Bozor iqtisodiyotida rejalashtirishning mohiyati va roli - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor iqtisodiyotida rejalashtirishning mohiyati va roli

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Bozor iqtisodiyotida rejalashtirishning mohiyati va roli Reja: 1. Indikativ rejalashtirish fanining maqsadi, mazmuni va predmeti. 2. Bozor xo‘jaligini davlat yo‘li bilan tartibga solish— indikativ rejalashtirishning obyekti sifatida. 3. Indikativ rejalashtirishning mohiyati va uning ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarni tartibga solishdagi roli .

Indikativ rejalashtirish fanining maqsadi, mazmuni va predmeti Kursning maqsadi - bo‘lajak mutaxassisni indikativ rejalashtirishning mazmun - mohiyati va iqtisodiy rivojlanishni asoslash metodologiyasiga o‘qitishdan iborat. "Bilimlar - yo‘lni yo‘lsizlikdan farqlash uchun mavjud", - degan edi sharq mutafakkirlaridan biri. Ilmiy oldindan ko‘ra bilish tamoyillari va usullarini bilish bo‘lg‘usi mutaxassisga sodir bo‘layotgan hodisalarning mohiyatini tushunishga va turli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam beradi. Iqtisodiy rivojlanishni ilmiy oldindan ko‘ra bilish metodologiyasini o‘rganish ―Indikativ rejalashtirish kursining predmeti hisoblanadi. Har qanday boshqarish prognoz yoki reja shaklida ilmiy oldindan ko‘ra bilishni talab qiladi. Bu - xo‘jalik yuritishning istalgan sohasini boshqarish aksiomasi. Biroq amaliyot uchun istalgan prognoz yoki reja emas, balki kelajakning yaxshi asoslangan timsoli kerak. Haqiqiy voqealarning nazarda tutilayotgan voqealarga mos kelishi asoslash sifatining bosh mezoni bo‘ladi, bu iqtisodiyot rivojini tanlangan ustuvor yo‘nalishlar maqsadlariga yaqinlashtiradi. Kursning mazmuni davlat darajasida ham, tarmoq, korxona darajasida ham indikativ rejalashtirish jarayonining nazariy-amaliy masalalarini o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy oldindan ko‘ra bilish tabiati, ko‘rsatkichlar va parametrlar tasnifi, mutaxassislarning prognozlashtirish va rejalashtirish masalalari bo‘yicha fikrlari va qarashlari, xorijiy mamlakatlarning ushbu sohadagi tajribasi, faoliyatning turli sohalarini iqtisodiy jihatdan asoslash, shu jumladan rivojlanish strategiyalarini tanlashga nisbatan tavsiya etilayotgan yondashuvlar, tanlangan qarorlarining iqtisodiy samarasini aniqlash, reja tarkibi, mamlakatda rejali ishni takomillashtirish vazifalari - bularning barchasi va qator boshqa masalalar o‘rganilayotgan fanning mazmunini tashkil qiladi. Mazkur kursni bilish bo‘lajak mutaxassisga tanlangan xo‘jalik yuritish maqsadlari, ko‘zlangan natijalarga erishish, faoliyat ko‘rsatishning iqtisodiy muammolarini hal etish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan harakatlarni malakali asoslash imkonini beradi. Kursning metodologik asosini dialektika tashkil etadi. Aynan dialektika, ko‘plab ilmiy fanlarning metodologiyasi bo‘lgani holda, mutaxassisga turmush, jamiyat va tafakkur rivojlanishining umumiy qonuniyatlari haqidagi bilimni beradi. Xo‘jalik

yuritish muhitini tushunishni belgilab beruvchi uning kategoriyalari hayot faoliyati unsurlarining tutashish nuqtalarini aniqlash, ularda bir lahzali va tasodifiy holatlarni olib tashlab, obyektiv va alohida holatlarni ko‘rish imkonini beradi. Dialektika kategoriyalari va qonunlari iqtisodiy hodisalar tadqiqotlari qoidalari va usullarini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, iqtisodiy tahlil istalgan rejalashtirish jarayonining majburiy qismi hisoblanib, u nihoyasiga yetgach, alohida hisob-kitoblarning o‘zaro ta’siri va to‘ldirishini tekshirish orqali ularni sintez qilish zarur. Bunda fanlarni bilish dialektikasi namoyon bo‘ladi. Indikativ rejalashtirishning zamonaviy amaliyoti davlatning o‘tmishdagi ko‘rsatmali rejalashtirishini tubdan qayta anglab yetadi. Biroq, bir necha yildan so‘ng rejalashtirish darajasiga nisbatan yangi talablar rejalashtirish nazariyasining ko‘plab hozirgi talqinlaridan voz kechishga majbur qiladi. Mana shunda ham - kursni o‘rganish dialektikasi har qanday ilmiy fan rivojlanishining qonuniy jarayoni hisoblanadi, chunki yangidan jamg‘arilgan tajriba, odatda, vaqt o‘tishi bilan ilgarigi yondashuvlarning maqsadga muvofiqligini inkor qiladi, ularning faoliyat yuritishning yangi sharoitlariga xos bo‘lgan sifat jihatdan yangi tarkibini belgilab beradi . Bozor xo‘jaligini davlat yo‘li bilan tartibga solish— indikativ rejalashtirishning obyekti sifatida Iqtisodiy mustaqillikning mustahkamlanishi bilan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish zarurati yanada qat’iylashdi. Yangi sharoitda davlatning tartibga soluvchi roli iqtisodiyotni rivojlantirishning qonunchilik va huquqiy asoslarini yaratish, faol sanoat, tashqi iqtisodiy, ijtimoiy siyosatni amalga oshirish hamda hayotni ta’minlovchi muhim tizimlar - infratuzilma, fan-texnika sohasi, fuqarolar xavfsizligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat yo‘li bilan boshqarishdan iborat. Rivojlangan mamlakatlarda indikativ rejalashtirish iqtisodiyotni tartibga solishning eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish ko‘p qirrali, ko‘p omilli va ziddiyatli bo‘lib, shuning uchun prognozlar va rejalar odatda ehtimoliy o‘zgarishlarni baholash uchun

ko‘p variantlidir. Bu iqtisodiy tizimning rivojlanishidagi o‘tish, tanglik bosqichlari sharoitida juda muhim, chunki bunda u beqaror bo‘lib qoladi. Prognozlar davlat organlari uchun, birinchi galda, uzoq muddatli va o‘rta muddatli davrlarga mo‘ljallangan rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlar va strategiyalarini asoslash uchun, ya’ni indikativ rejalashtirish uchun zarur. Markazlashgan-rejali tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish rejalashtirishning roli va ahamiyatini tubdan oshirdi. Ilgari asosiy qarorlar ittifoq markazida qabul qilinib, ular fan-texnika taraqqiyotining yig‘ma dasturi va ularning 20 yilga mo‘ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari, 15 yilga mo‘ljallangan mamlakatning ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirish bosh sxemasi kabi uzoq muddatli prognozlarga asoslanar edi. Endilikda korxonalar, tashkilotlar, banklar, xoldinglar xo‘jalik qarorlarini qabul qiladi va ular oqibatlari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Sifatli prognozlar uchun talab keskin oshdi. Ular endilikda bozorning barcha agentlariga talab etiladi. Biroq har bir tadbirkor milliy va jahon xo‘jaligidagi o‘zgarishlarni oldindan ko‘ra bilishga qodir emas. Davlat organlari va ilmiy tashkilotlarning roli hamda prognozlarning asosliligi va ishonchliligi uchun javobgarligi oshdi . Indikativ rejalashtirishning mohiyati va uning ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarni tartibga solishdagi roli Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish jarayoni monand ravishda hayotning obyektiv shart-sharoitlarini, iqtisodiyot subyektlari manfaatlarini aks ettiruvchi obyektiv omillarni o‘z ichiga oluvchi rejalashtirish jarayoniga aylanadi. Bozor iqtisodiyotida omillarning o‘zaro bog‘liqligini hisobga olish rejalar orqali erishiladi. Reja bu xo‘jalik yuritish muhitining konyunkturali prognozi asosida barpo etilgan bo‘lib, ijrochilar, vaqt va resurslar bilan ta’minlangan tadbirkorlik subyekti tomonidan oldinga qo‘yilgan maqsadlarga erishish ishchi vositasidir. Rejaning yuqorida keltirilgan ta’rifi quyidagi asosiy so‘zlarni o‘zida mujassam etgan:

"Vosita" bu reja maqsadning o‘zi emas, balki maqsadga erishish vositasi ekanligini anglatadi. Maqsadga erishish vositalarining majmui iqtisodiy, ruhiy, tijorat, tashkiliy, kadrlar, texnologik va boshqa haraktlarni o‘z ichiga oladi. Maqsadga erishish vositalari o‘zgarishi mumkin va ―ishchi vositasi tushunchasining mazmuni ana shundan iborat. Bunday yondashuv rejani moslashtirishning uning barqarorligidan usunligini anglatadi; "Oldinga qo‘yilgan mahsadlarga erishish" xo‘jalik yuritish obyekti xodimlarining shaxsiy va jamoaviy manfaatlarining qoniqishini belgilab beradi. Maqsad - istalgan natija va rejadagi intilishlar markazi sifatida belgilangan muddatga aniq amalga oshirilishi lozim; «Konyunktura prognozi asosida » - bu shuni anglatadiki, reja ijrochilarining subyektiv harakatlari asosida ularning xo‘jalik muhiti mavjud bo‘lishining obyektiv qonuniyatlarini tushunishi va undan foydalanishi: bozor mexanizmini bilish va rejalashtirishning dastlabki qismi sifatida prognozni ishlab chiqish yotadi; "Ijrochilar, vaqt va resurslar bilan ta’minlangan" - shuni anglatadiki, harakatlar rejasi resurslar bilan ta’minlanishi shart, ya’ni ijro etish muddatlari bo‘yicha moddiy, mehnat, moliyaviy va intellektual resurslar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Bunday ta’minotsiz reja hayolga aylanadi. Rejaning yuqorida keltirilgan ta’rifi asosida rejalashtirishning asosiy maqsadi va asosiy vazifasini ta’riflash mumkin. Rejaning asosiy maqsadini amalga oshirilgan voqea tashkil etadi. Rejalashtirishning asosiy vazifasi ijrochilar, vaqt va resurslar bo‘yicha muvazanatlashgan mavjud resurs cheklovlari sharoitida harakatlarni tanlashdan iborat. Rejalashtirish ham ustunliklarga, ham kamchiliklarga ega. Rejalashtirishning ustunlik tomonlari: vazifani oqilona tarzda va kam harajatlar bilan hal etishga urinish; xo‘jalik yuritish muhitining bo‘lajak ustunliklaridan foydalanishga chuqur o‘ylab tayyorgarlik ko‘rish; ijrochilar harakatlarini muvofiqlashtirishni yaxshilash;

• manfaatdor shaxslarning birgalikdagi sa’y-harakatlari hisobidan kuchlarni sarflashning jamoaviy imkoniyatlarini kuchaytirish; • cheklangan resurslardan oqilona foydalanish; • voqealarni nazorat qilish imkoniyati va faoliyatdagi muammolarni aniqlash. Rejalashtirishning kamchiliklari: • rejada, ayniqsa murakkab tashkil etilgan tizimlarda hayot sharoitlarining barcha xillarini aks ettirish imkoniyatining yo‘qligi; • qabul qilingan qarorning barqarorligi, bu biznesning o‘zgaruvchan sharoitida zarar keltirishi mumkin; • rejani ishlab chiqish uchun resurslar (vaqt va mablag‘lar) zarurligi. Rejalashtirish bo‘yicha xorijlik mutaxassislar rejani ishlab chiqishga nisbatan o‘z munosabatlarini quyidagicha bildiradilar : muvaffaqiyatni rejalashtirishning uzoq vaqtli (odatda 2 yildan ortiq) tajribasi keltiradi; tadbirkor uchun yirik muvaffaqiyatlar ko‘pincha rejalashtirishning emas, balki omadning, uning ishbilarmonlik va ijodiy qobiliyatining natijasi hisoblanadi; 3) rejalashtirish faoliyatda ustunlikni hosil qiladi . Shuning uchun foydalanishning qulayligi nuqtai nazaridan rejaning quyidagi shakllari mavjud: zaruriy hujjatlar to‘plami; tuzilmaning ichki mantig‘ini aks ettiruvchi tuzilmalar; tabaqalangan vazifalari ko‘rsatilgan holda ijrochilar ro‘yxati; • nazarda tutilgan vazifalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan harakatlar ro‘yxati; • zarur harakatlarning izchilligiga muvofiq ko‘rsatilgan ijro etish muddatlari; • xarajatlar smetalari; • oldinga qo‘yilgan vazifalar sonli ifodalanishi iqtisodiy samarasining hisob- kitobi .

Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda sinovdan o‘tgan iqtisodiyotni tartibga solish institutlari, shu jumladan indikativ rejalashtirishdan foydalanishdan voz kechish, masalan, jahon iqtisodiyotining 2008 yildan boshlab chuqur inqirozga yuz tutishiga sabablardan biri hisoblanadi. Unga barham berish, so‘nggi yillardagi o‘nlab iqtisodiy maqolalarda ta’kidlanganidek, iqtisodiyotga davlat ta’sirining kuchayishini, shu jumladan indikativ rejalashtirishning amaliy tizimini tashkil etishni nazarda tutdi. Biroq bunda xo‘jalik mexanizmini byurokratlashtirishga nisbatan haddan ziyod markazlashuvga yo‘l qo‘maslik lozim. J.K.Gelbreytning so‘zlariga ko‘ra, «rejalashtirish manfaatlarini emas, balki jamiyat manfaatlarini aks ettiruvchi rejalashtirish talab etiladi»4. Yana bir bor shuni ta’kidlash lozimki, rejalashtirish bozor rag‘batlari asosida amalga oshirilishi lozim. Reja bilan bozorning o‘zaro ta’siri bo‘yicha chet el va mamlakatimiz (ham ijobiy, ham salbiy) tajribasini hisobga olish hamda, eng asosiysi, uni hozirgi sharoitga moslashtirish zarur. Afsuski, indikativ rejalashtirish mavzui bizdagi adabiyotlarda yetarlicha namoyon etilmagan. Chet el tajribasini yorituvchi va O‘zbekistonda indikativ rejalashtirishni amalga kiritish yuzasidan muayyan xulosalar va tavsiyalarni o‘zida mujassam etmagan ishlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Indikativ rejalashtirish tushunchasining umumiy e’tirof etilgan ta’rifi mavjud emas. Indikativ rejalashtirishning mohiyati va mazmuniy o‘ziga xosligini ishlab chiqishning muhim nazariy-metodologik yo‘nalishlari italiyalik olim B.Dallago tomonidan tadqiq etilgan. Uning ta’kidlashicha, «indikativ rejalashtirish davlat boshqaruvining ongli faoliyati sifatida ta’riflanadigan makroiqtisodiy rejalashtirishning bir turi bo‘lib, uning maqsadi ma’lum vaqt o‘tishi bilan umuman milliy iqtisodiyotni istalgan holatga olib kelishdan iborat». Xitoylik mualliflardan birining yozishicha: «Xitoyda makroiqtisodiy rejalashtirish iqtisodiyotning xususiy va davlat sektorlarini uyg‘unlashtirishga asoslangan. Davlat korxonalarining faoliyati iqtisodiy mustaqillik sharoitida amalga oshirilishi tufayli, bizningcha, Xitoyda rejalashtirish direktiv emas, balki indikativ xususiyatga ega». Ushbu tushuncha ―kechki ittifoqdagi to‘liq xo‘jalik hisobida sharoitida xalq xo‘jaligini rejalashtirishning talqin etilishiga, shuningdek quyidagi zamonaviy talqinga juda yaqin: «Indikativ rejalashtirish - bu mamlakat iqtisodiyotining davlatning ijtimoiy-iqtisodiy

siyosatiga mos keladigan holatini va rivojlanishini tavsiflovchi parametrlar (indikatorlar) tizimini shakllantirish va ko‘rsatilgan indikatorlarga erishish maqsadida ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarga davlatning ta’sir etishi chora-tadbirlarini belgilash jarayoni»7. Yana bir ta’rif: «Indikativ rejalashtirish shuni anglatadiki, davlat butun millat manfaatlari yo‘lida, mintaqalar, shuningdek bozor subyektlarining ehtiyojlarini hisobga olgan holda butun xalq xo‘jaligini (shu jumladan xususiy sektorni) iqtisodiy rivojlantirish loyihalarini ishlab chiqadi; muayyan xo‘jalik yo‘nalishlarini, shu jumladan makroiqtisodiy parametrlarni va resurslar bilan ta’minlangan tarkibiy ko‘rsatkichlarni belgilaydi. Bu bilan mulkchilikning barcha shakllaridagi tadbirkorlarning ham, mintaqalarning ham umuman jamiyat uchun muhim bo‘lgan loyihalarning amalga oshirilishidagi manfaatli ishtiroki motivatsiyalanadi». So‘nggi keltirilgan yondashuv amalda ikkinchi yondashuvga bog‘lanadi, unga ko‘ra indikativ rejalashtirish - xususiy korxonalarni davlat tomonidan ifodalangan vazifalarning bajarilishiga yo‘naltirish: ―Yaponiyada umumdavlat iqtisodiy rejalashtirish indikativ xususiyatga ega. Boshqacha aytganda mamlakatda ishlab chiqilayotgan umumdavlat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish rejalari rasmiy qonunlar hisoblanmaydi, balki iqtisodiy tuzilmaning alohida bo‘g‘inlarini milliy manfaatlardagi ushbu dasturlarning bajarilishiga yo‘naltiruvchi va safarbar etuvchi davlat dasturlarini o‘zida namoyon etadi. Uchinchi yondashuv tarafdorlari ko‘plab mamlakatlar tajribasiga tayangan holda shuni alohida ta’kidlashadiki, indikativ rejalashtirish davlat uchun va davlat sektori uchun majburiy vazifalarni o‘zida mujassam etgan. Xususiy korxonalar, xatto bu ular uchun majburiy bo‘lmasada, bozor tizimidagi eng qudratli ―o‘yinchi - davlatning rejasi ostida indikativ rejalashtirishga yo‘naltiriladi. O‘z navbatida o‘tish davridagi davlat rejasini ―iqtisodiyotning turli sektorlarini, birinchi galda, davlat sektorini markazlashgan tarzda boshqarishni va bilvosita tartibga solishni amalga oshiruvchi ko‘rsatkichlar tizimi sifatida talqin etish taklif qilinadi. U korxonalar, tarmoqlar va respublikalar uchun faqat axborot ahamiyatiga ega bo‘lgan yo‘naltiruvchi ko‘rsatkichlarni (nazorat raqamlarini) ham, ko‘rsatmali ko‘rsatkichlar - davlat buyurtmasi (tarmoqlararo va respublikalararo mahsulot yetkazib berish topshiriqlarini o‘zida mujassam etgan markazlashgan tarzda boshqarishning muhim shakli), me’yorlar, iqtisodiy tartibga soluvchilarni (shu jumladan narxlar, soliqlar, foiz stavkalari, iqtisodiy me’yorlarni) ham o‘z ichiga oladi.

To‘rtinchi yondashuvga muvofiq indikativ rejalashtirish - davlat va iqtisodiyotning boshqa subyektlarining harakatlari va manfaatlarini muvofiqlashtirish mexanizmi. Gap shundaki, axborot ahamiyatidan tashqari bunday rejalashtirish muvofiqlashtiruvchi rolni ham o‘ynaydi, ya’ni ―markaz, tarmoqlar va korxonalar tomonidan o‘z ishlab chiqarish- xo‘jalik dasturlarining mustaqil ravishda ishlab chiqilishi jarayonida ular faoliyatini muvofiqlashtirishni nazarda tutadi. Ushbu nuqtai nazarga qo‘shiluvchi mualliflar birinchi galda fransuz amaliyotidan kelib chiqadi, unda indikativ rejalashtirish instituti maksimal darajada rivojlangan bo‘lib, uning doirasida «hukumat iqtisodiy rivojlanishga qarorlar qabul qilish va ko‘rsatmalar berishdan ko‘ra, ko‘proq muvofiqlashtirish va axborot bilan ta’minlash orqali ta’sir ko‘rsatadi. Hukumat va xususiy tadbirkorlar o‘rtasida rejalar va axborot almashuvi natijasida hukumat tashkilotlari liniyasi bo‘yicha o‘zaro bog‘liq loyihalarni o‘z ichiga oluvchi iqtisodiy o‘sish sxemasi aniqlanishi kerak. Milliy iqtisodiy reja sxemasi ana shunday umumiy ko‘rinishga ega»10. Fransiya iqtisodiyoti bo‘yicha mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, ushbu mamlakatda indikativ rejalashtirishga o‘tish «davlat bilan xususiy biznes nuqtai nazarini demokratik asosda muvofiqlashtirish» imkonini berdi, ular Fransiya rejalashtirish tizimining «demokratik xususiyatiga» alohida faktologik urg‘u berishadi, bu «davlat boshqaruvi organlariga xo‘jalik jarayonlarini davlat byurokratiyasi bozor subyektlarining samarali faoliyat ko‘rsatishini to‘sqinlik qilmaydigan darajada tartibga solish imkonini beradi. Oddiy ―yuqoridan quyiga iyerarxik tizimni o‘rnatish o‘rniga maslahat berish va kelishish tamoyillariga asoslangan va turli ―jamoaviy manfaatlar vakillari: davlat xizmatchilari, tadbirkorlar, kasaba uyushmalari, iste’molchilar uyushmalarining teng huquqli ishtirokini o‘z ichiga oluvchi ―quyidan rejalashtirish qaror topdi. Mazkur tizimga muvofiq, reja ko‘p pag‘onali integratsiyalar natijasida paydo bo‘ladi va uning amalga oshirilishiga nisbatan konsensusdan barcha ishtirokchilar manfaatdordir. Shu bilan birga reja ko‘rsatkichlari majburiy (ko‘rsatmali) hisoblanmaydi, balki kutilayotgan iqtisodiy konyunkturaga nisbatan iqtisodiy indikatorlar - axborot tarqatuvchilar sifatida ishtirok etadi». Shunday qilib, indikativ rejalashtirishning muvofiqlashtiruvchi funksiyasi asosiy funksiya hisoblanadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni axborot bilan ta’minlash, u yoki bu shaklda reja topshiriqlarini bajarishga yo‘naltirish va rag‘batlantirish markazlashgan-

ko‘rsatmali tizimda ham mavjud. Aynan davlat institutlari va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning teng huquqli o‘zaro harakati indikativ rejalashtirishni amalga oshiradi. Rejani bajarishning majburiy emasligi hal qiluvchi rolni o‘ynamaydi, eng asosiysi - korxonalar va ular birlashmalarining, shuningdek boshqa mustaqil subyektlarning, shu jumladan mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlari, jamoat tashkilotlarining rejalashtirish jarayoniga bevosita jalb etilganligi. Indikativ rejalashtirish bir vaqtning o‘zida iqtisodiyotni davlat yo‘li bilan tartibga solish instituti sifatiida ham, uni o‘zini o‘zi tartibga solish instituti sifatiida ham ishtirok etadi. "Indikativ" atamasi amalda iqtisodiy siyosatni amalga oshirishning bevosita emas, balki bilvosita usullarini anglatgan holda "direktiv" (ko‘rsatmali) tushunchasining antonimi hisoblanadi. Indikatorlar majmuini qo‘llash - bu qulay ijtimoiy-iqtisodiy muhitni bilvosita shakllantirish usulidir. Indikativ rejalashtirish sharoitida reja hujjatlari faqatgina umuman iqtisodiyot rivojini prognozlashtirishning umumiy doiralarini o‘zida mujassamlashtiradi, shuningdek davlat xarajatlari va investitsiyalar, davlat korxonalarining joriy xarajatlari to‘g‘risidagi qarorlarni qayd etadi. Bu yerda rejaning bevosita vazifasi xususiy sektor xo‘jalik yurituvchi subyektlarining qarorlarini bevosita belgilab bermaydigan davlat resurslaridan foydalanishni muvofiqlashtirishdan iborat bo‘ladi. Biroq makroparametrlar (shu jumladan iqtisodiy o‘sishning prognoz ko‘rsatkichlari) hamda davlat organlari va davlat korxonalari faoliyatining asosiy parametrlari xususiy tadbirkorlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy muhitni shakllantirishga ko‘maklashishga qaratilgan. Bu shuni anglatadiki, indikativ rejalashtirish asosan talab orqali, uning rag‘batlantiruvchi (yoki cheklovchi) xususiyati orqali xususiy sektorga ta’sir ko‘rsatadi va faqat g‘oyat bilvosita tarzda - davlat korxonalari orqali - ―taklif bosimining tartibga soluvchi roli namoyon bo‘ladi. Indikativ rejalashtirishning mohiyatini aniqlashda eng muhimi, u bir tomondan, raqobatlashuvchi firmalar tomonidan ishlab chiqiladigan mikrorejalarni (dasturlarni) «sintez qilish» faoliyatini o‘z ichiga olishi shart. Ikkinchidan, u umummilliy rejaga mos keluvchi moliya-kredit siyosatini ishlab chiqish muammolarini qamrab ololmaydi. Uchinchidan, indikativ rejalashtirish xalq xo‘jaligini rivojlantirish

maqsadlarining ularga erishish vositalari bilan optimal tarzda bog‘lanishini ta’minlashga qaratilgan. To‘rtinchidan, rejalashtirish jarayonining o‘zi ko‘p sonli ko‘p darajali iteratsion kelishuvlarni va reja ko‘rsatkichlarining muvazanatlashganligini tekshirishni nazarda tutadi. Metodologik vositalarni o‘rganish indikativ rejalashtirishning urushdan keyingi yillarda sinab ko‘rilgan model vositalari va tartibot algoritmlarini qo‘llash amaliyotini umumlashtiruvchi G‘arbning qator yirik ilmiy ishlariga tayanishi mumkin. Ular jumlasiga uch xildagi modellar kiradi: a) bir necha o‘nlab tarmoqlar nuqtai nazaridan (moddiy-ashyoviy va pul jihatlarini ajratgan holda) o‘rta muddatli rejalashtirish va istiqbolni belgilashning makromodellari; b) tarmoqlararo balanslar va milliy hisobvaraqlar tizimidan foydalanish asosida olingan ularning modifikatsiyalari; v) asosan optimal tarzda dasturlash modellari toifasiga kiruvchi iqtisodiy o‘sishning bir darajali bo‘linuvchi dinamik modellar. Shunday qilib, indikativ rejalashtirish jarayonlarni uyg‘unlashtirish (muvofiqlashtirish): a) davlat tomonidan ishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan prognozlar, budjet rejalari va makrodasturlarda namoyon etilgan mikrorejalashtirish; b) mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlarining prognozlari, budjet rejalari va dasturlarida mujassamlangan hududiy rejalashtirish; v) korxonalar rejalarida amalga oshiriladigan mikrorejalashtirish; g) mezorejalashtirish, ya’ni birinchi galda «megakorporatsiyalar» - tarmoqlararo, mintaqalararo va xalqaro moliya-sanoat guruhlaridan kelib chiquvchi tarmoqlar, kichik tarmoqlar, hududiy-ishlab chiqarish majmualari sanoat uzellarini rejalashtirish .

Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

O'xshashlar

Bozor iqtisodiyotida menejment.

Bozor infratuzilmasining rivojlanishida davlatning roli

Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati

Sug’urtaning mohiyati, funktsiyalari va bozor munosabatlaridagi o’rni

Jahon iqtisodiyotida indikativ rejalashtirishning evolyutsion rivojlanishi va tartibga solinishi hamda ularning hozirgi holati