Turistik bozorni rejalashtirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Turistik bozorni rejalashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

Turistik bozorni rejalashtirish Reja: 1. Turistik bozor, uning sub’ektlari va faoliyat ko‘rsatishining xususiyatlari 2. Turizm sohasidagi bozor rejasining mazmuni 3. Turistik bozorda marketing strategiyasi 4. Turistik sanoat va turistik bozor infrastrukturasi 5. Turizm va turistik mahsulotni ilgari surish daturlarini ishlab chiqish 6. O‘zbekiston Respublikasida turistik bozorning holati va uning faoliyat ko‘rsatishi muammolarini tahlil qilish

1. Turistik bozor, uning sub’ektlari va faoliyat ko‘rsatishining xususiyatlari Turistik sohani muvaffaqiyatli rivojlantirish uni boshqarishning ma’muriy va bozor shakllari uyg‘unlashib ketishiga asoslanadi. Turistik bozor xizmatlar va tovarlar umumiy bozorining bir qismi bo‘lib, ikkita tashkil etuvchi tarkibiy qismning o‘zaro nisbatidan iborat. Bu ni tashkil etuvchilar quyidagilardir: talab (ichki va xalqaro turistik bozorlar);  taklif (turistik diqqatga sazovor joylar va dam olish shakllari, turistik ob’ektlarning turlari, transport, xizmat ko‘rsatish va tegishli infrastruktura tizimi, reklama-axborot faoliyati). Bozor hajmlari konkret hududda konkret vaqt davomida realizatsiya qilingan tovarlar va xizmatlarning hajmi bilan belgilanadi. Shunday qilib, turistik bozor – ichki va tashqi aloqalar tizimi bo‘lib, unda turistik-ekskursiya xizmatlari pulga aylanishi va pullarning qaytadan turistik-ekskursiya xizmatalariga aylanishi jarayoni kechadi, shunindek, turistik mahsulotni sotib olish uchun puli bo‘lgan iste’molchilarning yig‘indisi hamdir. Har qanday turistik korxonaning rejalarida turistik bozorning tanlangan sementining tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojining kattaligi va tuzilishi hisobga olinishi kerak, shuningdek, narxlarni tashkil qilish, tovarlarin i bozorga kiritish, sarflar hisobga olingan holda sotuvdan tushadigan daromadlar bashorat qilinishi zarur (1.-chizma)

Turistik talab birinchi navbatda mintaqa, mamlakat yoki jahon miqyosida o‘lchanadigan turistik mahsulotga bo‘lgan to‘lov qobiliyatiga ega ehtiyoj bilan belgilanadi. Bu ehtiyoj bevosita aholining daromadlariga, shuningdek uning turistik mahsulotlarga bo‘lgan real va potentsial (ham miqdoriy, ham sifat ko‘rsatkichlarida baholanadigan) ehtiyojlariga bog‘liq. Turistik bozordagi talabni rejalashtirishda uning o‘ta egiluvchanligini, ya’ni turli omillar o‘zgarganda turistik mahsulotni bajarishning sifatlarini yo‘qotmagan holda turistik mahsulot nomenklaturasini tez o‘zgartirishga qodirligini hisobga olish zarur. Turizmdagi talab iste’molchining yashash Chiquvchi axborot Rejalashtirish uslublari Tur mahsulotga bo‘lgan talab ( joriy va rejalashtirilayotgan ) Turmahsulotni sotishdagi siyosat Turmahsulot harakatini rejalashtirish uslublari Narxning tushish prognozi Tovar aylanish kanallarini rejalashtirish Sotishni rejalashtirayot- gan tashkilot Т urmahsulot sotish hajmi Tanlangan bozor sektorida turmahsulot realizatsiyasidan olingan daromadlar

joyi va unga taklif qilinadigan xizmatlarning ba j arilish joyi o‘rtasida hudud bo‘yicha bir-biridan juda uzoqda joylashganlik bilan ajralib turadi. Turistik bozorning xususiyatlariga uning differentsiatsiyalashganlik (tabaqalashganlik), ixtisoslashganlik va sektorlarga bo‘linganlik kabi kategoriyalarini kiritish mumkin. Differentsiatsiyalashganlik (tabaqalashganlik) –turistlar guruhini ularning turistik mahsulotlarning ma’lum guruhi (dengiz, tog‘lar, diqqatga sazovor joylar, tarix va sh.k.) dan qoniqishidan kelib chiqib tanlab olish. Ixtisoslashganlik turizmning turlari (davolash, bilib olish, ishbilarmonlik, kasbiy va boshqalar) bo‘yicha guruhlarning ixtisoslashuvidir. Bozorning sektorlarga bo‘linganligi (segmentlashganligi) maxsus belgilari bo‘yicha (yoshi, yashash joyi, daromadlari, xizmatlarga narxlar, marshrutlarning mavzulari, dam olish vaqti va mavsumi va sh.k.) guruhlashgan potentsial keluvchilarning toifasiga qarab belgilanadi. Faqat yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarni hisobga olgan holdagina turistik bozor faoliyatining iqtisodiy ko‘rsatkichlarini bashorat qilish mumkin. Bu ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:  tegishli strukturaviy guruhning tipik vakili dam olishiga ketadigan sarflar hajmi( U p );  tegishli strukturaviy guruhda turistik xizmatlarni iste’mol qilish ommaviyligining koeffitsienti ( K ). Bu ikkala ko‘rsatkichni keltirish ushbu strukturaviy guruhda turistik xizmatlarga kutilayotgan sarflarning summasini beradi: P t .x q U r . K, pul birligi . (1)

Turistik xizmatlar ko‘rsatishga ketadigan sarflarning umumiy summasi   n i xtP P 1 . 0 ga tengdir pul birligi, (2) bu yerda n – turistik xizmatlar taqdim etiladigan (yoki taqdim etilgan) strukturaviy guruhlar soni. Sub’ektning turistik bozordagi holati va yangi xizmatlarni o‘tkazish imko-niyati turistlarning dam olish paytidagi xarajatlar strukturasini va bozor kon’-yunkturasini aniqlashga, shuningdek uning kelgusida rivojlanishini bashorat qi-lishga (rejalashtirishga) imkon beradi. Bu esa quyidagilarga imkoniyat yaratadi:  yangi, ilgari qo‘llanilmagan texnologiyalar va xizmatlardan foydalanish evaziga muvaffaqiyatsizliklar tavakkalini kamaytirishga;  turistik bozorninng muammolarini aniqlashga va ularni hal qilish yo‘nalishlarini belgilay olishga;  turistik bozorda faoliyatni takomillashtirish bo‘yicha asoslangan boshqaruv qarorlari qabul qilishga;  turistik korxonalarning ishiga tegishli o‘zgartirishlar kiritishga. Zamonaviy turistik bozorning xususiyati uning doimiy kengayib borishidir. Masalan jahon turistik bozori turistik xizmatlarning ko‘payib borayotganligini ko‘rsatmoqda va bu o‘sish yiliga o‘rtacha 3,7%ni tashkil qilmoqda. Mavjud mamlakatdan chiqish bozorlarini tahlili qilish quyidagilar natijalarni ko‘rsatmoqda: mavsumiylik omili sezilarli o‘zgarmoqda, sportning qishki turlariga ehtiyoj ortmoqda, yozgi payt bizning mamlakatimizdagi qishki paytga to‘g‘ri keladigan mamlakatlarga borishlar soni ortib bormoqda. Sport turizmi va kruiz turizmi eng juda keng tarqalgan.

Butun dunyoda juda tez yurar temir poezdlar sonining ortib borishi tufayli kelgusida turizmda temir yo‘ldan foydalanish ortishi mumkin. O‘tish davridagi ba’zi iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli mamlakatimizda o‘rta va past daromadga ega turistlar soni, shuningdek, yosh va o‘rta yoshli turistlar soni qisqardi. Ayni paytda yuqori daromadlarga ega turistlar soni ortib bormoqda. 2. Turizm sohasidagi bozor rejasining mazmuni Bozor rejasini ishlab chiqishda birinchi navbatda «xaridorning bozori» va «sotuvchining bozori»ni bir-biriga taqqoslash kerak (2-chizma). Chizma. Xaridor va sotuvchi bozori ( T b -tovarga talab, T f -tovar taklifi )Sotuvchi bozori Т б >T ф Xaridor bozori Т б <T ф Xarakterli tuzilishlar Kamomad ko‘lami Kamomadning yo‘qligi Tovar sifatining yetishmasligi Tovar sifatini yaxshilash tendensiyasi Yuqori narxlar Narxlarni arzonlashishi yoki barqarorlik tendensiyasi

Xizmatlar sohasida talab va taklifni muvofiqlashtirishning quyidagi metodlari mavjud bo‘lib, ulardan turizmda bemalol foydalansa bo‘ladi:, 1) talab tuzilishining «fazaga qarshi» strukturasiga ega yangi xizmatlarni amaldagisi bilan taqqoslagan holda realizatsiya qilish; 2) maksimal talab bo‘lmagan davrda xizmatarga «qo‘shimchalar» marketingi; 3) xarid qobiliyatnining cheklanganligi ta’sir ko‘rsatmaydigan yangi xizmatlar marketingi; 4) xodimlarni bir nechta vazifalarni bir xilda bajarishga o‘rgatish; 5) talab eng yuqori bo‘lgan vaqtlarda yangi xodimlarni qabul qilish; 6) maksimal talab vaqtlarida iste’molichilarga xizmatlar haqida qo‘shimcha axborotlar berish; 7) rag‘batlar, imtiyozlar, va narxlardagi chegirmalardan foydalanish. Turizmdagi bozor rejasining asosiy maqsadi ishlab chiqarishning turli omillari va mahsulotni realizatsiya qilishning eng maqbul nisbatiga erishish bo‘lishi kerak. Turistik firmaning huquqiy maqomi va shakli, uning faoliyatining o‘ziga xosligi, Shuningdek, xizmatlar bozorining holatidan kelib chiqib turistik marketingning yo‘nalishlari va maqsadlari iqtisodiy, «xudbinona», va ijtimoiylarga bo‘linadi. Iqtisodiy maqsadlar ma’lum raqam ko‘rsatkichlari va foiz nisbatlari orqali belgilanadi. Ularga quyidagilar kiradi: foyda summasi va uning kelgusida o‘sishi, turistik mahsulotlarni realizatsiya qilish hajmi, bozordagi mavqeni mustahkamlash va h.k.

Raqobatchilarga nisbatan bozordagi mavqeni mustahkamlash rejalarda yoq moliyaviy ko‘rsatkichlar yoki mijozlarni qamrab olish raqamlari tarzida aks etadi. Umuman olganda bozordai mavqeni mustahkamlash turistlarning muntazam ko‘payib borishi va turizmning shunga mutanosib ravishda rivojlanishini anglatadi. Masalan, ko‘plab xorijiy firmalar o‘z turistik rejalarini ishlab chiqishda quyidagilarga asoslanadilar: 1) iloji boricha turizmdan tushadigan daromadlarning tezroq ko‘payishiga erishish; 2) turizmning rentabelligini oshirish maqsadida mavjud turistik jihozlardan iloji boricha yaxshiroq foydalanishga erishish; 3) turistik mahsulotning rivojlanayotgan bozorlarga o‘tishi bo‘yicha qo‘shimcha xizmatlarni taklif eta borib, faoliyatni xilma- xillashtirish. «Xudbinona» maqsadlar firma, mamlakat, mintaqa yoki ma’lum joyning obro‘sini oshirish va nufuzi (imiji)ni yaxshilashni o‘z ichiga oladi. Bu birinchi navbatda konkret ob’ektning holatini saqlab qolish yoki yaxshilashni nazarda tutadi. Masalan, turistik korxonalarning rahbarlari nima qilib bo‘lsa ham, mustaqil bo‘lib qolish, o‘z faoliyatini o‘zi nazorat qilish vazifasini qo‘yadilar. Unchalik katta bo‘lmagan mehmonxonalar va sayohat agentliklari uchun mustaqil bo‘lish istagi biznesning barqarorligini oshirish xohishi bilan birga bo‘lishi mumkin. Mijozlar doirasini kengaytirish va istalgan foydani olish uchun ular o‘zlarini qoniqtiradigan vaziyatni saqlab qolish usullarini izlaydilar. Ijtimoiy maqsadlar past daromadga ega odamlar foydalanishi mumkin bo‘lgan, shuningdek atrofmuhitni muhofaza qilishga, ishsizlik darajasini pasaytirishga, kichik biznesning rivojlanishini rag‘batlantirishga xizmat

qiladigan turistik mahsulotlarni ishlab chiqish va bozorga taqdim etishni nazarda tutadi. Amaliy nuqtai nazardan turistik bozor faoliyati alohida maqsadlarga ham, ularning yig‘indisiga ham mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Asosiy vazifa turli xil turistik mahsulotlarga muhtoj odamlarning ehtiyojini qondirish va turizmni barqaror rivojlantirishni ta’minlashdan iborat bo‘lishi kerak. Bozor maqsadlari odatda besh yillik davrga mo‘ljallanadi va sayohatlarning turi, mamlakat yoki mintaqada bo‘lishining o‘rtacha davomiyligiga muvofiq turistlar kelishining taxminiy miqdori bilan belilanadi. 3. Turistik bozorda marketing strategiyasi Marketing strategiyasi – turistik bozorning xususiyatlaridan kelib chiqib, undagi faoliyatning uzoq muddatli eng maqbul modelini tanlashdir. Bunday strategiya bozor maqsadlariga erishish printsiplariga asoslanadi va quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 1) marketingning turini belgilash – umumiy marketing (umumiy qiziqishlarga ega turistlarga yo‘naltirilgan) yoki tanlovchi marketing (turistik bozorlarning o‘ziga xos turlarini nazarda tutadi, ular asosiy, qo‘shimcha va tasodifiy bo‘lishi mumkin); 2) reklama-axborot usullari va ularning yo‘nalganligini belgilash – turoperatorlar va turagentlar, iste’molchi turistar yoki ushbu toifalarning birlashib ketishi; 3) bozorlar, mamlakatlar yoki mintaqalarning tiplariga nisbatan reklama-axborot tadbirlarining vaqti va ustuvorligini hisobga olgan holda

rejalashtirish (vaqt bo‘yicha rejalashtirish yangi yoki qayta ta’mirlangan turistik ob’ektlarning ishga tushirilish muddatiga bog‘liq); 4) o‘zlashtirilishi nazarda tutilayotgan rayonning xarakteristikasi. Yangi rivojlanayotgan turistik markazga birinchi navbatda o‘ziga yaxshi nufuz yaratishi va shundan keyingina konkret reklama qilishga o‘tishi talab qilinadi; 5) turistik rayonda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan har qanday to‘sqinliklarni (siyosiy beqarorlik, tabiiy halokatlar va sh.k.) bashorat qilish; 6) marketing strategiyasining quyidagi variantlaridan eng maqsadga muvofiq bittasini tanlab olish: asoiy turistik bozorlar hisoblangan mintaqalarda reklama-axborot vakolatxonalarini ochish; shartnoma bo‘yicha vakolatxonalarni ta’minlash; o‘z mamlakatidagi asosiy shtabdan turib reklama-axborot ishlarini tashkil qilish; 7) turistik bozorlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan barcha holatlarni hisobga olish. Marketing strategiyasi ham uzoq muddatli ham qisqa muddatli maqsadlardan kelib chiqib belgilanishi mumkin. Uni muntazam ravishda qayta ko‘rib chiqish va zarur bo‘lganda bozor tendentsiyalari yoki turistik mahsulot va xizmatning evolyutsiyasidagi o‘zgarishlardan kelib chiqib unga tuzatishlar kiritib borish zarur. 4. Turistik sanoat va turistik bozor infrastrukturasi Turistik sanoat – iqtisodiyotning shunday tarmog‘i bo‘lib, unda odamlarning kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanishidan tashqari har qanday maqsadda ular keladigan mamlakatda pul to‘lab bir joydan ikkkinchi joyga vaqtincha o‘tib yurishlari paytidagi ehtiyojlarini qonirishni ta’minlovi ishlab chiqarish komplekslari mujassamlashgan.

Turizm sanoatini bir qator tovarlar va xizmatlar chiqarvchi korxonalar majmui tashkil qiladi. Bu tovarlar va xizmatlarsiz tarmoq faoliyat ko‘rsatishi mumkin emas. Ular sirasiga quyidagilar kiradi: 1) joylashtirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadigan korxonalar: mehmonxonalar, motellar, kempinglar, ijaraga beriladigan xususiy tuzilmalar, pansionatlar, dam olish uylari va h.k.); 2) agar joylashtirish korxonalarining ajralmas qismi bo‘lsa, umumiy ovqtlanish korxonalari (mehmonxonalardagi restoranlar, pansionatlar va dam olish uylaridagi oshxonalar); 3) turistik yo‘llanmalarni tashkil qilish va sotish bilan shug‘ullanadigan turistik firmalar; 4) turistik tashishlarni ta’minlaydigan transport tashkilotlari; 5) turistik sanoat mutaxassislarini tayyorlash va malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv yurtlari; 6) turizm sohasidagi axborot va reklama xizmatlari; 7) turizmni boshqarish organlari: davlat organlari (mamlakatda turizmni rivojlantirishni boshqarish), ilmiy-tadqiqot tashkilotlari, tijorat v xususiy tashkilotlar; 8) turistik talabga ega tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar; 9) turistik talabga ega chakana sotish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar. Turizm sanoati uchun, boshqa tarmoqlarda bo‘lgani kabi ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi, kooperatsiyalashuvi va jamlanishi xosdir. Ixtisoslashuv turli shakllarda namoyon bo‘ladi (joylashtirish, ovqatlanish, ko‘ngil ochish, yangi turistik xizmatlar va sh.k.). Turistik xizmatlarni yaratish va ularni realizatsiya qilish tobora ko‘payib borayotgan har biri o‘z faoliyatini alohida tovarlarni, yarimfabrikatlarni tayyorlash,

xizmatlarning konkret turini taqdim etish, turistik xizmat ko‘rsatishning ma’lum funktsiyalarini bajarishda jamlaydigan tarmoqlar, korxonalar, firmalar va tashkilotlarning ishiga aylanib bormoqda. Turizmga chegaradosh tarmoqlarda ham ixtisoslashuv jarayoni kechmoqda: qurilish va arxitektura, engil va oziq-ovqat sanoati, qishloq xo‘jaligi, transport shular jumlasidandir. Ular turistlarga xizmat ko‘rsatishda ishtirok etayotgan korxonalar o‘rtasidagi xo‘jalik aloqalarining murakkablashuviga olib keladi. Ixtisoslashgan ishlab chiqaruvchilarni birlashtirish zarurati yuzaga keladi, ya’ni ularning koopreatsiyalashuvi zarurati. Turizm sanoatidagi koopretsiyalashuv turistik tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va taqdim etishga ixtisoslashgan, lekin mustaqil bo‘lgan korxonalar o‘rtasida doimiy iqtisodiy aloqalarni tashkil qilish shaklidir. Bu predmetli, funktsional, mintaqaviy, milliy va xalqaro asoslarda uzoq muddatli hamkorlik shaklida namoyon bo‘ladi. Kooperatsiyalashuvni amalga oshirishda tashabbuskor rolni turistik korxonalar o‘ynaydi, chunki ular turistik mahsulotni yaratadilar, taklif qiladilar va realizatsiya qiladilar. Koopreatsiyalashuv – shunchaki maqsad emas, balki turistik xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash, vaqtni, kuch va mablag‘larni tejash vositasidir. Turistik ishlab chiqarish va iste’mol sohasidagi kooperatsiyalashayotgan tomonlar o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy metodi ularning mustaqil iqtisodiy faoliyatini muvofiqlashtirishdir. Kooperatsiyalashuv mintaqa ichida va mintaqalararo bo‘lishi mumkin. Birinchi holatda iqtisodiy aloqalar bitta turistik mintaqa hududi bilan chegaralanib qolishi mumkin, ikkinchi holatda esa – ikki yoki undan ortiq mintaqani qamrab oladi.

Tarmoqqa taalluqliligiga qarab kooperatsiyalashuv mintaqa ichidagi va tarmoqlararo, qanday maqsadni ko‘zlavb amalga oshirilayotganligiga qarab esa – ishlab chiqarish (turistik mahsulotni yaratish) va mahsulot o‘tkazuvchi (turistik mahsulotni ilgari surish va realizatsiya qilish) bo‘lishi mumkin. Turistik xizmatlar ko‘rsatuvchi korxonalarning koopreatsiyalashuvini murakkab deb atashadi. Bunga sabab o‘z ixtisoslashganligining xususiyatiga ko‘ra ular bir-biri bilan mustahkam ishlab chiqarish aloqasida bo‘ladilar. Kooperatsiyalashuv vositachilik korxonalari va turizmni tashkil qilish korxonalari orasida, masalan maxsus turistik transport korxonalari o‘rtasida bo‘lishi mumkin. Murakkab kooperatsiyalashuv odatda korxonalar o‘rtasidagi aloqalarning barqarorligi va doimiyligi bilan (tomonlar o‘rtasidagi qaramlikning zaif darajadaligi tufayli) ajralib turadi, oddiy kooperatsiyalashuv, qoida tariqasida, vaqtinchalik xususiyatga ega. Xalqaro miqyosda turistik korxonalar va tashkilotlar o‘rtasidagi kooperatsiyalashuv qo‘shma korxonalar tuzish shaklida amalga oshiriladi. qo‘shma korxona – turistik xizmatlar yaratish va realizatsiya qilish bo‘yicha firmalararo kooperatsiyalashuvni tashkil qilish shakli bo‘lib, bunda koopreatsiyalashayotgan firmalar birgalikda tashkil qilingan, yangi yuridik mustaqil birlikka o‘z moddiy-texnik bazasining, kadrlar potentsialining, mahsulot o‘tkazish tarmog‘ining, shuningdek o‘z mijozlarining bir qismini beradi. Turistik maqsadlarda odamlarning ommaviy bir joydan ikkinchi joyga o‘tib yurishlari turistik sanoatda ishlab chiqarishni jamlashga (kontsentratsiyalash) asosiy sabab bo‘ldi. Bu jarayon uchun avvalambor firmaning o‘rtacha hajmi kattarishi xosdir. Yirik ishlab chiqarish kichik korxonalar va firmalarga qaraganda samaraliroq. Buning boisi u yuqoriroq

iqtisodiy samara va mahsulot o‘tkazish bozorlarini nazorat qilish imkoniga ega. Turistik sanoatda ishlab chiqarishni jamlash ham alohida ishlab chiqarish birliklarini yiriklashtirish, ham birlashish doirasida ko‘plab korxonalarni jamlashtirish, masalan mehmonxona komplekslarini yaratish, turistik firmalarning qo‘shilib ketishi kabi yo‘llar bilan ro‘y beradi. Turizmda jamlash butunlay yangi texnikadan foydalanish, xodimlar soini va mazkur banda ketadigan xarajatlarni qisqartirish uchun qulay sharoit yaratadi. Mehmonxona birlashmalarida boshqaruv va xonalar fondlarini taqsimlash tizimini avtomatlashtirishni joriy qilish ma’muriy va boshqaruv xarajatlarining kamayishiga, korxonalarning bir maromda ishlashiga olib keladi. Bu esa oxir-oqibatda yo mehmonxona xizmatlariga narxlarning kamayishi va tegishlicha talabning ortishiga, yoki (doimiy narxlar mavjud bo‘lganda) – foyda ulushining ko‘payishiga olib keladi. Ishlab chiqarishni yiriklashtirish funktsional vazifalari jihatidan bir-biri bilanbog‘liq bo‘lgan firmalarni birlashtirish yo‘li bilan ham, bevosita ishlab chiqarish umumiyligiga ega bo‘lmagan kompaniyalarning qo‘shilib ketishi natijasida ham ro‘y beradi. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan umumiy aloqalarga ega tarmoqlarning qo‘shilib ketishiga dunyodagi yirik aviakompaniyalarning turistik va mehmonxona firmalarini yaratganligi misol bo‘la oladi. Neft kompaniyalari, to‘qimachilik va oziq-ovqat sanoati birlashmalari ham turizmga kapitallar qo‘ymoqdalar. Keyingi yillarda yashirin shaklarda jamlash rivojlanib borayotganligi kuzatilmoqda. Bunda yirik turistik va mehmonxona firmalari o‘z faoliyati tuzilishiga periferik o‘rta va kichik korxonalarni kiritmoqdalar. Ular rasman

yuridik mustaqillika ega bo‘lsalarda, aslida ushbu yirik korxonalarning strukturaviy tuzilmalari hisoblanadi. Turizm sohasidagi jamlashning eng yuqori shakli diversifikatsiya hisoblanadi. Bu – iste’molchilarga taqdim etilayotgan xizmatlarning turlari va sifatini modifikatsiyalash va kengaytirish maqsadida tarmoqlararo birlashmalar va komplekslar tuzishdir. Bunday birlashishning xususiyati shundan iboratki, diversifikatsiyaga jalb qilinishi kerak bo‘lgan korxonalar va ob’ektlar oddiy koopretsiya bilangina bog‘lanib qolmasliklari va bir-biri bilan raqobat qilmasliklari kerak. Hozirgi vaqtda tor ixtisoslashgan tarmoqlar, jumladan turizm ham ehtimol tutilgan siyosiy, iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy va boshqa salbiy ta’sirlar tufayli faoliyatining juda beqarorligi bilan xarakterlanadi. Bu kamchilikni bartaraf etish uchun yirik, ilji bo‘lsa tarmoqlararo birlashmalar tuzish talab qilinadi. Ular faoliyatning yanada samaraliroq bo‘lishini va mahsulot o‘tkazish bozorlarini nazorat qilishni ta’minlashlari mumkin. Turizm sanoatini diversifikatsiya yo‘li bilan yiriklashtirish quyidagilar hisobiga ro‘y beradi:  funktsional jihatdan (ishlab chiqarish, turistik mahsulotni ilgari surish va o‘tkazish) o‘zaro bog‘langan alohida tuzilmalarni birlashtirish. Bunga misol keyingi vaqtlarda aviakompaniyalarning turistik firmalar va mehmonxona komplekslari bilan birlashganligi bo‘lishi mumkin;  turizm bilan bevosita umumitylikka ega bo‘lmagan tarmoqlar, kompaniyalar va firmalar kapitallarining qo‘shilishi. Bularga neft, metallurgiya, ko‘mir, oziq-ovqat savdo va sh.k. tarmoqlar kiradi. O‘zbekistonda yirik tarmoqlararo birlashmalar va komplekslar tuzish kuzatilmoqda. Ular tarkibigi turistik faoliyat bilan birga quyidagi faoliyat turlari ham kiradi:

 mehmonxona tipidagi ob’ektlardan foydalanish, mehmonxona servisining barcha turlarini birlashtirish;  oziq-ovqat ishlab chiqarish va qayta ishlashni yaratish (qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tayyorlash va qayta ishlashni ham qo‘shgan holda);  o‘yin, tomosha va sport tadbirlarini tashkil qilish va o‘tkazish;  yo‘lovchilarni mamlakat ichida va xalqaro tashish;  fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash va ularni muhofaza qilish xizmatini ko‘rsatish;  ichki va xalqaro savdoda tijorat, brokerlik va marketing faoliyatini olib borish, sug‘urtanig har xil turlari;  ko‘chmas mulk va transport vositalarini ekspertiza qilish va baholash;  tashqi iqtisodiy faoliyat;  yarmarkalar, ko‘rgazmalar tashkil qilish va o‘tkazish. Hozirgi sharoitlarda turizm sohasi uchun diversifikatsiya jarayonining nafaqat alohida tarmoqlar, balki milliy chegaralardan ham chiqishi xos bo‘lib bormoqda. Ixtisoslashgan korxonalardan farqli ravishda diversifikatsiyalashgan korxonalar faoliyatining xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:  ularning siyosatining, strategiyasi va taktikasining birlashishi;  marketingni markazdan xoli ravishda rejalashtirish;  har bir struturaviy tuzilma tomonidan tovarlar va xizmatlarning yangi turlarini ishlab chiqish, ularning assortimenti va o‘tkazish bozorlarini kengaytirish;  markazlashgan moliyaviy faoliyat va uning nazorat qilinishi;  xizmatlarning alohida turlariga narxlarni pasaytirish, foyda ulushini oshirishning yuqori ehtimolliligi.

5. Turizm va turistik mahsulotni ilgari surish daturlarini ishlab chiqish Turizmni ilgari surish – turistik mahsulotga bo‘lgan yuqori talabni shakllantirish va bu mahsulotni sotish hajmlarini oshirishga qaratilgan usullar va metodlar majmuidir. Bu dastur asosida quyidagi elementlar yotadi: marketin strategiyasi, taqsimlashning marketing kanallarini bilish, mavjud reklama-axborot ishlari, smeta hajmlari. Bunday dastur odatda uch yildan besh yilgacha bo‘lgandavrga ishlab chiqiladi. Unda amalaga oshirilishi zarur bo‘lgan reklama-axborot tadbirlarining turlari, ularning hisob-kitob narxi yillar bo‘yicha ko‘rsatiladi. Smetaga odatda doimiy sarflar kiritiladi, masalan turli mamlakatlarda va mahalliy turistik axborot byurolarida vakolatxonalarini saqlashga ketadigan chiqimlar. Reklama ning asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat:  mijoz va turistik tashkilotning ishonchini shakllantirish (obro‘, nufuz yaratish);  turistik mahsulotlar va xizmatlarning assortimenti haqida xabar berish;  reklama qilinayotgan tovarlar va xizmatlarning boshqalarnikimga qaraganda ustun ekanligiga ishonch uyg‘otish;  turistlarda faqat ushbu turistik tashkilotning tovarlari va xizmatlaridan foydalanishga mayl uyg‘otish. Uning quyidagi turlari bor: kataloglar, risolalar va prospektlar, ommaviy axborot vositalaridagi reklama, ko‘cha reklamasi, turistik mahsulotni sotish punktlaridagi reklama. Reklamaning barcha turlari uchun quyidagilar xosdir:

 ommaviy axborot vositalari qo‘laydigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmagan aloqa shakli;  har bir shaxsning mazkur axborotni qabul qilishdagi individual xususiyatlarini hisobga olmagan holdagi ommaviy aloqa shakli. Reklamaning maqsadi – e’tiborini jalb qilish, axborot berish, iste’molchini ma’lum tarzda harakat qilishga undash, shuningdek tovarni bilvosita ilgari surayotgan o‘z agentiga murojaat qilishga undash. Ko‘plab turistik korxonalar umumiy savdodan tushgan daromadning 5 dan 25 % gacha reklamag sarflaydilar. Reklamadan tashqari turistik mahsulotni ilgari surishda sotuvlarni qo‘llab quvvatlash katta o‘rin tutadi. Bu – tovar (xizmatni) xarid qilganlik yoki sotganlik uchun qisqa muddatli undovchi rag‘batlantirish choralaridir. Xizmatlarni sotayotgan xodimlarga mo‘ljallangan rag‘batlantirishlar va bu xizmatlarni sotib olayotgan mijozlarga mo‘ljalangan rag‘batlantirishlar mavjud. Sotuvlarni qo‘llab quvvatlash metodlari quyidagilardan iborat: 1) bosma materiallar – risolalar, prospektlar, afishalar, transparantlar; 2) maxsus taklif-chegirmalar, konkurslar, lotoreyalar, mukofotlar, esdaliklar. Turizmni ilgari surish dasturi turistik tashkilot va jamoatchilik o‘rtasida yaxshi o‘zaro munosabatlar o‘rnatilish va ta’minlanishiga qaratilgan tadbirlarni («Pablik rileyshnz») nazarda tutishi kerak. Ularning maqsadi – firmaning ijobiy nufuzini yaratishdir. «Pablik rileyshnz» yordamida turistik mahsulotlarni ilgari suriq vositalari quyidagilar hisoblanadi: matbuot uchun xabarlar, matbuot

konferentsiyalari, prezentatsiyalar, suratli hikoya qilib berishlar, yarmarkalar, hujjatli filmlar, homiylik va xayriya faoliyati. Shunday qilib, turizmni ilgari surishq va reklama kompaniyasini rejalashtirish bosqichida shu maqsadlarga ketadigan xarajatlar hisoblab chiqiladi va makonda (bir vaqtning o‘zida bir nechta reklama vositasidan foydalanish) va zamonda (reklamani o‘tkazish muddatlari va davomiyligi) reklamani joylashtirish va o‘tkazish bo‘yicha konkret rejalar tuziladi. 6. O‘zbekiston Respublikasida turistik bozorning holati va uning faoliyat ko‘rsatishi muammolarini tahlil qilish So‘nggi yillardagi har xil siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga qaramay, mamlakatimizdagi turizm sanoati yildan-yilga barqaror ravishda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni ko‘paytirib borayotgan xalq xo‘jaligi tarmog‘i bo‘lib qolmoqda. Bunday tendentsiyani BTT metodikasi bo‘yicha bajarilgan hisob-kitoblar ham tasdiqlaydi. Bunday hisob-kitoblar taqdim etilgan turistik xizmatlarning ko‘p yillik hisobot ma’lumotlari asosida amalga oshirlgan. Tahlil natijalari mutahassislarga turistik xizmatlarning hajmi, demakki ulardan olinadigan daromadlar hajmi ham kelgusida ortadi, deya bashorat qilishlariga imkon bermoqda. O‘zbekiston katta turistik potentsialga ega va jahon turistik bozorida o‘z mavqei bor mamlakat. BTT ma’lumotlariga qaraganda, 2010 yilda dunyodagi turistlar soni 1 mlrd. kishidan ortadi, turizmdan olinadigan daromad esa 1550 mlrd. AQSh dollariga etadi. O‘zbekistonda turizmning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan sabablar quyidagilar bo‘lishi mumkin::

 mehmonxona va transport xizmati ko‘rsatish darajasining, turistlarning ovqatlanishi va dam olishi tizimining jahon standartlari darajasiga mos kelmasligi;  xizmat ko‘rsatish darajasi ancha past bo‘lgani holda ularning narxini oshirib yuborish;  milliy marketing axborot tizimi va reklamaning har xil shakllari yo‘qligi;  ko‘plab turistik firmalar xodimlari malakasining bugungi kun talablariga javob bermasligi va bu firmalarning asosan xorijiy turizmga mo‘ljal olishi. Iqtisoiy munosabatlarning transformatsiyalashuvi sharoitlarida turizmni rivojlantirishni boshqarish samaradorligini oshirishning muhim omili xo‘jalik yuritishning yangi shakllarini izlash hisoblanadi. Mamlakatimizdagi turistik xizmatlar bozorida hozirgi vaqtda asosan an’anaviy shakllar faoliyat ko‘rsatmoqda. Agar yo‘llanmalarning narxi doimiy oshib boradigan bo‘lsa, dam oluvchilar soni ham tegishlicha kamayib boradi. Yuqorida aytilganlardan shu narsa kelib chiqadiki, hozirgi sharoitlarda O‘zbekistonda eng dolzarb muammolardan biri turistik sohani qayta tashkil qilish, uning rentabelligini, birinchi navbatda, yuqori texnologiyali komplekslar va tegishli infrastrukturaga ega turistik markazlarni tashkil qilish evaziga oshirish hisoblanadi. Ichki turizmni rivojlantirish, yoshlar, aholining kam ta’minlangan qatlamlari, urush va mehnat veteranlari o‘rtasida turistik-ekskursiya faoliyatini yaxshilash, taqdim etiladigan ijtimoiy qatlamlarning sifatini oshirish masalalari ham hal qilinishini kutmoqda. Xulosa

Oxirgi yillardagi har xil siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlarga qaramay, mamlakatimizdagi turizm sanoati yildan-yilga barqaror ravishda ma?sulotlar va xizmatlar ishlab chiqarishni ko`paytirib borayotgan xalq xo`jaligi tarmog`i bo`lib qolmoqda. Mamlakatimizdagi turistik xizmatlar bozorida hozirgi vaqtda asosan an'anaviy shakllar faoliyat ko`rsatmoqda. Agar yo`llanmalarning narxi doimiy oshib boradigan bo`lsa, dam oluvchilar soni ham tegishlicha kamayib boradi. Yuqorida aytilganlardan shu narsa kelib chiqadiki, hozirgi sharoitlarda O`zbekistonda eng dolzarb muammolardan biri turistik sohani qayta tashkil qilish, uning rentabelligini, birinchi navbatda, yuqori texnologiyali komplekslar va tegishli infrastrukturaga ega turistik markazlarni tashkil qilish evaziga oshirish hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 15.04.1999 yildagi UP -2286 farmoni . 2 . Дурович А.П. Маркетинг в туризме. Учебное пособие, 2004 г. 3 . Жукова М.А. Индустрия туризма: М 2003 г 4 . Квартальнов В.А. Мировой туризм на пороге 2010 года: прогнозы и реальность. М.: Финансы и статистика.2003. 5 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2004. 6 .Планирование туризма. Учебное пособие. Юреев А.П. Донецк 2003 г. 7 Реклама в туризме Учебное пособие Дурович А.П. 2003 г. 8 . Харрис Г. Кац К.М. Стимулирование международного туризма в 21 век. ( Пер . с анг .) М .: Финансы и статистика .2002. Tourism and Poverty Alleviation-Recommendations for Action.WTO.2004. 10 . Internet saytlari. www.peugeotufa.ru – цены услуг www . world - tourism . org – Всемирная туристская организация

O'xshashlar

Turistik bozorni segmentlash

Bozorni kompleks o‘rganish

Personalni rejalashtirish

Turistik reklama turlari

Turistik xizmatlarning iste’molchilari