojlanan turistik sanoatga ega mamlakatlarda rejalashtirish iqtisodiyotning ushbu sektorini kengaytirish va uning kelajakdagi hayotiy qobiliyatini ta’minlash uchun zarur. Rejalashtirish avvalambor milliy va mintaqaviy bosqichlarda amalga oshirilishi kerak. Bu bosqichlarda birinchi navbatda turizmni rivojlantirish siyosati, strukturaviy reja, ob’ektlarning standartlari, tarmoqni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan institutsion va boshqa tarkibiy qismlar belgilab olinadi. Keyin shu asosda turizmning alohida turlari va shakllarining yanada batafsilroq rejalari ishlab chiqiladi. Tarmoqni milliy, mintaqaviy va mahalliy darajalarda rejalashtirish konkret vazifalarni hal qilishga imkon beradi. Bu vazifalar qatoriga quyidagilar kiradi: 1) turizmni rivojlantirish siyosatining umumiy yo‘nalishlarini aniqlab olish;

2) turizmning tabiiy va madaniy zaxiralari doimo qo‘llab- quvvatlanishi va saqlanishini ta’minlagan holda turizmni rivojlantirish; 3) turizmni rivojlantirish yo‘nalishlarini umumiy siyosat va mamlakat yoki mintaqani rivojlantirish rejalariga kiritish, iqtisodiyotning ushbu va boshqa sohalari o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatish; 4) davlat va xususiy sektor tomonidan turizmni rivojlantirish bo‘yicha qarorlar qabul qilish uchun ratsional asoslarni ta’minlash; 5) tarmoqdagi ko‘plab tarkibiy qismlarning barchasini muvofiqlashtirilgan holda rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish; 6) turizmdan olinadigan iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy daromadlarni ijtimoiy foyda o‘rtasida adolatli taqsimlash va turizm bilan bog‘liq salbiy ta’sirlarni eng kam darajaga etkazish bilan parallel holda optimallashtirish va muvozanatga keltirish; 7) turistlarni joylashtirishni belgilab beruvchi va unga rahbarlik qiluvchi tuzilmalarni yaratish; 8) aniq rayonlarda turizmni rivojlantirishning batafsil rejalarini tayyorlash bo‘yicha ko‘rsatmalar (direktiva) va standartlar ishlab chiqish (ular o‘zaro kelishiladi va bir-birini to‘ldiradi); 9) zarur tashkiliy va intitutsion tuzilmalarni yaratish yo‘li bilan tarmoqni rivojlantirish siyosati va rejasini samarali uyg‘unlashtirish; 10) turizm sohasidagi davlat va xususiy sektorning faoliyatini va investitsiyalashni muvofiqlashtirish; 11) tarmoqni rivojlantirishning borishi va yo‘nalishini doimiy nazorat qilish uchun mo‘ljallar(orientir)ni ta’minlash. Milliy, mintaqaviy va mahalliy bosqichlarda turizmni rivojlantirishga rejali yondashuv g‘oyasi keng tarqalib bo‘lgan, lekin uni amaliyotga joriy qilish haligacha turli omillar, ko‘pincha iqtisodiy sabablar bilan oqsamoqda. Ba’zi

rayonlarda amal qilayotgan rejalar eskirgan va hozirgi bozor sharoitlarini va kelgusida bashorat qilinayotgan tendentsiyalarni hisobga olgan holda qaytadan ko‘rib chiqishga muhtoj. Hozirgi vaqtga kelib shu narsa ayon bo‘ldiki, turizm rivolanishining turli bosqichlarida uni rejalashtirish va rejalarni belgilangan muddatlarda amalga oshirish mamlakat va tegishli mintaqalar uchun sezilarli foyda keltirishga xizmat qiladi. Turizm sohasida rejalashtirishning nazariy kontseptsiyalari, uslubiy asoslari va tamoyillari Turizmni rejalashtirishning muhim nazariy kontseptsiyalariga quyidailar kiradi:  turizmni kompleks tizim sifatida rejalashtirish;  uning barqaror rivojlanishini rejalashtirish;  istiqbolga mo‘ljallangan va strategik rejalashtirish;  turizmni rejalashtirishda mahalliy hokimiyat organlari va jamoatchilikning ishtiroki. Rejalashtirish metodologiyasining asosini ijtimoiy mahsulotni qayta ishlashnig ham umumiy, ham o‘ziga xos iqtisodiy qonunlari tashkil qiladi. Qonunlarning talablari tegishli holatlar va qoidalarga rioya qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Turizm sohasida rejalashtirish iqtisodiy-matematik, statistik, bashorat, ehtimoliy-tahliliy va boshqa metodologik printsiplarga asoslanadi. Turizmni rejalashtirishning nazariy kontseptsiyasini batafsilroq ko‘rib chiqamiz.

1 Turizmni kompleks tizim sifatida rejalashtirish Kompleks rejalashtirish nazariy tomondan talab va taklif omillarining o‘zaro bog‘liq tizimi sifatida olib qaraladi. Talab omillarining tizimini turistik mahsulotning xalqaro va ichki bozorlari, turistik rayonlarning turistik diqqatga sazovor joylar, ob’ektlar va xizmatlardan foydalanadigan mahalliy aholisi belgilab beradi. Taklif omillarining tizimi o‘z ichiga quyidagilarni oladi:  diqqatga sazovor joylar va ulardan foydalanish hamda xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat turlari;  turistlar tunash uchun to‘xtaydigan joylashish vositalari;  boshqa turistik ob’ektlar va xizmatlar (ovqatlanish korxonalari, magazinlar, tibbiy punktlar, sayohatlar va ekskursiyalarni tashkil qilish, bank xizmatlari, valyuta almashtirish);  transport (turistlarga taqdim etiladigan barcha transport turlari);  infrastruktura (suv va elektr ta’minoti, kanalizatsiya, chiqitlarni yo‘qotish, telekommunikatsiya, shuningdek, atrof muhitni himoya qilish, uning yuqori sifatini ta’minlash);  institutsion tarkibiy qismlar (turizmga talluqli davlat, tijorat va xususiy tuzilmalar, qonun va me’yoriy-huquqiy hujjatlar, barcha bosqichlardagi kasbiy tayyorgarlik va qayta tayyorlash, reklama-axborot faoliyati, vizalarni rasmiylashtirish, turistlar kiradigan va chiqadigan punktlarda bojxona rasmiyatchiliklarini engillshtirish va b.). Turizmni kompleks rejalashtirish talab va taklifni tashkil qiluvchi barcha tarkibiy qismlarning muvofiqlashgan holda faoliyat ko‘rsatishini hisobga olishi zarur.

Turizmni mamlakat yoki tegishli mintaqani rivojlantirishning umumiy siyosati, rejasi va modeliga uyg‘unlashtirib yuborish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday qo‘shilish rivojlanishnig turli yo‘nalishlari uchun ma’lum resurslardan foydalanish bilan bog‘liq har qanday ziddiyatlarni (masalan, ham mahalliy aholi, ham turistlarning ehtiyojini qondirish uchun qimmat infrastruktura taqdim etish) hal qilishga imkon beradi. Kompleks rejalashtirish o‘zgarayotgan barcha sharoitlarga moslashishga imkon beradi. U bashorat qilinayotgan sharoitlarni hisobga olgan holda rivojlanishning konkret modelini nazarda tutadi. Kompleks rejadagi tadbirlarni amalga oshirishda bajarish mumkin bo‘lgan ijodiy va innovatsion xususiyatga ega tavsiyalar, usullarni ishlab chiqish muhim bosqich hisoblanadi. Turizmning barqaror rivojlanishini rejalashtirish Barqaror rivojlantirish – hozirgi vaqtda turizmni rejalashtirishda qo‘llanilayotgan asos bo‘luvchi kontseptsiyadir. U XX asr 80 yillarining boshida xalqaro maydonda ancha ommaviy bo‘la bordi. 1999 yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan quyidagi aniq ta’rif qabul qilindi: «Barqaror turizm - o‘z faoliyati bilan atrof muhitga shikast etkazmaydigan, iqtisodiy hayotiy qobiliyatga ega, shuningdek mahalliy aholining shakllangan madaniy an’analariga va ijtimoiy asoslariga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydigan turizmdir». Barqaror rivojlantirish kontseptsiyasi asosida turizmni rejalashtirish ayniqsa, bevosita tabiiy muhit, tarixiy meros, madaniy yodgorliklar bilan bog‘liq faoliyat turlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Agar bu resurslar buzilsa yoki ularning holati yomonlashsa, u holda turistik mintaqalar avvalambor yuqori sifatli

ekologik darajaga ega markazlarga intiladigan dam oluvchilar uchun jozibadorligini yo‘qotadi. Mana shuning uchun ham turizmni barqaror rivojlantirishni ta’minlash kontseptsiyasida qurilish jarayonida turizm ob’ektlarini joylashtirishning eng maqsadga muvofiq tipi va turini tanlab olishda atrof muhitning barcha elementlarini sinchiklab kuzatish, tahlil qilish va hisobga olishni nazarda tutadigan ekologik rejalashtirish birlamchi metod hisoblanadi. Bunday yondashuvda, masalan, suv bosadigan tekisliklar, tik tog‘yonbag‘irlarida va sh.k. intensiv qurilish istisno qilinadi. Barqarorlik kontseptsiyasi asosida turizmni rivojlantirish ko‘p jihatdan atrof muhitni muhofaza qilish, turistik resurslarni saqlab qolishga yo‘naltirilgan faoliyatni asosli ravishda mablag‘ bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Bunday yondashuvga asoslangan turizmni rejalashtirish kontseptsiyasi turizmni rivojlantirishning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Chunki mahalliy aholi qiyofasida daromadlar tarzidagi (jumladan xorijiy valyutada ham) foyda oladi, yangi ish joylari yaratiladi, mahalliy hokimiyat organlari turizmni rivojlantirish, atrof muhitni saqlash, ekologiyani yaxshilashga yordam beradi. Turizmni barqaror rivojlantirish kontseptsiyasining muhim omili – marketing nuqtai nazaridan uning muvaffaqiyatini, mahalliy aholiga va atrof- muhitga foydasini ta’minlovchi sifatidir. Shu bilan birga sifatli turizm albatta qimmat bo‘lishi kerak degan tasavvur tug‘ilmasligi lozim. U «narx va sifatning yaxshi mutanosibligi»ni ta’minlaydigan diqqatga sazovor joylar, ob’ektlar va xizmatlarni qamrab oladi, turistik resurslarni muhofaza qiladi va mahalliy atrof muhit va aholiga hurmatini namoyon qiladigan mehmonlarni jalb etadi.

3. Turizmni istiqbolli va strategik rejalashtirish Istiqbolli va strategik rejalashtirish doirasida maqsad va vazifalar belgilab olinadi, rivojlantirishning maqbulroq modellari va boshqa tadbirlar shakllantiriladi ( va 3.-chizmalar). Turizmni rivojlantirishning istiqbolli va strategik rejalari nisbatan uzoq vaqtga (10–15, ba’zan esa 20 yilga) mo‘ljallab ishlab chiqiladi. Bu mamlakat yoki mintaqadagi holat evolyutsiyasining bashoratidan kelib chiqib amalga oshiriladi. Masalan, milliy parklarda va rayonlarda yirik kurortlar yoki turistik markazlarni yaratish bo‘yicha konkret loyihalarni amalga oshirish uzoq vaqt talab qiladi. Istiqbolli va strategik rejalashtirish natijalari juda o‘xshash, lekin keyingisining natijalari bashorat qilinayotgan kelajakda tez o‘zgaruvchan va oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan vaziyatlar tufayli yuzaga keladigan tashkiliy masalalarni echishga ko‘proq mo‘ljallangan. Strategik rejalashtirish faqat turizmni rivojlantirishning uzoq muddatli kompleks dasturi doirasida istiqbolli rejalashtirish bilan o‘zaro bog‘liqlikdagina ancha foydalidir. Agar strategik rejalashtirishni ajratilgan holda qo‘llasak, u kamroq kompleks xususiyatga ega bo‘ladi va rejalashtirishning barqarorligi kabi uzoq muddatli dasturlarni hal qilishdan uzilib qolishi mumkin. Turizmni rejalashtirishga tegishli rayonlarda mahalliy aholining namoyondasi bo ‘ lgan mahalliy hokimiyat organlari va jamoatchilik tashkilotlari jalb qilinishi kerak . Agar bu vakillar turizm keltiradigan foydalarni anglab etsalar, ular faoliyatning ushbu turini har tomonlama qo‘llab-quvvatlaydilar. Mahalliy hokimiyat organlari va jamaotchilik vakillarining turizmni rivojlantirish rejalarini ishlab chiqish va muvofiqlashtirishdagi ishtiroki maxsus komissiyalar tuzish yili bilan amalga oshiriladi. Ular rejalarning loyihalarini

o‘rganib chiqadilar, manfaatdor davlat organlari va idoralari, xususiy sektor vakillari, jamoatchilik, diniy va boshqa tashkilotlar vakillari ishtirokida turistik faoliyatni amalga oshirish siyosati va yo‘nalishlari bo‘yicha rejalar ishlab chiqaruvchilarga tavsiyalar beradilar. Turizmni rivojlantirish rejalarini ko‘rib chiqishning usullaridan biri jamoatchilik tinglovlarini eshitidir. Bu aholiga rejalashtirilayotgan choralar haqida bilish va o‘z fikrini bildirishga imkon beradi. Shuningdek, maxsus seminarlar o‘tkazish orqali turli bosqichlarda rejalar loyihalari bilan tanishish ham maqsadga muvofiqdir. Bu seminarlar ishtirokchilari turizmni rivojlantirish va uning mamlakat, mintaqa, rayon iqtisodiyotiga ta’siri to‘g‘risida axborot oladilar. Bunda ommaviy axborot vositalari keng jalb qilinadi. Rejalashtirishning strategik va istiqbolli turlari Uzoq muddatli (istiqbolli) O‘rta muddatli 5 yillik Qisqa muddatli ( Tezkor ) Turizm rivojining istiqbolli variantlarini muqobil qayta ishlash strategik maqsadlarini tanlash , iqtisodiy rivojlanishning muhim yo‘nalish va turlarini aniqlash Turizm rivojlanishi mintaqa va tumanlarda iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy yo‘nalishlarini qabul qilish va qayta ishlash. Turizmni rivojlantirishning asosiy turlarini joriy etish, uning proportsiyalari va qabul qilinayotgan qarorlarning iqtisodiy samaradorligi Turistik biznes bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar faoliyatining rejali ko‘rsatkichlarini qayta ishlash.Belgilangan ko‘rsatkichlar moddiy – texnikaviy ta’minot, sotish bozori, reklama va boshqalar bajarilishini choralarini tavminlashni qayta ishlash, tadbirlar rejasi nazorati, natijalar tahlili ko‘rsatkichlarini joylashtirish .

4. Turizmni rejalashtirishda mahalliy hokimiyat organlari va jamoatchilikning ishtiroki Turizmni rivojlantirish rejalarini ko‘rib chiqishning usullaridan biri jamoatchilik tinglovlarini eshitidir. Bu aholiga rejalashtirilayotgan choralar haqida bilish va o‘z fikrini bildirishga imkon beradi. Shuningdek, maxsus seminarlar o‘tkazish orqali turli bosqichlarda rejalar loyihalari bilan tanishish ham maqsadga muvofiqdir. Bu seminarlar ishtirokchilari turizmni rivojlantirish va uning mamlakat, mintaqa, rayon iqtisodiyotiga ta’siri to‘g‘risida axborot oladilar. Bunda ommaviy axborot vositalari keng jalb qilinadi. Yirik loyihalar odatda turizm bo‘yicha markaziy va mitaqaviy idoralar tomonidan mahalliy hokimiyat organlari va tuman jamoatchiligini jalb qilgan holda ishlab chiqiladi. Bunda ko‘rib chiqilayotgan masala bo‘yicha yagona fikrga kelish juda muhimdir. Bunga esa rejalashtirishning «tepadan pastga» va «quyidan yuqoriga» metodlarini uyg‘unlashtirgandagina erishiladi. Yuqorida aytilganlaridan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida turizmni rivojlantirishni rejalashtirish majburiydir. U turizmning turli darajalardagi rivojlanish xususiyatlari, faoliyati va iqtisodiy samaradorligi, uning mamlakat xalq xo‘jaligi iqtisodiga qo‘shgan hissasini hisobga olgan holda noishlab chiqarish sohasida rejalashtirishning nazariy kontseptsiyalari, metodologik asoslari va printsiplariga tayanishi kerak.

3. Turizmni rejalashtirish uslublari Iqtisodiy qonunlarga ko‘ra har qanday boshqa faoliyat kabi turistik faoliyat tizimi ham ikkita kichik tizimga bo‘linadi. Bu kichik tizimlar quyidagilarni amalga oshiradi: 1) xalqaro va ichki turistik bozorlarda turistik tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqish, realizatsiya qilish va takomillashtiri; 2) korxonaning faoliyatiga rahbarlik qilish, tadbirkorlik chora-tadbirlari bajarilishining samaradorligini tahlil qilish va baholash, turistik biznes bozorlarida sharoitlar o‘zgarganda reja ko‘rsatkichlariga tuzatishlar kiritish. Bu kichik tizimlarning mustahkam o‘zaro aloqada bo‘lishi tadbirkorga maksimal iqtisodiy foyda olishiga imkon beradi. Bu muammoni hal qilish uchun umuman turizmni rivojlantirish va uning tashkil etuvchi turlari va tuzilmalarining mutanosibligini bashorat qilish, rejalashtirishning barcha bosqichlarida asoslangan qarorlar qabul qilish uchun tavsiyalar ishlab chiqish. Bu vazifalarni bajarish iqtisodiy-matematik metodlar va modellar (ekspert baholashi, korrelyatsiya-regressiya tahlili, me’yoriy, balansli va boshqalar)dan keng foydalanishni talab qiladi. Kompleks va uzoq muddatli vazifalarni bajarish uchun sistemali analiz va sintez metodidan foydalaniladi. Ko‘p omilli ob’ektlar (investitsiya, sotish, foyda va boshqalar)ni bir necha yillardagi statistik ma’lumotlar asosida bashorat qilish regressiyaviy tahlil yo‘li bilan amalga oshiriladi. U ma’lum kattalikning ushbu kattalikka ta’sir qiluvchi ko‘rsatkichlarga bog‘liqligini tadqiq etishni nazarda tutadi. Korrelyatsiya (juft va ko‘p martalik) turli omillar va tendentsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani belgilab beradi, ularning bir-biriga ta’sirini aniqlaydi.

O‘zgaruvchan o‘rta metodi shuni nazarda tutadiki, vaqt qatori bo‘yicha keyin keladigan ko‘rsatkich o‘z kattaligi bo‘yicha oxirgi yillardagi (oylardagi) o‘rtacha miqdoriga teng. Ekspert baholashi metodi keng tarqalgan. U dalillar, intuitsiya va yuqori malakali mutaxassislarning fikridan foydalanish, keng axborot almashish asosida tahlil qilinayotgan yoki rejalashtirilayotgan masalani jamoa bo‘lib o‘rganishni ta’minlaydi. Ekspert so‘rovini o‘tkazayotganda asosiy vazifa ekspertga tahlil qilinayotgan hodisaning eng haqiqatga to‘g‘ri keladigan modelini yaratishga (masalan turizmni uning turlari va rayonlari bo‘yicha rivojlantirishning so‘nggi natijalari) yordam berishdan iborat. Guruhiy ekspert baholashlarini amalga oshirishda ko‘p martalik, ommaviy xizmat ko‘rsatish va boshqa nazariyalarning apparatidan foydalaniladi. Istiqbolni belgilashga qaratilgan rejali ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qilish uchun me’yoriy metod qo‘llaniladi. U oldindan qonunchililk yoki idoraviy asosda ishlab chiqilgan me’yorlar va me’yoriylarga asoslanadi. Ular resurslarga oid, iqtisodiy va ijtimoiyga bo‘linadi. Rivojlanishning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarini modellashtirish metodi iqtisodiy-matematik modellarga asoslanadi. Bu modellar shaxsiy kompyuterdan foydalanib qo‘yilgan vazifalarni hal qilishga imkon beradi. Modellashtirish ko‘pincha rejalashtirilayotgan jarayonda strukturaviy o‘zgarishlar ehtimoli katta bo‘lmagan qisqa muddatli, tezkor rejalashtirishda qo‘llaniladi. Fan va amaliyotda «xarajat-tayyorlash» metodi sifatida ma’lum bo‘lgan b alansli metod universal ahamiyatga ega. U ehtiyojlarni resurslar (moddiy, moliyaviy, kadrlar va sh.k.) bilan bog‘laydi. Uning yordamida resurslardagi nomutanosibliklar ochiladi, xalq xo‘jaligidagi mutanosibliklar tartibga solinadi, rejaning bo‘limlari va ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi nisbat asoslab beriladi, zahiralar aniqlanadi, makroiqtisodiy muvozanat o‘rnatiladi.

Turli bosqichlarda turizmni rejalashtirish metodlari, qoida tariqasida yo ki axborotlarning juda ko‘pligi bilan, yoki unga ishlov berishning qiyinligi bilan tavsiflanadi. Bunday kamchiliklarni istisno qilish uchun axborot to‘plash va unga ishlov berishning kompyuter tizimini kompleks qo‘llash maqsadga muvofiq. Turizm sohasiga ixtisoslashgan dasturiy ta’minot strategik va taktik rejani ishlab chiqish, standart hujatlarni tayyorlash va bosib chiqarish uchun qulay vositadir. 4. Biznes reja ishlab chiqishning uslubiy asoslari Rejalashtirishsiz turistik biznes olib borish samarasiz boshqaruv qarorlari qabul qilishga, buning natijasida esa – norentabel faoliyatga olib keladi. Reja tufayli kutilayotgan natijalar baholanadi, ularga erishish strategiyasi aniqlanadi, tadbirkorlik tavakkalining xususiyati va hajmi to‘g‘ri va o‘z vaqtida belgilab olinadi. Reja firmani rivojlantirish va uning bozordagi barqarorligi, shuningdek firmagarahbarlik qilish imkoniyatlarini tavsiflaydi. Firma ichidagi rejalashtirish biznes-reja ishlab chiqilishini nazarda tutadi. Bu hujjat firma faoliyatining asosiy tomonlarini kompleks tadqiq qilish natijasi bo‘lib, tadbirkorning o‘z ishini tashkil qilishi uchun ish quroli hisoblanadi. Biznes-reja ham firma ichidagi, ham undan tashqaridagi rivojlanish istiqbollarini baholaydi. U sheriklar hammuassislar qo‘llab-quvvatlashi mumkin bo‘lgan qarorlar qabul qilish uchun kerak. Ushbu hujjat asosida hayotiy muhim masalalar - foydani taqsimlash, dividendlar to‘lash, ishlab chiqarishning tashkiliy tuzilmalarini takomillashtirish, sheriklar bilan munosabatlarning xususiyatlarini o‘zgartirish kabilar hal qilinadi. Biznes-reja firma xodimlari uchun ham muhim rol o‘ynaydi, firma xodimlarining ushbu rejani amalga oshirish ustidagi ishonchli mehnati ish yuritishning muhim shartidir.

U, shuningdek, tadbirkorlik loyihasini ivestitsiyalashga qodir bo‘lgan tashqi iste’molchilarning ba’zi toifalari uchun ham mo‘ljallangan hujjat hisoblanadi. Investorlar, ayniqsa, rejaning sifatiga, uni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarning sinchiklab ishlab chiqilganligi va biri-biri bilan bog‘liqligiga juda katta talab bilan munosabatda bo‘ladilar. Biznes reja bulardan tashqari quyidagi vazifalarni ham hal qilishga imkon beradi: firmani rivojlantirishning ehtimol tutilgan yo‘nalishlari (kontseptsiyalar, loyihalar) iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslash; faoliyatning kutilayotgan moliyaviy natijalarini, birinchi navbatda, turistik mahsulotni sotish, foyda olish, qo‘yilgan kapital keltiradigan daromadni aniqlash; firma tanlagan strategiyani mablag‘ bilan ta’minlash manbalarini, ya’ni pul resurslarining jamlanishi usullarini aniqlash. Biznes-rejani yaratishda turli soha mutaxssislari ishtirok etishadi. Firma miqyosi va moliyaviy ahvolidan kelib chiqib, hujjatni yo uning xodimlari yoki ixtisoslashgan agentliklar ishlab chiqadi. Yirik turistik korxonalar, qoida tariqasida, shtatsiz maslahatchilarni jalb qilgan holda o‘z mutaxassislari va ekspertlardan guruhlar shakllantiradi. Firma rahbarining biznes-reja tuzishdagi ishtiroki majburiy (u yoki bu darajada), chunki aynan u tayyorlangan hujjatni tashqi iste’molchilar va potentsial investorlarga, ularning qo‘llab quvvatlashlariga erishish va zarur kreditlarni olish maqsadida taqdim etadi. Bu ishtirok rejani ishlab chiqish jarayoniga bevosita rahbarlik qilishda ham, eng dolzarb va foydali vazifalarni qo‘yishda, rejaning tuzilishi va asosiy bo‘limlarini shakllantirishda, uning bajarilishini umumiy nazorat qilishda ham namoyon bo‘ladi. Kichik loyihaning biznes-rejasini tadbirkorning o‘zi mutaxassisis- iqtisodchini jalb qilgan holda tayyorlashi mumkin. Bu mutaxassis bozordagi

istiqbol va talabni tez va malakali baholaydi, rejaning moliyaviy ko‘rsatkichlari bir-biriga bog‘liq bo‘lishini amalga oshiradi, uning umumiy moliyaviy bahosini chiqaradi. Kattaroq loyihalar injener xodimlarning ishtirokini talab qiladi, chunki iqtisodchi har doim ham texnik yoki texnologik muammolarni to‘g‘ri echishga qodir emas. Yirik biznes-reja ishlab chiqishda (masalan, milliy yoki mintaqaviy darajada turizmni rivojlantirishni rejalashtirishda) odatda quyidagilar qatnashadilar: tarmoq iqtisodi bo‘yicha mutaxassis (rahbar sifatida), injener, infrastruktura bo‘yicha texnolog yoki mexanik, zarurat tug‘ilganda – injener-quruvchi. Biznes-reja doimiy amal qiluvchi hujat hisoblanadi. Biznes rejaga uni amalga oshirishda yuzaga kelgan ob’ektiv sharoitlardan kelib chiqib tuzatishlar kiritilishi mumkin. U mo‘ljallanayotgan muddatlar butun loyihani yoki uning alohida qismlarini amalga oshirish davomiyligiga bog‘liq va odatda bir yildan besh yilgacha muddatga tuziladi. Bunda loyihani amalga oshirishning har bir joriy yilini oy yoki chorak bo‘yicha bo‘lib rejalashtirish tavsiya qilinadi. Biznes-reja ishlab chiqilishining qiymati uning murakkabligi, dastlabki tadqiqotlarning aniqligi, zarur axborotlar hajmi va boshqa shakllantiruvchi ko‘rsatkichlardan kelib chiqib belgilanadi. Bunday qiymatning umum tomonidan tan olingan me’yorlari yo‘q, shuning uchun hujjatning narxi buyurtmachi va bajaruvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomadan kelib chiqib o‘rnatiladi. 5. Turistik korxona biznes-rejasini shakllantirishning xususiyatlari va bosqichlari Turistik korxonaning biznes-rejasini ishlab chiqish (4.1-chizma) bosqichma- bosqich (iterativ) metod bilan amalga oshiriladi. Bu jarayonning so‘nggi natijasi ushbu korxonani yaratish yoki uning investitsiya vazifalarini va turistik

mahsulotni zamonaviylashtirish bo‘yicha dasturlarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini asoslab berishdir. 4.-chizmada taqdim etilgan biznes-rejani ishlab chiqish bosqichlari va ketma-ketligini batafsilroq qarab chiqamiz. 1. Korxona faoliyatining asosiy turlarini tanlash. Bu bosqichda quyidagi avsiyalarga amal qilish zarur: faoliyatning yondosh turlarini nazarda tutish, ya’ni ko‘pincha tadbirkorga bog‘liq bo‘lmagan turli sabalarga ko‘ra (millatlararo nizolar, soliq siyosati, bojxona poshlinalari, transport tariflarining o‘zgarishi, inflyatsiya darajasi va sh.k.) kelib chiqqan moliyaviy tavakkallar ehtimolini kamaytirish uchun turistik biznesni diversifikatsiya qilish; Turistik korxonaning biznes-rejasi Korxona faoliyatining asosiy turlarini tanlash Biznesni joylashtiris h o‘rnini (geografiya sini) tanlash Turistik mahsulot ni o‘tkazish bozorini tatqiq etish Raqobat muhitini tahlil qilish Marketingni rejalashtiris h Ishlab chiqarishn i rejalashtiri sh va turistik mahsulotn Xodimlarn i ishini rejalashti- rish Yuridik rejalashti -rish Tavakkallarni boshqarish Moliyaviy rejalashtirish Invest. rejalashti -rish

asosiy va qo‘shimcha faoliyatning uzoq muddatga ustuvor bo‘ladigan, milliy, mintaqaviy yoki mahalliy darajada ma’lum soliq imtiyozlariga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan turlarini tanlab olish, ya’ni avval-boshdan biznes rejaga barqarorlashtiruvchi omillar va bankrotlikning oldini oluvchi tadbirlarni kiritish. 2. Biznesni joylashtirish o‘rnini (geografiyasini) tanlash. Agar firmaning asosiy faoliyati faqat ichki sayohat turlarini amalga oshirishni nazarda tutadigan bo‘lsa, u holda turistlarni qabul qilish-jo‘natish rayonini aniqlab olish zarur. Xalqaro turizmni amalga oshirishda faoliyat joyi (mamlakat, mintaqa), turistik mahsulotni o‘tkazishning xalqaro bozorlari tanlab olinadi. 3. Tanlab olingan mintaqalarning raqobatbardoshligini baholash maqsadida turistik mahsulotni o‘tkazish bozorini tadqiq etish, ularda biznes borasida o‘z segmentini va yillar, mavsumlar, oylar bo‘yicha kelajakda bozorning maksimal sig‘imini aniqlab olish. Bu bosqichda shuningdek daromadlarnin kelgusi manbalari bashorat qilinadi. 4. Raqobat muhitini tahlil qilish. Statistik ma’lumotlar (tanlab olingan mintaqada harakat qilayotgan firmalar soni, ularning turistik mahsulotlari ralizatsiya qilinishinin hajmi, narx omillari) tadqiq qilinadi, o‘z mahsuloti va raqobatchilarning o‘xshash mahsuloti o‘rtasidagi farq aniqlanadi. Raqobat muhiti tahlil qilingandan so‘ng quyidagi uchta qarordan biri qabul qilinadi:  mazkur mintaqanin bozoridan ketish;  «o‘z segmenti»ni egallab olish bo‘yicha strategiya ishlab chiqish;  turistik tovarlar va xizmatlarning raqobatdan tashqari to‘plamini ishlab chiqish va amalga oshirish. 5. Marketing rejalashtirishi. Unga quyidagi tashkil qiluvchilar kiritiladi: turistik mahsulotni realizatsiya qilish texnologiyasi, sotuvlarni rag‘batlantirish usullari, narxni tashkil qilish, reklama tadbirlari, sotuvdan keyin

mijozlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlar, firma haqida jamoatchilik fikrini shakllantirish. 6. Ishlab chiqarishni rejalashtirish va turistik mahsulotning sifatini nazorat qilish. Bu bosqichda quyidagilar rejalashtiriladi: tur (sayr)larni tayyorlash va ularni metodik ta’minlash, vaucherlarni ishlab chiqish, turistlarni sug‘urta qilishni ta’minlash, shartnomaviy hujjatlarni tayyorlash, shuningdek, taqdim etilayotgan xizmatlarning sifatini ta’minlash va nazorat qilishni ta’minlash tizimini ishlab chiqish, litsenziya olish uchun hujjatlar paketini tuzish va b. 7. Xodimlarning ishini rejalashtirish. Shtatlarni shakllantirish va xodimlarni boshqarish jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: firmaning bo‘linmalari bo‘yicha xodimlarning kerakli miqdorini hisoblab chiqish; shtatlar jadvali, malaka talablari va lavozim bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlarni tuzish; mehnatga haq to‘lash turlarini, yollash tizimini, firma ishining reglamentini (jadvalini) va uning ustavini asoslash. Xodimlar faoliyatini rejalashtirish korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli va tipi, unin mulkchilik shakli va xodimlarni tavsiflovchi boshqa omillar bilan belgilanadi. Firma ish boshlagan ilk bosqichda shtatdagi xodimlar soni eng kam darajada bo‘lishi zarur . Bu davrda malakali xodimlar haqidagi ma ’ lumotlar bazasidan foydalanish tavsiya qilinadi , ular kontrakt asosida jalb qilinishi mumkin ( gidlar , ekskursovodlar , transport vositalarining haydovchilari , guruhlar rahbarlari va b .). Ishga yollashda tegishli sohada faoliyat ko ‘ rsatishga litsenziya borligiga e ’ tibor qaratish lozim . 8. Yuridik rejalashtirish . Bu bosqich yirik turistik korxonalarning biznes - rejasini ishlab chiqishda bo ‘ ladi . Rejalashtirishnin bu turi quyidagilarni asoslab beradi : mulkchilik shakli , huquqiy maqom , bo ‘ ysunuv sxemasi , xo ‘ jalik

faoliyatiga ma ’ muriy aralashish chegarasi , korxona ( firma ) ning tashkiliy - huquqiy shakli . Bu yerda shuningdek xo ‘ jalik shartnomalari , kontraktlar , bitimlar va boshqa zarur hujjatlarning turlari ishlab chiqiladi . Firmaning yuridik xizmati ma’muriyat, texnologik va moliyaviy xizmatlar bilan birga bosh kadrlar blokiga kiradi. 9. Tavakkallarni boshqarish. U o‘z ichiga oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan va salbiy omillarning oldini olish va bashorat qilish bo‘yicha chora -tadbirlarni oladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi: bankrotlik xavfi; soliq xizmati, sanitariya-epidemiologiya nazorati, davlat avtomobil nazorati, O‘zbekiston Respublikasi Milliy banki tuzilmalari, xo‘jalik sudi, mahalliy organlarning sanktsiyalari; shartnomalar, kontraktlar va bitimlar bo‘yicha penyalar, jarimalar, neustoykalar. Katta tavakkallarga shuningdek firmadagi nizoli vaziyatlar, valyuta kurslarining o‘zgarishlari, valyuta devalvatsiyasi. Inflyatsiya va boshqalar kiradi. Tavakkallarning oldini olishni quyidagilar ta’minlaydi: yuridik, moliyaviy va marketing xizmatlaridagi kadrlar malaksining yuqori darajadaligi; soliq rejalashtirilishi, bitimlar va boshqa fuqaroviy-huquqiy aktlar tizimining mavjudligi; tavakkallarning oldini olish va ushbu faoliyat turi bilan shug‘llanayotgan xodimlarni rag‘batlantirish tizimining kiritilishi. 10. Moliyaviy rejalashtirish. Bu biznes-reja ishlab chiqishning eng muhim va murakkab bosqichidir. U, ayniqsa kreditorlar va invstorlar uchun alohida qiziqish uyg‘otadi, chunki o‘zidan oldingi barcha bosqichlarning natijalarini umumlashtiradi, turistik biznes korxonasining investitsiyalar va kreditlardagi umumiy ehtiyojini asoslab beradi, tadbirkorlik loyihasining iqtisodiy samaradorligini belgilab beradi. Moliyaviy reja uchta asosiy bo ‘ limni o ‘ z ichiga oladi :  daromadlar va xarajatlar (kirim va chiqim);

 pul tushumlari va to‘lovlar (kassa byudjeti yoki naqd pullarning harakati);  balans (aktivlar va passivlar). Daromadlar va xarajatlar rejasiga qo‘shimcha ravishda investorlar odatda zararsizlik nuqtasi hisob-kitobini talab qilishadi. Bu turistik mahsulotni to‘la o‘tkazishdan olingan umumiy daromadlar uni ishlab chiqarish, ilgari surish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq xarajatlarni qoplab ketadigan vaziyatni baholashga imkon beradi. Ya’nikim, bu ko‘rsatkich firmaning xarajatlari uning daromadlari hisobiga qoplanib ketishi uchun sotilishi shart bo‘lgan mahsulot birligi (turlar, yo‘llanmalar)ning miqdorini aks ettiradi. Zararsizlik nuqtasini hisoblab chiqarish uchun quyidagi formula qo‘llaniladi: , З Ц З К пер р пост   (1.) bu yerda S – zararsizlikka (zararsizlik nuqtasi) erishish mumkin bo‘lishi uchun ishlab chiqilgan tovarlar (turlar (sayr), xizmatlar, yo‘llanmalar) soni; X doimiy – vaqtning tahlil qilinayotgan davri (ko‘pincha yil) davomida turistik mahsulotning butun hajmini ishlab chiqarish, ilgari surish va sotish uchun zarur bo‘lgan doimiy xarajatlarning umumiy summasi; X o‘zg – turistik mahsulot birligini tayyorlash, ilgari surish va realizatsiya ilish uchun zarur bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar summasi; N r – turistik mahsulot birligini realizatsiya qilish narxi. Doimiy xarajatlar (X doimiy ) o‘z ichiga quyidagilarni oladi:  taraflar tashkilotlarining turistik mahsulot ishlab chiqarishda xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan huquqni sotib olishga ketgan sarflari (turistlarni joylashtirish va ovqatlantirish, transport, ekskursiya, tibbiy, viza va boshqa xizmat ko‘rsatish turlari);

 bevosita turistik mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar (binolar va texnik vositalarni ijaraga olish, bank krediti va investitsiyalarni qaytarshi, ular bo‘yicha foizlar to‘lash, amortizatsiya qaytarmalari, kommunal xizmatlarga ketgan xarajatlarni to‘lash);  korxonanin g nakladnoy sarflari. o‘zgaruvchan xarajatlarga (X o‘zg ) – quyidagilar kiradi:  turistik mahsulotni ilgari surish va sotish bilan bog‘liq tijorat xarajatlari;  turistik mahsulotni o‘tkazishni rag‘batlantrish bo‘yicha tadbirlarga ketgan sarflar;  o‘tkazish bilan bog‘liq xizmat safari (komandirovka) xarajatlari. Zararsiz ishlashni ta’minlaydigan ishlab chiqarish hajmini hisoblab chiqishda biznes-rejada ko‘rsatilgan bashorat qiluvchi ko‘rsatkichlarga tayanish zarur. Agar realizatsiya qilish mo‘ljallanayotgan turistik mahsulotning bozor narxi unga ketgan barcha xarajatlarni qoplamaydigan bo‘lsa, u holda uning tannarxini pasaytirish yoki barqaror talabga ega boshqa mahsulot (xizmat)ni taklif qilib uni chiqarishdan voz kechish kerak. Ishlab chiqarishning zararsizligi, turistik mahsulotni ilgari surish va realizatsiya qilish – dinamik kattalikdir. 11. Investitsion rejalashtirish. Firmaning faoliyatini amalga oshirish yoki u taklif qilayotgan turistik tovarlar va xizmatlar uchun moliyaviy yordam olish zarur bo‘lganda ishlab chiqiladi. Umuman olganda biznes-reja – ish hujjati bo‘lib, qo‘yilgan vazifalar va real moliyaviy imkoniyatlarning muvofiqligi uning strategik xususiyati hisoblanadi. Batafsil ishlab chiqilgan biznes-reja sheriklar va loyihachilar bilan muzokaralar jarayonida keng qo‘llaniladigan biznes taklif uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. U

firmaning shtatlariga malakali mutaxassislarni tanlab olish, shuningdek ishonchli investorlar va kreditorlarni jalb qilish uchun muhim rol o‘ynaydi. 6. Turistik biznes korxonalarida rejaviy-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish Turistik soha korxonalarida rejaviy-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish korxonaning hajmi va tipiga bog‘liq. Kichik korxonalarda boshqaruv funkiyalarini batafsil taqsimlash yo‘q. Ularning birinchi rahbarlari rejalashtirish, faoliyatni tashkil qilishning barcha ikir-chikirlari va yo‘nalishini mustaqil belgilaydilar. O‘rta va yirik korxonalar strategik, taktik va joriy kalendar rejalarini markazlashtirishdan xoli holda, tashkiliy tuzilish, turli xizmatlar mutaxassislari va xodimlari o‘rtasida majburiyatlarni taqsimlash, boshqaruvchilarning bir-biriga bo‘ysunishi, firmaning barcha funktsiyalarini yaxlit holda nazorat qilish va muvofiqlashtirishni hisobga olgan holda ishlab chiqadilar. Chunki aynan tuzilmaviy bo‘linmalarda turistik mahsulot ishlab chiqarish va uni o‘tkazish, firma faoliyatining turli yo‘nalishlari bo‘yicha operativ rahbarlik qilish borasida tajribaga ega xodimlar jamlangan. Bo‘linmalar faqat joriy rejagagina emas, balki taktik, ba’zan esa strategik rejaga kiritish uchun takliflar ishlab chiqadilar va ilgari suradilar. Amaliyotda turistik faoliyatda rejalar tuzish bo‘yicha ishlarni tashkil qilishning uchta sxemasi qo‘llaniladi: firma tuzilishining ierarxik strukturasi bo‘yicha «yuqoridan quyiga», «quyidan yuqoriga» va doiraviy rejalashtirish (qarama-qarshi usul). Yirik va o‘rta turistik firmalarning ko‘pchiligida tashkiliy markazlashtirilgan rejalashtirish «yuqoridan quyiga» qarab amalga oshiriladi. Bunday yondashuvda reja strategiyalari boshqaruvning yuqori darajasida ishlab chiqiladi, unda maqsadlar, turistik tovarlar va xizmatlar bozoridagi faoliyatning asosiy

yo‘nalishlari, asosiy marketing vazifalari, firmani rivojlantirish yo‘llari aniqlab olinadi, shuningdek rejadagi barcha tadbirlar va ularni amalga oshirish mexanizmining bir-biriga bog‘liqligi ta’minlanadi. Keyin bu maqsadlar, vazifalar va ko‘rsatkichlar firma tuzilishining quyiroq bosqichlariga o‘tkazilish darajasiga qarab, yanada batafsilroq ravishda bo‘linmalar yoki alohida xodimlarning rejalariga kiritiladi. Konkret bajaruvchilar yoki bajarishda ko‘maklashuvchilar bilan rejadagi vazifalar kelishib olinganidan so‘ng rejalar firmaning yuqori rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi. Rejalashtirishni bunday tashkil qilish korxonani boshqarishning yuqori darajasida (direktorlar kengashi, prezident yoki ijrochi direktor, iqtisod bo‘yicha vitse-prezident va sh.k.) muhim qarorlarni markazlashtirishga asoslanadi. Bunday tashkillashtirish tuzilmalarning (filiallar, byurolar va h.k.) kalendar rejalarni umumfirma ko‘rsatkichlari bazasida ishlab chiqishdagi ba’zi mustaqilligiga yo‘l qo‘yadi. «Quyidan yuqoriga» rejalashtirish joylarda (tuzilmaviy bo‘linmalar, bajarishda ko‘maklashuvchilar) rejalar ishlab chiqilishini, ularning korxona (firma) umumiy rejasi darajasida kelishilishini, muvofiqlashtirilishini va tuzilishini o‘z ichiga oladi. Qarama-qarshi rejalashtirish hozir aytib o‘tilgan har ikkala usulni o‘z ichiga oladi. «Yuqoridan quyiga» jarayonida umumiy maqsadlar (umumiy strategiya, turizmning turlari va ularning umumiy salmog‘i, boshqa korxonalar bilan aloqalar, xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish va boshqalar) bo‘yicha dastlabki rejalashtirish amalga oshiriladi. Quyiroq darajalarda dastlabki reja tegishli ko‘rsatkichlar bilan konkretlashtiriladi. Keyin jarayon teskarisiga qarab ketadi, ya’ni «quyida yuqoriga» boshlanadi. Bu bosqichda rejaga samaraliroq qarorlar kiritiladi, uning umumiy tuzilishidagi va tarkibiy qismlari orasidagi farqlar bartaraf qilinadi. Ehtimol tutilgan holatlarga

muvofiq bu iterativ jarayon ko‘p marta – barcha kamchiliklar va kelishmovchiliklar, ayniqsa, sheriklar bilan yuzaga keladiganlarini to‘la bartaraf etishgacha amalga oshiriladi. Qarma-qarshi rejalashtirish shakli ikkita sezilarli ustunlikka ega:  Yuqori turuvchi g‘oyalar va maqsadlarni bilish asosida quyi turuvchi harakat maqsadlari, ko‘rsatkichlari va muqobil variantlari bo‘yicha asoslangan qarorlar;  rejalashtirishga turistik korxonaning barcha bo‘linmalari va mutaxassislari hissa qo‘shadilar va ulardan faoliyatning konkret va umumiy nazorat ko‘rsatkichlari bo‘yicha bilimlar talab qilinadi. Rejalashtirish bo‘yicha funktsional xizmatlar turistik korxonaning hajmiga bog‘liq. Ular iqtisod va moliya bo‘yicha firma vitse-prezidenti yoki tijorat direktoriga bo‘ysunadigan mustaqil guruhlar bo‘lishi mumkin. Bunday guruh tarkibiga quyidagilar kiradi: bosh hisobchi (hisobchi), rejalashtirish bo‘limi boshlig‘i, menejer-iqtisodchi (moliya, mehnat, me’yorlashtirish va boshqalar bo‘yicha), turizmni rivojlantirish va turistik marketing bo‘yicha menejerlar. Firma ichidagi rejalashtirishni amalga oshiruvchi apparat korxonani boshqarishning turli bosqichlaridagi funktsional bo‘linmalarni (mas’ul ijrochilarni) o‘z ichiga oladi. Rejalashtirish – boshqaruvning asosiy funktsiyasi bo‘lganligi sababli, rejalashtirishning eng yuqori bo‘g‘ini direktorlar kengashi (prezident yoki ijrochi direktor) hisoblanib, korxona strategiyasi va taktikasi bo‘yicha eng muhim muammolar yuzasidan qaror qabul qiladi. Rejalashtirish xizmatining funktsiyalari quyidagilar hisoblanadi: istiqboldagi va joriy rejalarni ishlab chiqish, ularni bajarishda ko‘maklashuvchilar bilan kelishib olish, reja ko‘rsatkichlariga tuzatishlar kiritish, ularni amalga oshirish, bajarilishini nazorat qilish.

Sanab o‘tilgan funktsiyalar turistik firmaning tipiga bog‘liq. U ixtisoslashtirilgan yoki diversifikatsiyalashgan bo‘lishi mumkin (1.–jadval). 1.-jadval. Har xil turdagi turistik firmalarda rejalashtirishning xususiyatlari Firmaning rejalashtirish xizmati Turistik firmaning tipi Ixtisoslashtirilgan Diversifikatsiyalashgan Vazifasi Strategiya, taktika va strukturani shakllantirish Bo‘linmalarning strategiyasi, taktiksi va tuzilishini birlashtirish F oyalar va maqsadlarni asoslab berish, rejani ishlab chiqish Markazlashtirilgan holda Bo‘linmalar bo‘yicha markazdan xoli holda Marketingni izlash va rejalashtirish Rejalashtirish va marketing xizmatlari kuchi bilan Har bir tuzilmaviy bo‘lim va bo‘linmalarda Hal qilinadigan asosiy masalalar Faoliyatni tahlil qilish, raqobatbardoshlikni, mahsulot o‘tkazish bozorlarini baholash, turistik tovarlar va xizmatlarni takomillashtirish, ularning hajmini oshirish Har bir bo‘linma bo‘yicha faoliyatni tahlil qilish, yangi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqish, ularning assortimentini o‘tkazish bozorlarini kengaytirish

Faoliyatni nazorat qilish To‘g‘ridan-to‘g‘ri Moliyaviy Firmada faoliyatning yillik rejasi eng mukammal ishlab chiqiladi. Unda bozorda talabga ega bo‘lgan va raqobatchilarga qaraganda turistik korxona samaraliroq va o‘zi uchun foydaliroq bo‘lgan, taklif qiladigan xizmatlarning rejasi oylar bo‘yicha batafsil bayon qilinadi. Shunay qilib, turistik biznes korxonasidagi rejaviy-iqtisodiy ish eng asoslangan haraktlarni qidirishga, rejali qarorlarni tizimlashtirishga, tijorat faoliyatida noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish tavakkalini kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Xulosa. Har qanday mamlakatda turizmni rivojlantirishda rejalashtirish majburiy hamda juda muhimdir. Rejalashtirish turizmni rivojlantirishning barcha bosqichlarida - xalqaro, milliy, mintaqaviy, mahalliy, shuningdek firmalar darajasida amalga oshirilishi kerak. Bu sohani rejalashtirish nazorat qilinadigan, kompleks va barqaror asosda bo`lishi kerak. Turizm tartibsiz rivojlanayotgan joylar ko`pincha ham mahalliy aholining hayotiga, ham turistlarning dam olishiga zarar yetkazayotgan ekologik va ijtimoiy muammolardan ziyon ko`rmoqda. Nazorat qilinmaydigan turizm tumanlari rejali asosda rivojlanayotgan turistik markazlar bilan samarali raqobat qilishga qodir emas. Bunday tumanlarni rejali yondashuv asosida qayta tashkil qilish mumkin, biroq bu katta mablag`lar va ko`p vaqt sarflashni talab qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 . Биржаков.Б. Никифроф В.И. Индустрия туризма: 2003 г Бгатов А.П. Туристские формальности. Учебное пособие. 2004. 3 . География туризм. Романов А.А. Саакянц Р.Г. Романов А.А. 2003 г. 4 . Зайцева Н.А.Менеджмент в социально-культурном сервисе и туризме. 2003 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2004. 7 . Организация туризма Учебное пособия под ред. Н.И. Кабушкин, А.П.Дуровича.- Мн. Новое знания, 2003. 8 . Планирование туризма. Учебное пособие. Юреев А.П. Донецк 2003 г. 9 . Information and Documentation Resource Centres For Tourism. WTO .2004. 10 . Internet saytlar . www . interunion . ru – туристские ассоциации www . wttc . org – Всемирный Совет по путешествиям и туризму www . tag - group . com – Консультативная группа по вопросам туризма ( TAG )

O'xshashlar

Turizm sohasida firma ichidagi rejalashtirishning xususiyatlari

Turizm sohasidagi xizmatlar va mahsulotlar

Bozor iqtisodiyotida rejalashtirishning mohiyati va roli

Turizmni rivojlantirish rejalarining texnik-iqtisodiy va huquqiy asoslash

Indikativ rejalashtirishning tashkiliy asoslari