Turizm sohasida xalqaro huquqiy va me’yoriy hujjatlar - Iqtisodiyot - Referatlar

Turizm sohasida xalqaro huquqiy va me’yoriy hujjatlar

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.9619140625 KB

Ko'chirib olish

Turizm sohasida xalqaro huquqiy va me’yoriy hujjatlar Reja: 1. Turizm sohasida xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari. 2. Xalqaro turizmda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashning xalqaro huquqiy va me’yoriy hujjatlari. 3. O’zbekiston Respublikasi qonun va qarorlarida turistlar hayoti xavfsizligini ta’minlash. 4. Xalqaro turizm rasmiyatchiligiga oid hujjatlar. 1

1. Turizm sohasida xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari «Turizm xavfsizligi» keng ma’noli tushuncha bo’lib, turizmda xavfsizlik turist va uning yuklarining xavfsizligi, turistik muhit qatnashchilarining muhim hayotiy qiziqishlarini ichki va tashqi xavflardan hamda turizm rivojlanishida atrof-muhitni salbiy omillardan himoyalanganligi tushuniladi. Turizmdagi xavfsizlik – bu turist hayoti va sog’lig’ini saqlash maqsadida hamda unga va atrof-muhitga (jamoaga, jamiyatga, davlatga, tabiatga) yetkazilgan zararlarni minimallashtirishga qaratilgan majmuali tadbirlardan iborat. Dunyoda bo’lib o’tayotgan voqea, hodisalar xavfsizlik masalasi qanchalik muhimligini ko’rsatmoqda va bu yerda nafaqat mamlakat ichki tartibi, balki xalqaro darajada muvofiqlashtirish talab etiladi. Turizmda xavfsizlikni ta’minlash borasidagi qarorlar turistik faoliyat sohasidagi qonunlarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi paytda turizmda xavfsizlik masalasi quyidagi tamoyillar asosida ta’minlanadi: 1. Milliy qonunlar, xalqaro huquqlar asosida turistlarni jo’natuvchi yoki qabul qiluvchi, davlat ularni himoya qilishi, panohiga olishi shart. Mamlakatda xorijiy turistlar kelishini nazorat qiluvchi, shaxsiy mulkini, shaxsiyatini himoya qiluvchi, joriy- qidiruv ishlarini olib borish, sug’urta to’lovlarini to’lash, valyuta ayriboshlash, madaniy qiymatga ega buyumlarni olib chiqish, axborot olishga imkoniyat, diplomatik va advokat ko’magi va 2

boshqa masalalarga tegishli huquqiy-me’yoriy aktlar qabul qilinadi. Turistik firmalar litsenziya oladilar va mahsulotlarini sertifikatlaydilar. Xalqaro me’yorlar aviatashuchilar, suv transporti kompaniyalari, avtokorxonalardan avariya va favqulodda hodisalarni oldini olish maqsadida yagona va universal standartni bajarishni talab qiladi. 2. Makrodarajadagi tashkiliy mexanizmlar asosida . Bevosita va bilvosita turistlar xavfsizligini ta’minlash bilan bog’liq davlat va jamoa tarkiblari yordamida amalga oshiriladi. Bular huquqiy, tartibni saqlash kuchlari (militsiya, razvedka xizmatlari) jinoyatchilikning oldini oladi; bojxona tarkibi – bular eksport - import, kontrabanda bilan kurashadilar; qutqaruv xizmatlari (tog’ hududlarida, o’rmonlarda, yong’indan, tibbiy, FHV va boshqalar.) – odamlarni tabiiy ofatlar va texnogen xavflari mavjud joylardan qutqaradilar. Tashqi ishlar vazirligi – vaqtinchalik kelgan mamlakatda har xil holatlarga tushib qolgan fuqarolarga konsullik himoyasi xizmatini taqdim etadilar. Soliq qo’mitasi – iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurashadi, standartlashtirish xizmati – iste’molchilarga taklif etiladigan tovar va xizmatlar soni va sifatini nazorat qiladi, prokuratura – davlat va shaxsga qarshi harakatlarni oldini oladi, veterinariya va sanepidemiologiya xizmati – sanitariya talablarini tekshiradi va b. 3. Mikrodarajadagi tashkiliy mexanizm asosida. Bu sayohatchilarga bevosita xizmatlar taklif etuvchi turistik korxonalardir. Masalan: turfirma marshrutni sertifikatlaydi, sug’urta 3

kompaniyasi – sayohatchi hayotini sug’urtalaydi, mehmonxona yong’in va epidemiologik xavfsizlikni ta’minlaydi, avtotransport korxonalari mashinalarning texnik holatini tekshiradi. Mahalliy jamoa ham tashrif buyuruvchilarning xavfsizligini ta’minlashlari shart. Buning uchun gidlar maxsus tayyorgarlikdan o’tadilar, marshrutlar xavfsizligi (yo’llar toshloq, zaharli o’simliklar, yovvoyi hayvonlar) tekshiriladi, turistlar maxsus moslamalar (palatka, qutqaruv jileti, dori-darmon) bilan ta’minlanadi, qutqaruvchilar va o’rmon xizmatlari guruh kelgani va ularning bu yerda bo’lish muddati haqida ogohlantiriladi. Turistning o’zi ham xavfsizlik qoidalariga rioya qilishi shart. Ya’ni uning hayoti va sog’lig’iga nimalar xavf solishini anglashi, qabul qilingan talablarga rioya qilishi, hushyor bo’lishi zarur. 4. Iqtisodiy mexanizmlar asosida. Xavfsizlik ta’minlanishining iqtisodiy mexanizmlari turist hayoti va mulkiga zarar yetkazilganda uni moliyaviy qoplashni nazarda tutadi. Masalan: sug’urta kompaniyasining sug’urta kafolati zaruriy summani to’lashga qurbi yetadigan bo’lishi kerak. 5. Ijtimoiy - madaniy va siyosiy darajada xavfsizlik jamiyatni boshqa ijtimoiy qarashlar – diniy, g’oyaviy, udumlarning buzulishi va boshqalar nazarda tutiladi. Afsuski, turizm alkogolizm, narkomaniya va boshqa salbiy oqibatlarga ham sabab bo’lmoqda. Bu yerda xalqaro terrorizmga qarshi kurash, diniy ekstremizmga qarshi davlatlararo koalitsiyalarni tuzish ham e’tiborga olinmoqda. 4

1.1-jadval Tarmoq miqyosida turizmda xavfsizlik darajalari 1 Darajalar Jalb qilingan strukturalar Faoliyati Birinchi: Davlat xizmati tarkiblari Ichki ishlar vazirligi Jamoa tartibini saqlash, jinoyatchilik bilan kurashish, kriminal holatlarni nazorat qilish. Turistik politsiya. Xorijiy turistlarni mamlakat bo’ylab harakatlanishini ta’minlash. Milliy xavfsizlik xizmati Terroristlar, ekstremistlarga qarshi kurash va boshqa davlatga qarshi harakatlarni oldini olish. Sog’liqni saqlash vazirligi Yepidemiyaga qarshi kurash, kasalliklarni oldini olish, aholi salomatligini nazorat qilish. Favqulodda hodisalar vazirligi Texnogen va tabiiy ofatlardan ogohlantirish va oldini olish, tezkor qutqaruv tadbirlarini o’tkazish. Bojxona qo’mitasi Kantrabandaga qarshi kurash, eksport-import operatsiyalari jarayonida uyushgan jinoyatchilikni oldini olish, madaniy boyliklarni noqonuniy chiqib ketishga yo’l qo’ymaslik. 1 Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Основы безопастности в туризм e . – T ., 2008. 5

1.1-jadvalning davomi Tashqi ishlar vazirligi Xorijdagi fuqarolarga konsullik himoyasini ta’minlash. Mahalliy ma’muriyat Ma’lum hududiy hodisani nazorat qilish. Gidrometeorologiya xizmatlari, seysmik stansiyalar Tabiiy ofatlarni bashorat qilish, tabiiy ofatlar oqibatini baholash. Mudofaa vazirligi Aholi, shu jumladan, turistlarni tashqi agressiyalardan himoyalash. Standartlash, sertifikatlash va metrologiya xizmati Tovar va xizmatlarni standartlash, ularni iste’mol uchun xavfsiz ekanini tekshirish, turmahsulotni sertifikatlash. Antimonopo- liya qo’mitasi Monopoliyaga yo’l qo’ymaslik, sifatsiz xizmatlardan himoyalash, g’irrom raqobatning oldini olish. Ikkinchi: Davlat jamoa Milliy turizm ma’muriyati Turizm sohasi faoliyati, xizmat sifatini tekshirish, obyektlarda xavfsizlik darajasi. Turistik tashkilotlar assotsiatsiyasi Turizmning xususiy sektorida xizmatlar sifatini nazorat qilish. 6

xizmati tarkiblari Iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyati Iste’mol huquqini himoya qilish, g’irrom raqobatni oldini olish. Tabiatni asrash qo’mitasi Tabiat bag’rida odamlarning o’zlarini tutishlari, xavfli flora va fauna haqida ogohlantirish. Uchinchi: Yo’l qurilish xizmati – qurilish vazirligi Shosse, magistrallar, harakat xavfsizligi. Bino, inshootlar qurilishi va ularning xavfsizligi. 1.1-jadvalning davomi Transport Passajirlarni tashishga mo’ljallangan Davlat faoliyati transport xavfsizligi. jamoa ustidan nazorat xizmati Yong’inga Yong’inga qarshi tadbirlar. tarkiblari qarshi kurash OAV xizmati Energiya na- Elektr tarmoqlar xavfsizligi, chiqinzorati va kom- dilarni olib chiqish, xavf tug’ulmunal xizmat- ganda operativ aloqani ta’minlash. lar, telekommunikatsiya OAV Xavflar haqida axborot berish. Mahalliy Ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’o’zini-o’zi minlash, hududda xavfsizlikni ta’- 7

boshqarish minlash. organlari Gidlar – marshrutda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, menejer – tu- To’rtin- Turistik ristik faoliyat qatnashchilarini bosh chi: tashkilotlar qarish, turlider – guruhda holatni na zorat qilish, muammoni boshqarish, Xususiy korxonalarda xavfsizlik – mehmon xizmatlar xonalarda, obyektlarda. tarkiblari Muammoning oldini olish uchun tu- Jismoniy ristlar shaxsiy xavfsizlikka rioya qishaxslar ladilar. 2. Xalqaro turizmda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashning xalqaro huquqiy va me’yoriy hujjatlari Insonning hayoti xavfsizligini ta’minlash hamma vaqtda ham avvalo insonning o’z hayotini muhofaza qilish, sog’lig’ini saqlash, yashash istagi hissiyotlaridan kelib chiqadi. O’z hayoti xavfsizligining ertasini o’ylamaydigan, hozirgi zamonamizdan juda ko’p yillar ilgari xavfli sharoitlarda tavakkaliga sayohatga chiqgan jasur kishilar (Skott, Magellan, Maklay, Livingston, Dikson, Nikitin, Bering, Dejnyov, Perjevalskiy, Polo, Batuta, Lazerev, Kruznshtern, Kolumb, Vamberi va boshqalar) buyuk geografik tadqiqotchi sayyohlar bo’lishgan, lekin vaqt o’tishi bilan insonning yashashga bo’lgan hissiyotlari ham o’zgardi. Bunday hissiyotlar 8

zamirida albatta qo’rqish hissi hukmron, ikkilanish hissi kuchliroq bo’lganligi hisoblanadi. Bir mamlakatdan o’zga mamlakatlarga sayohat qilmoqchi bo’lgan turist albatta, bu mamlakatdagi siyosiy- ijtimoiy vaziyat bilan qiziqadi, axborotlarni to’playdi va ko’nglida xavotir yo’qligidan aniq bir qarorga keladi. Turizmning xalqaro miqyosda rivojlanib borayotganligining sabablaridan biri, xalqaro nizolarning pasayishi, qurollanishning susayganligi natijasida jahon xalqlarining biri-biriga qiziqishi, ko’rishishga, muloqot qilishga, xalqlarning tarixiy-ma’naviy madaniyatiga, xalqlar yashayotgan davlatlar tabiatiga qiziqishi, intilishi hisoblanadi. Turizmdagi xalqaro huquq-me’yorlarni qabul qilgan mamlakatlarda turistlar ana shu huquq-me’yorlarga ishonib, suyanib, erkin harakat qilishadi. Shu bilan birga, turizm rivojlanishida turistik oqimlarning muayyan davlatda yoki davlatlarda ko’payishi turizmdagi xalqaro tashkilotlarning faoliyatiga ham bog’liq bo’ladi. Har bir davlatda, shuningdek, xalqaro miqyosda turizmni tashkil etishning eng muhim elementlaridan biri – turistlarning sog’lig’i va hayoti xavfsizligining ta’minlanishi hisoblanadi. Turistlarning hayoti xavfsizligi va buyumlarining saqlanish kafolati xalqaro miqyosda va davlatlar hududlarida harakatlanish xavfsizligidagi juda ko’p majmuali tadbirlarning qonun himoyasida ta’minlanishni talab qiladi. Turizmning xalqaro xavfsizligidagi xalqaro tajribalarni Butunjahon turistik tashkiloti (BTT) tadqiq qiladi va tadqiqot 9

natijalari asosida ishlab chiqilgan tavsiyalarni xalqaro turizm to’g’risidagi qonun va huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilgan davlatlarga ko’rsatma – yo’llanma sifatida taqdim qilib kelmoqda. Sayohatlarning xavfsizligini ta’minlash haqidagi turizm Xartiyasi 1985-yil BTT dagi Bosh Assambleya ning VI – sessiyasida qabul qilingan edi. Xartiya tarkibi 9 ta modda va turist kodeksidan iborat. Xartiyaning 4-moddasida turistlarning sog’ligi va hayoti xavfsizligini ta’minlashda, ularning buyumlarini saqlanishi, har bir davlat hududlarida erkin harakat qilishida quyidagi talablar bajarilishi dunyodagi barcha davlatlarga tavsiya qilingan: • turistlarga imkoniyatlarning yaratilishi, o’z davlatida va chet ellik turistlar uchun sayohatlar davrida BMT, BTT, Xalqaro fuqarolar aviatsiyasi tashkiloti, Xalqaro dengiz tashkiloti, Xalqaro bojxona hamkorligi Kengashi va boshqa xalqaro tashkilotlarning turizm to’g’risidagi, xalqaro turizm to’g’risidagi «Holatlar», «Dasturlar», «Huquq-me’yorlar» bilan tanishish, ularni o’rganish, foydalanish sharoitlarini yaratishlari; • turistlarning bilimi va madaniyati o’sishiga hamkorlik qilishi va yetib kelgan davlatlarning mahalliy aholisi bilan bo’lgan muloqotlarda, aloqalarda o’zaro tushunish, o’zaro do’stona muhitlarining yaratilishi; • turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash va buyumlarining saqlanish chora-tadbirlarini xalqaro qonunlarga mos holda ishlab chiqishi; 10

• gigiyena va sog’liqni saqlash xizmatlariga murojaat qilish, yordam olishning barcha shart-sharoitlarini yaratishi, yuqumli kasalliklar va baxtsiz hodisalardan saqlanish haqida ogohlantirish; • turizmda buzg’unchilik maqsadlaridagi qilingan har qanday xatti-harakatlarning oldini olish; • turistlar va mahalliy aholini giyohvandlik moddalaridan noqonuniy foydalanish manbalaridan himoya qilish tizimlarini ishlab chiqish. Turizm bo’yicha Gaaga deklaratsiyasi 10 ta tamoyilni qabul qildi va uni barcha mamlakatlarga tarqatdi. Deklaratsiya jahonda turizmning rivojlanishida turizm xavfsizligi xalqaro miqyosda va milliy davlatlar miqyosida ta’minlanishi shartligini ta’kidladi. Bunga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish tavsiya qilindi: • turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash me’yorlarini ishlab chiqish va turizmda joriy qilish; • jamoatchilikka aniq axborotlarni yetkazish va tarqatish; • turistlarning xavfsizligini o’rganuvchi va ta’minlovchi, ayniqsa, ekstremal vaziyatlarda xavfsizlikni ta’minlashni tadqiq qiluvchi institutsional markazlar tashkil qilish; 11

turistlarning xavfsizligini ta’minlashda xalqaro, qit’alararo hamkorlikni tashkil qilish va harakatlantirish; • turistlarni hurmat qilish, qadr-qimmatini, huquqini va xavfsizligini himoya qilish turizm rivojlanishining ajralmas qismidir. • turistlarni himoya qilish, hayoti xavfsizligini ta’minlashdagi huquqiy me’yorlarni ishlab chiqish, xavfga qarshi chora-tadbirlar tizimini yaratishda har bir davlatlarning BTT bilan o’zaro hamkorlik qilishini ta’minlash. Gaaga deklaratsiyasida qabul qilingan yana bir muhim hujjat shundan iborat bo’ldiki, terrorizm turizm va turistik harakatlanishning rivojiga real xavf, deb tan olindi. Jahondagi davlatlarning terroristlarga har xil siyosiy sabablarni ro’kach qilib, boshpana berish hollari jahon miqyosida qoralanishi e’tirof etildi. Xalqaro turizm xavfsizligi va turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashda BTT ning 2001-yil 30-sentabr – 1-oktabrda Yaponiyada (Osaka deklaratsiyasi) o’tkazilgan konferensiyasi, MDH davlatlarining «Turizm sohasida hamkorlik» – Ashxobod 23- dekabr 1993-yil, 29-oktabr 1994-yil, 4-noyabr 1994-yil Osaka deklaratsiyasi, «Turistik faoliyatni tashkil qilish Yevropa Kengashi», 2-noyabr 1981-yil Nepaldagi «Xalqaro mehmonxona qoidalari assotsiatsiyasi» muhim qarorlar qabul qildi, tavsiyalar ishlab chiqib, dunyo mamlakatlariga tarqatdi. Turizm mamlakatlarining 21% ida maxsus turizm politsiyasi tashkil qilingan bo’lib, bu politsiya faqat turizm faoliyati bilan 12

shug’ullanadi. Turizm politsiyasi zimmasiga turistlarni, turizm resurslarini va atrof-muhitni muhofaza qilish, giyohvandlikka qarshi kurashish, mahalliy etnik guruhlarni himoya qilish vazifalari ham yuklatilgan. Xalqaro turizm amaliyotidan ma’lum bo’ladiki, ko’pgina davlatlarning turizm boshqaruvi turistlarning dunyo davlatlariga, mintaqalariga borishi yoki bormasliklari, xavfsizlikning holati, darajalari, ushbu davlatlarda turizm siyosati va himoya haqida aniq tavsiyalar ishlab chiqadi va o’z ommaviy axborot vositalarida muntazam ravishda tavsiyalar berib boradi. 3. O’zbekiston Respublikasi qonun va qarorlarida turistlar hayoti xavfsizligini ta’minlash Turizm sohasida ta’lim olayotgan barcha talabalar va mutaxassislar O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida» gi Qonun moddalarini yaxshi o’zlashtirishi va mukammal bilishi o’rinli bo’ladi. Ushbu qonunning 18-moddasi: «Turistlarning xavfsizligi kafolati». O’zbekiston Respublikasi hududida turistlarning xavfsizligi davlat tomonidan kafolatlanadi. Turizm sohasidagi vakolatli davlat organi manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda turistlarning himoya qilinishini hamda xavfsizligini ta’minlash dasturini ishlab chiqadi va uning bajarilishini tashkil etadi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari turizm sohasida barcha 13

turistik yo’nalishlar bo’yicha turistlarning himoya qilinishini va xavfsizligini ta’minlash mintaqaviy dasturlarini ishlab chiqadilar va ularning bajarilishini tashkil etadilar. Turistik faoliyat subyektlari turistlarning xavfsizligini ta’minlash bo’yicha ular jarohatlanganda, kasallanganda va boshqa hollarda tibbiy va o’zga xil yordam ko’rsatish yuzasidan aniq chora-tadbirlar ishlab chiqadilar. 19-moddasi: Turistlarning xavfsizligini ta’minlash choratadbirlari. Turistik faoliyat subyektlari turistlarning xavfsizligini ta’minlash maqsadida: • turistlarning safarda xavf - xatardan xoli bo’lishlari uchun shart-sharoitni, safar, sayr, ekskursiya yo’llari, musobaqalar o’tkaziladigan joylarning xavfsizligini ta’minlashlari; • turistlarga jarohatlanish va baxtsiz hodisalardan saqlanish hamda ularning oldini olish usullarini o’rgatishlari, birlamchi tibbiy yordam ko’rsatish yuzasidan yo’l-yo’riq berishlari, shuningdek, belgilangan yo’nalishning xususiyati va turistlarning xatti- harakatiga bog’liq holda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavf manbalari haqida ularning o’zini xabardor qilishlari; • turistlarning sayohatlar, safarlar, musobaqalar, boshqa turistik tadbirlarga tayyorgarligi ustidan nazoratni amalga oshirishlari; • falokatga uchragan turistlarga tezkor yordam ko’rsatishlari; avtomobil, tog’-chang’i, velosiped, suv, mototsikl, piyoda safar, g’or turizmi va turizmning boshqa maxsus turlarini 14

tashkil etish va o’tkazishda xavfsizlikning alohida talablarini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari shart. 20-moddasi: «Turistlarni sug’urta qilish». Turistlarni sug’urta qilish majburiydir va u turistik faoliyat subyektlari tomonidan sug’urta faoliyati olib borish huquqiga ega bo’lgan tegishli sug’urta tashkilotlari bilan tuziladigan bitimlar asosida amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Turizm tashkilotlari faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida»gi Qaroriga 2 muvofiq, quyidagi moddalar turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan: • xavf-xatar manbalari bo’lgan hududlarga chet ellik sayyohlarni olib chiqishlaridan oldin, O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining tegishli boshqarmalaridan baxtsiz hodisalar yoki xavf-xatarlar kelib chiqishi mumkin bo’lishi yoki bo’lmasligi yuzasidan tegishli ma’lumotlar olish; • ruxsat etilgan xavfsiz yo’nalishlar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining tegishli hududiy boshqarmasi bilan kelishilgan holda belgilangan xavfsiz yo’nalish bo’yicha sayohat qilishni ta’minlash; • belgilangan yo’nalishning xususiyati va turistlarning xattiharakatiga bog’liq holda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavf- xatar manbalari haqida ularning o’zini xabardor qilish va xavfsizligini ta’minlash; 2 http // www . lex . uz 15

• qabul qiluvchi turistik tashkilot chet el turistlari bilan xavfsizlik choralariga rioya etishlari, O’zbekiston Respublikasida bo’lish tartibi, ekologik xavfsizlik talablari, milliy urf-odatlarga hamda sanitariya-gigiyena qoidalariga amal qilishlari to’g’risida tegishli tushuntirish ishlarini o’tkazadi. Ekologik turizm marshrutlarini ishlab chiqish mavzusida – «Ekologik turizm marshrutlarida turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash» yuzasidan marshrut rahbari amalga oshiriladigan ishlar ro’yxati keltiriladi. Turistik marshrutlarning barchasida turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari ishlab chiqilishi va marshrutni o’tkazadigan turistik tashkilot rahbarining imzosi va gerbli muhri bilan rasmiylashtirilishi lozim. 4. Xalqaro turizm rasmiyatchiligiga oid hujjatlar «Rasmiyatchilik» – biror bir muhim va mas’uliyatli ishni bajarishda talab qilinadigan, qonunchilik tomonidan o’rnatilgan shartlar yoki harakatlar majmuidir. Xorijiy mamlakatga birinchi marta turist sifatida tashrif buyurmoqchi bo’lgan shaxslar, odatda, faqat chegaraga oid va bojxona rasmiyatchiliklari mavjud deb o’ylashadi. Biroq turist o’z davlatiga olib kirishi mumkin bo’lgan bir talay hayot uchun o’ta xavfli kasalliklar mavjud, tropik mamlakatlarga kirishni tartibga solib turadigan sanitar - epidemiologik qoidalar ham juda muhim ekanligiga e’tirozlar bo’lmasa kerak. Tibbiy sanitar qoidalarini 16

bilish va ularga qat’iy amal qilish turistni sayohat chog’idagi ko’plab ko’ngilsizliklardan saqlaydi. Chegaradan hayvonot va o’simliklar namunalarini o’tkazishning qat’iy belgilangan tartibi ham, xorijga safar chog’ida sug’urta qilish masalasi ham turist uchun muhim ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, bir qator boshqa, qonunchilik tomonidan davlat manfaatlari va jamoat xavfsizligi hamda sayohat qilayotgan shaxslar va atrofmuhit muhofazasi nazarda tutilgan xalqaro turizmning keng ommaga deyarli noma’lum shartlari va qoidalari ham mavjud. Shunday qilib, turizm rasmiyatchiliklari – bu turist, turistik firmasi (keyinchalik turfirma) va boshqa davlatga tashkil qilinayotgan sayohatni tayyorlash va o’tkazishga aloqador boshqa barcha tashkilotlar amal qilishi lozim bo’lgan, u yoki bu davlat yoxud bir guruh davlatlar qonunchiligini bir vaqtning o’zida qabul qilgan qat’iy shartlardan iborat. Turizmga oid rasmiyatchiliklar – sayohatni tashkillashtirish, rasmiylashtirish va amalga oshirish jarayonida qonunchilik va mamlakatda o’rnatilgan tartib bo’yicha rioya qilish majburiy bo’lgan qoidalar, shartlar va harakatlardan iborat bo’ladi. Turizm rasmiyatchiliklarining muhimligini tasdiqlash va ularni tartibga solish hamda osonlashtirish uchun bir qator eng muhim xalqaro hujjatlardan ko’chirmalar keltiramiz: Yevropadagi hamkorlik va xavfsizlik bo’yicha kengashning yakunlovchi dalolatnomasi (Xelsinki, 1975 y.): «Kengashning ishtirokchi davlatlari xorijiy davlatlarga sayohat uchun talab 17

etiladigan rasmiyatchiliklar bilan bog’liq masalalarni ijobiy ruhda qarab chiqish orqali turizm rivojini rag’batlantirish maqsadida ekanliklarini bildiradilar»; • Jahon turizmi bo’yicha Manila deklaratsiyasi (Manila, 1980 y.): «Butun jahon turistik tashkiloti o’zining rivojlanish dasturiga jahonda turizm rasmiyatchiliklari ahvolini o’rganish, mazkur sohadagi joriy amaliyot va mavjud me’yorlarni tadqiq etish, sayohatlarni yo’lga qo’yish va osonlashtirish uchun umumiy tavsiyanomalar ishlab chiqish masalalarini kiritgan»; • Turizm bo’yicha Gaaga deklaratsiyasi (Niderlandiya, 1989 y.): «Sayohatlar tez o’sishi bilan bir vaqtda turizm rasmiyatchiliklarining tushunchasi aniqlanmoqda va kengaymoqda. Ulardan biri bevosita turistlarga, boshqalari esa turizm biznesiga oid. Turizm rasmiyatchiliklarining osonlashuvi o’zining dastlabki tor chegaraviy rasmiyatchilik va bojxona tekshiruvlari ramkasidan chetga chiqa oldi. Bugungi kunda gap turizmni rag’batlantirish va ijobiy qo’llabquvvatlash haqida borishi lozim, xususan, har bir shaxsga ichki va xalqaro turizmda ishtirok etishga sharoit yaratish, yoshlar, keksalar va nogironlar orasida turizmga alohida e’tibor ajratishga harakat qilish shart»; • Barqaror rivojlanish bo’yicha BMT komissiyasi o’zining 1999-yil apreldagi Nyu-York sessiyasida Butunjahon turizm tashkiloti (BTT) tashabbusiga ko’ra, global turizm etika kodeksini ma’qulladi va BTTga xususiy sektorlar, nohukumat va mehnat tashkilotlaridan tushgan takliflar bilan to’ldirishni taklif etishdi. 18

BTT mutaxassislarining xulosasiga ko’ra, turizm Global etika kodeksi joriy hujjat bo’lib, jumladan, turizm rasmiyatchiliklarini tartibga solishda ham dasturilamal bo’lmog’i lozim. Xususan, uning 8-moddasida «Turizm sayohatlari erkinligi»da davlatlar tomonidan kiritilgan yoki xalqaro kelishuvlardan kelib chiqadigan, masalan, vizalar, sanitar va bojxona rasmiyatchiligini imkon qadar shunday moslashtirish lozimki, erkin turizm va xalqaro turizmga yo’l ochish zarur bo’ladi. Ushbu rasmiyatchiliklarni osonlashtirishga qaratilgan mamlakatlararo bitimlarni rag’batlantirish lozim; turizm sanoatiga og’ir tushadigan va uning raqobatbardoshligiga zarar yetkazadigan maxsus soliq va to’lovlarni bekor qilish yoki qayta ko’rib chiqish kabi choralar ko’rsatilgan. Bojxonaga oid turizm rasmiyatchiligi. Xalqaro turizm rivojiga turli davlatlar bojxona tizimlari sezilarli ta’sir qiladi. Bojxona qonunchiligi xalqaro turizm faoliyati rivojini qo’llab-quvvatlashi ham, turli turizmga oid rasmiyatchiliklarni murakkablashtirish yo’li bilan to’sqinlik qilishi ham mumkin. Turizm bo’yicha Gaaga deklaratsiyasi 1989-yil davlatlar va turistik pasportlari, vizalar, tibbiy va valyuta nazorati, sayohat, safar va istiqomat qilish bilan bog’liq turizm rasmiyatchiliklari va bojxona tartiblarini osonlashtirish bo’yicha qat’iy choralar ko’rish lozimligini belgiladi. Turizm rasmiyatchiliklari sayohat qilishdagi murakkabliklarni yo’qotish, turistlar tomonidan boshqa mamlakat va mintaqalarga tashrifni yengillashtirishga qaratilgan bo’lishi lozim. 19

Turizm rasmiyatchiliklari bir necha katta bo’limlarga bo’linadi, jumladan,: - chet el pasportlari; - vizalar; - bojxona qoidalari; - valyuta nazorati va valyuta almashtirish tartibi; - sanitar qoidalar; - kirish-chiqish tartibi; - xorijiy turistlarning mamlakatda yashashi va harakatlanishining o’ziga xosligi; - immigratsiya qoidalari; - ba’zi boshqa tartiblar. Xalqaro turizmda politsiya va sanitar rasmiyatchiliklarini farqlash mavjud. Bu o’rinda politsiya rasmiyatchiliklari deganda davlat chegarasidan o’tayotgan shaxslarning o’rnatilgan pasportviza tartibiga amal qilishi bilan bog’liq tadbirlar tushuniladi. Nazoratning bu turini amalga oshirish aeroportlar, temir va shosse yo’llarida, dengiz va daryo bekatlaridagi maxsus xizmatlar zimmasiga yuklatilgan (O’zbekistonda O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligiga). Sanitar (tibbiy) rasmiyatchiliklar deb, davlat chegarasidan o’tayotgan shaxslar va ularning jonivorlari (agar bo’lsa) o’rnatilgan emlash talabiga rioya qilishning nazoratiga aytiladi. Rasmiyatchiliklarga rioya qilishning nazorati mamlakatga kirish va chiqish uchun foydalaniladigan chegaraviy punktlarda, maxsus 20

sanitar xizmatlar tomonidan amalga oshiriladi va odatda, turistlarda emlash haqidagi xalqaro sertifikat mavjudligini tekshirishdan iborat bo’ladi. Zarur holatlarda sanitar rasmiyatchiliklar tomonidan turistlarni va sayohatchilarni joyida emlash va xavf tug’ilsa, ularni vaqtincha izolatsiya qilish ham ko’zda tutilgan. Turistlar va sayohatchilar olib o’tadigan hayvonlar uchun muvofiq veterinar sertifikatlar talab qilinadi. Bojxona – milliy qonunchilikka muvofiq holda davlat chegarasi orqali o’tayotgan yuk, yo’lovchilar, pochta jo’natmalari, pul va qimmatbaho buyumlarni nazorat qiladigan, o’rnatilgan bojxona bojlari va boshqa to’lovlarni olish, shuningdek, qonunchilik tomonidan belgilangan tartibga javob bermaydigan yuklarni to’xtatishni amalga oshiruvchi davlat organidir. Bojxona rasmiyatchiliklari davlat chegarasidan o’tayotgan shaxslarning buyumlar, tovar va valyutani olib kirish va olib chiqish qoidalariga rioya qilishni tekshirish tadbirlaridan iborat bo’ladi. Bojxona rasmiyatchiliklarining amaliyoti mamlakatga kirish va chiqish uchun foydalaniladigan chegara punktlaridagi bojxona xizmati zimmasiga yuklatilgan (aeroportlar, temir yo’l, dengiz va daryo bekatlari, avtoyo’llardagi chegaradan o’tiladigan joylarda). Turistlar va sayohatchilar uchun bojxona rasmiyatchiliklari odatda, olib o’tishga ruxsat berilgan narsalar, tovarlar va pul (valyuta) ning ro’yxati va miqdorini yozma yoki og’zaki deklaratsiya qilishdan iboratdir. Bunda T-6 shaklidagi bojxona deklaratsiyasi to’ldiriladi. 21

Butunjahon turizm tashkilotining valyuta operatsiyalari xususidagi tavsiyalari quyidagilardan iborat: 1. Valyutaning miqdori bojxona deklaratsiyasiga kiritilgan taqdirda uni olib kirishga ruxsat berish. 2. Chegaradan o’tishda moliyaviy qiyinchiliklar va noqulayliklarga barham berish uchun tashrifchilar va turistlarga to’liq ma’lumotni taqdim etish. 3. Chiqishda turistlarga valyutani qayta almashtirish imkoniyatini yaratish. 4. Olib kiriladigan valyutani milliy pulga almashtirish turist istagiga binoan amalga oshiriladi. 5. Nazorat punktida valyuta almashtirishni tartibga soluvchi qoidalar va almashtirishning joriy kursi osib qo’yilishi lozim. 6. O’z davlatidan chiqishda mamlakatdan qaytib ketishga yetadigan miqdorda pulga ega bo’lishga ruxsat berish. Pasport va vizaga oid rasmiyatchiliklar quyidagilardan iborat: • pasport fuqaro shaxsini tasdiqlovchi rasmiy hujjatdir. Unda jinsi, yoshi, tug’ilgan va yashaydigan joyi, fuqaroligi haqidagi ma’lumotlar beriladi. Xorijiy pasportdan tashqari, alohida vaziyatlarda diplomatik, xizmat, konsullik pasportlaridan foydalanish mumkin; • xorijlik pasporti (shaxsini tasdiqlash) yoki mamlakatda doimiy istiqomat qilayotgan xorijiy fuqaroga beriladigan fuqaroligi yo’q shaxslar hujjati; 22

• er va xotinga (farzandli yoki farzandsiz) beriladigan oilaviy pasportlar; • bola pasporti, dengizchi pasporti va boshqalar; • 1995-yil 26-martdan yettita Yevropa davlatida Shengen bitimi kuchga kirdi va unga muvofiq Belgiya, Niderland, Lyuksemburg, Germaniya, Fransiya, Ispaniya va Portugaliya ichki chegaralarida chegara tekshiruvi osonlashdi. Keyinchalik Shengen bitimiga Yunoniston ham qo’shildi. Ikki xil vizalar joriy etildi: • Yagona Shengen vizasi, uch oygacha muddatga beriladi va Shengen bitimini tuzgan mamlakatlar hududida erkin harakatlanish huquqini beradi. • Uch oydan ortiq muddatda beriladigan milliy kirish vizasi, uni berish Shengen bitimiga kirgan davlatning alohida huquqidir. Yevropa ittifoqiga kirmagan davlatlar, jumladan, rossiyalik turistlar uchun kirishning vizali tartibi saqlangan. Kirishning imtiyozli tartibi Vengriya, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Latviya va Estoniya fuqaroligiga tegishli. O’zbekistondagi bojxona qoidalari. O’zbekistonga naqd xorijiy valyuta olib kirish bojxona nazorati qoidalariga rioya qilgan holda cheklanmagan miqdorda ruxsat etiladi. O’zbekistondan naqd xorijiy valyutani erkin olib chiqish bojxona nazorati qoidalariga rioya qilgan holda ekvivalenti 5 ming dollarga teng yoki undan oshmaydigan miqdorda ruxsat etiladi. 3 3 http :// sputniknews - uz . com / news /20171231/7193460. html 23

O’zbekiston Prezidentining 2017-yil 6-dekabrdagi "Jismoniy shaxslar tomonidan naqd xorijiy valyutani olib kirish va olib chiqib ketish tartibini yanada soddalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoni va boshqa tegishli normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq, O’zbekiston Respublikasiga jismoniy shaxslar tomonidan naqd xorijiy valyutani olib kirish va olib chiqish tartibiga o’zgartirishlar kiritildi. Unga ko’ra, 2018-yil 1-yanvardan boshlab O’zbekiston Respublikasiga olib kiriladigan va O’zbekiston Respublikasidan olib chiqiladigan ekvivalenti 2 ming dollardan oshgan miqdordagi naqd xorijiy valyuta yozma deklaratsiyalash va bojxona organi xodimiga taqdim etish yo’li bilan bojxona nazoratidan o’tkaziladi. Bunda yo’lovchi bojxona deklaratsiyasida olib kirilayotgan va olib chiqilayotgan naqd xorijiy valyutaning jami summasi ko’rsatiladi. Ekvivalenti 2 ming dollarga teng yoki undan oshmaydigan miqdordagi naqd xorijiy valyuta jismoniy shaxsning xohishiga ko’ra yozma deklaratsiyalanishi mumkin. Giyohvand moddalar va kuchli ta’sir qiluvchi dori-darmon (ularni qo’llash zaruratini tasdiqlovchi reseptsiz), qurol va o’q-dori, O’zbekiston davlat siyosati va islom aqidalariga qarshi yo’naltirilgan fotosuratlar, bosma va videomaterillarni, hayvonlarni (ularni olib kirish uchun maxsus ruxsat zarur) olib kirish taqiqlangan. Barcha qimmatbaho buyumlar (taqinchoqlar, foto va video kameralar, kompyuterlar va hokazo) bojxona deklaratsiyasida qayd etilgan bo’lishi shart. 24

Qimmatbaho materiallar va toshlar, mo’yna, qurol va o’q-dori, badiiy va tarixiy qimmatga ega buyumlar (bunga tayyorlanganiga 100 yildan ko’proq bo’lgan har qanday buyum kiradi)ni olib chiqish uchun davlat Madaniyat vazirligining maxsus ruxsati zarurdir. Tayanch so’z va iboralar: turizmda xavfsizlik, turist, atrofmuhit, tashkiliy mexanizmlar, qutqaruv xizmatlari, Gaaga deklaratsiyasi, Butunjahon turizm kuni, Jahon turizmi bo’yicha Manila deklaratsiyasi, Afina konvensiyasi, turizm Global etik kodeksi, turizm Xartiyasi, turizmga oid rasmiyatchilik, bojxonaga oid turizm rasmiyatchiliklari, pasport va vizaga oid rasmiyatchiliklar, chet el pasportlari, sanitar qoidalar, kirish-chiqish tartibi, tibbiy rasmiyatchiliklar, prays-varaqa, reklama prospektlari. 25

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ―РЕУ им. Г.В. Плеханова‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T .: O ’ zbekiston , 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000. 26

O'xshashlar

Turizm sohasida marketing tamoyillari

Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlari

Turizm sohasida transport xizmatlari

Turizm sohasida joylashtirish xizmatlari

Turizm sohasida firma ichidagi rejalashtirishning xususiyatlari