Tijorat banklarining trast va forfeyting operatsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining trast va forfeyting operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.6171875 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining trast va forfeyting operatsiyalari Reja: l. Tijorat banklarining trast operatsiyalari 2. Banklarning forfeyting operatsiyalari

l. Tijorat banklarining trast operatsiyalari Ma’lumki, har bir kredit muassasasi amalga oshiradigan operatsiyalarning turi va tarkibi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bankning hajmi va strategiyasi, sho‘balararo aloqalarining rivojlanganligi, kerakli barcha ruxsatnomalarning mavjudligi, qo‘shimcha daromad olishga bo‘lgan intilish va boshqalar shular jumlasidandir. Shu jihatdan olib qaraganda, ko‘p banklar „asosiy operatsiyalar“ bilan bir qatorda, „boshqa operatsiyalar“ deb nomlanadigan oper atsiyalarni ham amalga oshiradilar. Ushbu operatsiyalar qatoridan trast operatsiyalari bevosita salmoqli o‘rin egallaydi. Trast operatsiyalari – bu mijozga tegishli bo‘lgan va boshqa aktivlarni boshqarish bo‘yicha olib boriladigan operatsiyalardir. Hozirgi paytda banklarning o‘z mijozlari va bozor o‘rtasida to‘la huquqli vositachi agent sifatida ish olib borishi, natijada bir qator daromad manbalarini qo‘lga kiritishi bois trast operatsiyalari ancha muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Trast tufayli bank ba’zi bir qancha imkoniyatlarga ega: • qo‘shimcha mablag‘larni qo‘lga kiritadi va ularni o‘z manfaa-ti yo‘lida joylashtiradi; • trast shartnomasi bo‘yicha komissiya daromadlariga yoki tasarrufi dagi qimmatbaho qog‘ozlardan keladigan foydadan hissaga ega bo‘ladi; • o‘zga kapital bilan ish olib borish davomida bank faqatgina trast shartnomasi chegaralarida javobgar bo‘ladi; • trast operatsiyalarining hisobi bankning balans hisobvara-g‘iga teginmaydi, ammo ulardan keladigan daromad bankning umum iy daromadiga qo‘shilib ketadi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, trast operatsiyalarini amalga oshirish bank personalidan ko‘plab sohalarda: qonunchilik, investitsion faoliyatni yuritish hamda shaxsiy mulkni boshqarish boralarida yuqori malakani talab qiladi. Trast shartnomasida kutiladigan asosiy maqsad – bu bir tarafning ikkinchi taraf foydasini ko‘zlagan holda ma’lum bir mulkni (pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlar, mulkiy va boshqa huquqlar) boshqarish vazifasini o‘z zimmasiga olishi bo‘yicha ikki tarafl ama ishonch munosabatlarini o‘rnatishdan iborat.

Trastning obyekti sifatida qonun obyektlariga javob beradigan har qanday turdagi, shu jumladan, garovga qo‘yilgan, mulklar olinishi mumkin. Ya’ni, bu korxonalar va ularning aktivlari, mahsulotlar, yer maydonlari, ko‘chmas mulk, pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlar, valuta moddiy boyliklari, mulkiy huquqlar bo‘lishi kerak. Trast operatsiyalari bo‘yicha munosabatlar muassis va mulk egasi tarafl aridan tuziladigan shartnomaning imzolanishidan so‘ng boshlanadi. Trast operatsiyalarini boshqarish aktivlarga egalik qilishning barcha yoki ba’zi bir qirralarini o‘z ichiga olishi mumkin. Ya’ni: • saqlash; • ishonchli shaxsning manfaatini ko‘zlab chiqish (hissadorlar majlisi, ssuda va hokazo); • daromad va investitsiyalash faoliyatini boshqarish; • aktivlar oldi-sotdisi; • qog‘ozlarni jalb qilish va to‘lash, qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish va joylashtirish; • yuridik shaxsning tashkil etilishi, qayta tashkil etilishi va tuga-tilishini amalga oshirish; • mulkka bo‘lgan egalikning o‘tkazilib yuborilishi (sovg‘a, meros va b. sifatida); • mijozning shaxsiy bank schotlarini, kassa va moliyaviy xo‘jalik ishlarini yuritish hamda majburiyatlar bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish; • korxonaning qayta tashkil etilishi yoki bankrotlikka uchrashi vaqtida vaqtinchalik boshqaruvni o‘z qo‘liga olishi va boshqalar. Jahon amaliyotida odatda, bank trast operatsiyalari uch turga bo‘linadi: 1. Jismoniy shaxslarga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari. 2. Tijorat korxonalariga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari. 3. Notijorat tashkilotlarga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari.

Jismoniy shaxslarga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari chet el banklari tomonidan keng taqdim etiladi. Ular shaxsiy mulkni boshqarish, vositachilik, o‘z ta’minotiga olish va boshqalardir. Meros bo‘yicha tashkil etiladigan trastlar „meros trastlari“ de yiladi va faqatgina mulk egasining vafotidan so‘ng kuchga kiradi. Jismoniy shaxslar, shuningdek, „hayot davomidagi trastlarni“ tashkil etishi mumkin. Bunda trast mulk egasining hayotligida ham ishlayveradi. Meros trastlari ko‘pincha mulk egasining o‘z mulkini trast shaklida bo‘lib berish niyati paydo bo‘lgan paytlarda tashkil etiladi. Trastlarning har ikkala turi ham bank tomonidan trast shartnomasiga asoslangan holda boshqariladi. Trastni tashkil etuvchi investitsiyalar bo‘yicha qat’iy yo‘nalishlarni belgilab qo‘yish bilan bir qatorda, bankka qarorlar qabul qilishda ma’lum bir darajada yengilliklar ham berishi mumkin. Bundan asosiy maqsad daromad, asosiy kapitalning saqlanib qolinishi hamda tavakkalchilik darajasi o‘rtasidagi balansni saqlab qolishdan iborat. Shuningdek, bank otaliq vazifasini ham bajarishi mumkin. Bu borada bank aktivlarining jamlanishi va saqlanishi, barcha da’volar bo‘yicha javob berish, kerakli qarz va meros to‘lovlarini amalga oshirish ishlarini o‘z zimmasiga oladi. Shaxsiy trast xizmatlarining yana bir turi bu „xususiy agentlik hisobvarag‘ini“ olib bor ish hisobl anadi. Unga asosan bank agent sifatida jismoniy shaxsning asosiy aktivlari, moliyaviy ishlarini boshqarish va kunlik xarajatlarini amalga oshirish ishlarini o‘z zimmasiga oladi. Bunda bank jismoniy shaxs uchun maosh olishi, foiz yoki dividendlar olishi va to‘lashi, arenda va qarz majburiyatlarini, shaxsiy xarajatlarni to‘lash ishlarini amalga oshirishi mumkin. Trastning ushbu turida bank xodimlari kerak bo‘lganda o‘z irodalariga muvofi q ish yuritishlari mumkin. Unda bu trast „boshqarish huquqiga ega ishonch schoti“ deb nomlanadi. Agar bunday huquq bank xodimlariga berilmagan bo‘lsa, ular har bir operatsiyani amalga oshirish uchun ruxsat olishlari shart, ammo har ikkala holatda bank o‘zining mijozini doimiy ravishda operatsiyalar haqida xabardor qilib turishi kerak. Tijorat korxonalariga ko‘rsatiladigan trast xizmatlarini

ikki turga ajratish mumkin: agent lik va kafi llik. Agentlik trastlariga, asosan, bank fi rmaning xususiy agenti sifatida ish yuritib, ko‘pincha mijoz manfaatini ko‘zlagan holda qimmatbaho qog‘ozlarni chiqaradi, ular bo‘yic ha dividendlar to‘laydi hamda hissadorlarning talablariga, asosan, ularni qaytadan moliyalashtiradi va muddati kelgan majburiyatlar ning qarzini uzadi. Kafi llik operatsiyalari bo‘yicha esa trastlar, asosan, katta kompaniyalarning ta’minlanmagan mablag‘lari sotiladigan tijoriy qog‘ozlar bozorining ishlashi bilan bog‘liq. Banklard agi trast bo‘limlari tijoriy qog‘ozlarni sotib olish bo‘yicha hisobni yuritadi, realizatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlarni investorlarga yetkazib berishni ta’minlash hamda muddati kelgan qimmatli qog‘ozlarning egalariga to‘lovlar qilish ishlarini bajaradi. Qimmatli qog‘ozlar emitentlari bankdan kafolat xatlarini oladi va bu o‘z navbatida investorlarga bank tarafi dan qarz majburiyatlarini, hatto emitentning qurbi yetmagan holda ham to‘lanishiga asos bo‘ladi. Hozirda jahon miqyosida notijorat tashkilotlarga ko‘rsatiladigan trast operatsiyalariga bo‘lgan raqobat kuchayib bormoqda. Ular qatoriga, asosan, pensiya, korporativ va hukumat fondlari kiradi. Trast bo‘limlari huddi shu tashkilotlarning fondlarini boshqarishga intiladi. Bu jarayon to‘g‘ridan to‘g‘ri va diskretsion shakllarda amalga oshirilishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri agent trastga ishonch tariqasida topshirilgan shaxsiy mulkning hamda ular bo‘yicha hisobotlarning yuritilishi uchun javob beradi. Diskretsion agent esa, aksincha, investitsion qarorlar qabul qiladi va aksariyat hollarda o‘zining xohish-irodasiga qarab ish olib boradi. Trast faoliyati ning eng asosiy masalalaridan biri – tijorat banklari mijozlarining qimmatli qog‘ozlari portfelini boshqarishdan iborat. Katta- katta kompaniyalar, pensiya fondlari, o‘zlarining mablag‘larini tijorat banklariga ishonib topshiradi. Ushbu katta kompaniyalar bo‘yicha banklarga qat’iy qoidalar o‘rnatiladi. Unga banklar rezervlarini ishonchlilik, diversifi kat siya, qaytarib berishlik, foydalilik va likvidlilik prinsiplariga amal qilgan holda joylashtiradi. Aytib o‘tilganidek, trast operatsiyalarini odatda, maxsus bo‘limlar amalga oshiradi. Bunda bankning kreditlash, depozitlar jalb qilish va boshqa ishlar bilan shug‘ullanuvchi bo‘limlari trast bo‘limlaridan alohida ish olib boradilar. G‘arbdagi

ko‘plab bankirlar trast bo‘limlarini „dunyoning boshqa bir qismi“ sifatida ko‘radilar. Bundan asosiy maqsad trast xizmatlarini oddiy bank ishidan ajratib olishdir. Chunki trast bo‘limining xodimlari o‘z mijozlarining manfaatlarini ko‘zlaydi, bankning manfaati bilan mijozning manfaati aksariyat hollarda bir- biriga mos ham kelmaydi. Lekin shunga qaramasdan, trast bo‘limlari o‘zining faoliyati bilan bankka katta miqdorda qo‘shimcha daromad keltiradi. Trast bo‘limining daromadlari bevosita va bilvosita daromad shaklida 2 ga bo‘linadi: – bevosita daromodlar asosan xizmat uchun gonorar va komis-siya to‘lovlaridan iborat bo‘ladi; – bilvosita daromadlarga esa – xizmat uchun to‘lanadigan qat’iy yoki o‘zgaruvchan foiz stavkalari hamda trast aktivlarining hajmi va qiymatiga bog‘liq ravishda belgilanadigan komissiya to‘lovlari kiradi. Ba’zi bir yig‘imlar tarafl arning kelishuviga bog‘liq bo‘ladi. Agarda trast daromadlari aktivlarning qiymatiga bog‘liq bo‘lsa va bu aktivlar qimmatbaho qog‘ozlar bo‘lsa, bo‘limning daromadi ushbu qog‘ozlarga bo‘lgan bozordagi narxlarning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Chet el tajribasi shuni ko‘rsatadiki, trast bo‘limlari asosan bilvosita daromadlarga asos langan holda ish yuritganda gina bankka yaxshigina daromad keltirishi mumkin. Buning sababi shundaki, bo‘limning bilvosita xarajatlarini aniq bilib olish, deyarli mumkin emas. Ushbu xarajatlarga: yuristlarga to‘la nadigan gonorarlar, investitsiyalash sohasidagi izlanishlar uchun mablag‘ ajratish va boshqalar kiradi. Gonorar va komission to‘lovl ardan tashqari, trast faoliyati jalb qilingan depozitlarni qimmatli qog‘ozlarga qo‘yish orqali olinadigan daromadlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. 1985-yildagi FRT (Federal rezerv tizimi)ning 156 bank bo‘yicha olib borgan izlanishlari natijasida shuni aniqlandiki, trast bo‘limlari faoliyati bankning aktivlari bo‘yicha o‘rtacha daromadni 5 punktga, kapitaldagi foydani esa 8 punktga oshirgan. Shuning uchun tijorat banklari tomonidan trast operatsiyalarining keng qo‘llanilishi banklar faoliyatini yanada barqarorlashtirishi mumkin.

2. Banklarning forfeyting operatsiyalari Banklar raqobatbardoshligining o‘sishi, O‘zbekistonning xalqaro bozorlarda integratsiyalashuvining kuchayishi, eksport savdosiga davlat cheklovlarining kamayishi hamda o‘zbek eksporti bilan bog‘liq risklarning oshishi tijorat banklari taklif etadigan yangi bank xizmatlarini rivojlantirishni taqozo etadi. Mana shunday xizmatlardan biri forfeytinglashtirishdir. Forfeyting – bu xalqaro savdoni moliyalashtirishning muqobil shaklidir. „Forfeyting“ inglizcha so‘z bo‘lib, huquqdan voz kechish degan ma’noni anglatadi. Forfeyting – bu tijorat banklari tomonidan (forfeyter) to‘lov amalga oshirilmagan sharoitda eksportyorga nisbatan regress huquqini hisobga olmasdan eksport talabnomalarini sotib olishdir. Boshqacha qilib aytganda, kreditordan aylanmasiz asosda o‘tkazma yoki oddiy vekselni aylanma hujjatlarda qayd etilgan qarz sifatida sotib olishdir. Qarzni sotib oluvchi (forfeyter) qarzdorlardan pul mablag‘larini undirib olish imkoniyati bo‘lmaganda kreditorga nisbatan regress talabi bilan chiqish huquqidan voz kechishi to‘g‘risidagi majburiyatni o‘z zimmasiga oladi. Sodda qilib aytganda xaridorning sotuvchi oldidagi majbu riyatini moliyaviy agent tomonidan sotib olninishi bankning forfey ting xizmati deyiladi. Bu tijorat majburiyati oddiy yoki o‘tkazma veksel ko‘rinishida bo‘lib, regress huquqisiz beriladi. „Regress“ deganda o‘sha davrdagi hisob stavkasi orqali ishlatilgan mablag‘ yoki veksellarning egasi oldingi egasi to‘lashini tal ab qilishi tushuniladi. Forfeyting operatsiyasi ma’nosi jihatidan, faktoring operatsiyasiga o‘xshaydi. Faktoringdan farqli o‘laroq, forfeyting tovarlar va xizmatlar sotuvidan kelib tushadigan tushumlardan olish huquqini beruvchi bir martalik operatsiyadir. Boshqacha qilib aytganda, forfeyting tashqi iqtisodiy savdoni kreditlash bo‘lib, importyor tomonidan akseptlangan veksellarni eksportyordan sotib olishdir. Forfeyting tijorat kreditining bank kreditiga aylanish turidir. Odatda, eksportyor veksel (oddiy veksel) xarajatlarining tijorat turidan forfeytinglashga o‘tkazuvchi ishtirokchi sifatida qatnashadi: a) ko‘rsatilgan xizmatlar, yetkazilgan tovarlar uchun qayd etil- gan to‘lovlarni to‘liq yoki qisman to‘lovchi;

b) naqd pul bilan to‘lash shartlari ostida barcha to‘lovlar majburiyatini va tavakkalchiligini moliyaviy vositachiga (forfeytor) o‘tkazuvchi bo‘lib qatnashadi. Forfeytingning predmeti barcha turdagi qarzdorlar bo‘lishi mumkin, lekin bunda o‘zaro moliyaviy aloqalarda avallari ham qo‘llanilgan, rasmiylashtirish oson bo‘lgan oddiy va o‘tkazma veksellar ko‘proq ishlatiladi. Forfeyting shartnomalari asosida akkreditiv turdagi kreditorlar va debitorlar schoti ham bo‘lishi mumkin. Kreditor (eksportyor, mol yetkazib beruvchi) kelishuvdan keyin (tijorat shartnomasi tuzilgandan keyin) forfeyterni shartnomaning barcha ma’lumotlari bilan tanishtiradi. Bularga: valuta, summa, kontragent, tovarlar turi, yetkazib berish shartlari, sug‘urta, bank ta’minoti turi, bank garant va boshqalar kirishi mumkin. Odatda forfeyterga mijozni shartnomaning barcha shartlaridan boxabar qilish va oxirgi qarorni qabul qilish uchun 3 ish kunidan oshmagan davr yetarli hisoblanadi. Shu davrdan boshlab kreditor (eksportyor, mol yetkazib beruvchi) forfeyterga ker akli komission to‘lovlarni to‘laydi. Xorij mamlakatlari amaliyotida ko‘pincha komission to‘lovlar yillik majburiyatning 0,75 %idan l,25 %igacha qilib belgilanib, avans to‘lovlari sifatida amalga oshiriladi. Og‘zaki kelishuvlardan keyin tomonlar ikki tomonlama shartnoma imzolaydilar. Forfeyting operatsiyalarining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bular: – tashqi savdo operatsiyalari bilan o‘zaro aloqa; – voz kechilayotgan yoki o‘tkazib berilayotgan qarzdorlik huq uqi qisqa yoki o‘rta muddatli to‘lov majburiyatlari bilan rasmiylashtirilishi (masalan, oddiy veksellar, tijorat xarajatlari); – yuqorida qayd etilgan to‘lov majburiyatlarini hisoblash orqa-li amalga oshirilishi; – taklif qilingan (o‘rnatilgan) foiz stavkalarining o‘zgarmas ekanligi; – forfeyting operatsiyalarining faqatgina EAV (erkin aylanadi-gan valuta)larda amalga oshirilishi;

– o‘rta muddatli kreditlashga taalluqliligi; – ko‘pgina hollarda investitsiyaga mo‘ljallangan tovarlar sotuv-da qo‘llanilishi bilan ajralib turadi. Amaliyotda shu narsa aniq bo‘ldiki, tijorat kreditini bank kreditiga transformatsiya (o‘tkazish) qilish metodi bo‘lmish forfeyting kreditor (eksportyor, mol yetkazib beruvchi)ga bir qator qulaylik (afz allik)lar yaratib berishi mumkin. Masalan: avvalambor, forfeytingda kredit bank operatsiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan risklar dan, veksellar va boshqa to‘lov hujjatlaridan pul olishdagi risklard an qochish; ikkinchidan, valuta kursi suzib yurishidan keladigan risklar (qattiq o‘rnatilgan foiz stavkalari orqali) va qarzdor mol iyaviy holatining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan risklar; uchinchidan, qimmat bo‘lgan eksportni sug‘urtalashdan qutulish. Kreditor (eksportyor) uchun forfeytingning kamchiligi forfeyterga risklarni o‘tkazgani uchun biroz qimmatroqqa tushushi mumkinligi hisoblanadi. Forfeyting tashqi savdoni kreditlashning eng yangi turi hisoblanadi va boshqa operatsiyalarga nisbatan tez rasmiylashtirilishi, ayniqsa, investitsiyaga mo‘ljallangan tovarlarni eksport qilishda juda qo‘l kelishi bilan qulaydir. Aylanma majburiyatlarni sotib olish tegishli chegirmalar bo‘lishini nazarda tutadi. Forfeyting mexanizmida quyidagi ikki ko‘rinishdagi bitimlardan foydalaniladi: moliyaviy bitimlarda – uzoq muddatli moliyaviy majburiyatlar- ni tez sotish maqsadida; eksport bitimlarida – chet ellik xaridorlarga kredit bergan eksportyorga naqd pul mablag‘lari tushishiga ko‘mak beradi. Forfeytinglashtirishga tegishli asosiy aylanma hujjatlarga savdo xarajatlari yoki veksellar kiradi, ammo nazariy jihatdan har qanday shakldagi qarzni forfeytirlash mumkin. Eng asosiysi – qarzdorlar mavhum majburiyatga ega bo‘lishlari zarur. Odd iy va o‘tkazma veksellarning ustun tomonlarini shu bilan tushunt irish mumkinki, ular savdoni moliyalashtirishda uzoq muddatgacha

ishlatiladi va ularga bu operatsiyalarning oddiyligi xosdir. Forfeytirlashtirish uchun qulay bo‘lgan boshqa kred it hujj atlariga debitor schotlari va akkreditiv bo‘yicha muddati to‘lgan majbur iyatlarni kir itish mumkin. Ular bu operatsiyalarning murakkabligiga qarab u yoki bu darajada o‘xshashdir. Ularni amalga oshirish qatnashchilar tomonidan qarzdor mamlakatda ishlatiladigan huquqiy amaliyotni yaxshi bilishlarini talab etadi. Qarzlarni yopish muddatlari benefi tsiar foydasiga yozilgan va qarzdorlarn ing maxsus roziligisiz qisman o‘tkaziladigan schotlar bilan bitta hujjatlarda o‘z aksini topadi, qarz hujjatlarining bu ikki turi ham hamma shartlarni to‘liq bayon etishni talab etadi. Bu o‘z navbatida ko‘plab huquqiy va operat sion qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi va qoidaga ko‘ra, forfeytor uchun debitor schotlari va akkre ditiv majburiyatlar kabi hujjatlar ning ahamiyatini kamayt iradi, ammo forfeytirlashtirish bo‘yicha operatsiyalar o‘tkazish imko niyatini yo‘qotmaydi. Xalqaro savdo va kredit banklaridagi u yoki bu to‘lov vosi tasini tan lash ko‘plab yuridik, iqtisodiy va siyosiy fi krlarga bog‘liq va bu qoidalar umumiy qoidani ishlab chiqish imkoniya tini bermaydi. Jahon bank amaliyotida forfeyting bitimlarining oshishi, eksportyorlarga taalluqli tavakkalchiliklarning oshishi moliyalashtirish manbalarining kamchiliklari bilan bog‘liq. Forfeyting bir qator ustunliklarga ega bo‘lib, bu uni o‘rta muddatli moliyalashtirishning bir shakli sifatida namoyon etadi. Forfeytingning asosiy ustun tomonlaridan biri, u operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq barcha tavakkalchiliklarni o‘z zimmasiga oladi. Bundan tashqari, ayrim mamlakatlarning belgilangan foiz stavkalaridan voz ke chishi, ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarda import tovarlarini to‘lash uchun valuta mablag‘larining muntazam yetishmasligi, siyosiy tavakkalchiliklar va bir qancha boshqa holatlar forfeyting operatsiyasining rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Forfeytingning asosiy shartlaridan biri, har qanday forfeylashtirilayotgan qarzlar majburiy ravishda forfeyting uchun qulay bo‘lgan shartsiz va chaqirib olinmaydigan bank kafolati shaklida kafolatlanishi zarur. Agar import birinchi

toifali qarz oluvchi va yetarli nufuzga ega bo‘lsa, yuqoridagi shartga rioya etmasligi mumkin. Forfeylashtirish muddati olti oydan 5 yilgacha, ayrim holatlarda esa 7 yilgacha bo‘lishi mumkin. Ammo, har bir forfeyter, asosan tegishli bitim uchun bozor shartlaridan kelib chiqqan holda o‘zlarining doiralarini belgilaydi. Forfeylashtirish shartnomalari nisbatan AQSH dollarida, Shveysariya frankida yoki nemis markasida tuziladi, chunki forfeyter, bozorda kam ishlatiladigan valutalarda shartnoma tuzsa, uni qayta moliyalashtirish bo‘yicha qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Forfeyting bitimlarini tuzish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda, bitimni tayyorlash ishlari amalga oshiriladi, ya’ni eksportyor, uning banki, importyor tashabbuskor sifatida maydonga chiqadi. Eksportyor uchun forfeytor ning kafolatga nisbatan talabini va importyor bilan oxirgi shartnomani tuzgungacha diskontning taxminiy miqdorini aniqlash zarur. Bu ma’lumotga ega bo‘lmasdan eksportyor kontrakt bahosini aniqlash imkon iyatiga ega bo‘lmaydi va natijada kontrakt bahosiga kiritilgan moliyalashtirish miqdori oshib ketishi yoki kamayishi mumkin. Ushbu bosqichda forfeyter eksportyorn ing arizasini ko‘rib chiqadi. U bitimning xarakterini (mol iyaviy yoki tovar) aniqlashi, oldinda turgan bitim to‘g‘risida valuta kontrakti, moliyalashtirish muddati, eksportyor va import yor to‘g‘risida ma’lumot yig‘ishi zarur. Eksportyorning kredit va to‘lov la yoqatliligini tahlil etish ham zarur. Shundan so‘ng forfeyter forfeyterlashtirish bitimi uchun zarur bo‘lgan qat’iy bahoni belgilaydi va eksportyor bilan o‘zaro kelishuvga erishgandan so‘ng hujjatlarni rasmiylashtirish yo‘li bilan bitim tuzadi. Keyin eksportyor o‘tkazma veksellar servisini tayyorlaydi yoki xaridordan oddiy veksellarni qabul qi lib olish to‘g‘risida bitimni imzolaydi. Bundan tashqari, eksportyor o‘zining veksellariga kafolat olishi zarur. Forfeyterlashtirishda veksellarni sotib olish butun kredit davomida boshqa foizlarni (diskontlarni) ayirib tashlash orqali amalga oshiriladi. Shunday qilib, eksportyor savdo bitimi bo‘yicha o‘zining kredit operatsiyalarini amalda naqd pul bilan hisob-kitob opera tsiyasiga aylantiradi, ya’ni eksportyor pul mablag‘larini

mahsulotni yetkazib berishi bilanoq oladi. Bunday holatda, u faqat tovarlarni o‘z vaqtida yetkazib berish, uning sifati hamda majburiyatlar bo‘yicha hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirish uchun javob beradi. Bu holat forfeylashtirishning eksportyor uchun eng qulay xizmat turi va nisbatan tijorat qayta moliyalashtirishning uncha qimmat bo‘lmagan hamda butun operatsiya davomida olinadigan belgilangan foiz stavkalarining muqobil zamonaviy shakli ekanligini ko‘rsatadi. Forfeytinglashtirish tijorat kreditlarini qayta moliyalashtirish uslubi sifatida, eksportyor uchun quyidagi qulayliklarni yaratadi: – ehtimol tutilgan majburiyatlarning balans nisbatini sodda-lashtirish; – likvidlilik holatini yaxshilash va tavakkalchilikni kamay-tirish; – qisman davlat yoki xususiy sug‘urta bilan bog‘liq va sug‘u r-talangan oldingi talablarni taqdim etishda paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan likvidlilik bilan bog‘liq yo‘qotishlarni kamaytirish; – foiz stavkalarining o‘zgarishi, valuta kurslari va qarzdor-ning moliyaviy holati o‘zgarishi bilan bog‘diq tavakkalchiliklarning mavjud emasligi. Kredit tashkilotlarining faoliyati bilan veksel va boshqa to‘lov hujjatlari bo‘yicha pul mablag‘larini undi rib olish bilan bog‘liq tavakkalchilik va xarajatlarning yo‘qligi. Forfeytinglashtirish jarayonida bank forfeyterlarida bir qator ta vakkalchiliklar yuzaga keladiki, bularni u regress huquqisiz o‘z zimmasiga oladi. Ilgari ta’kidlanganidek, forfeyting ning asosiy shartlaridan biri bank kafolati yoki avaldir. Kafolatchi sifatida, odatd a, xalqaro bozorda faoliyat ko‘rsatuvchi importyor, mamlakatning prezidenti bo‘lgan va importyorning to‘lov qobiliyatini tasdiqlaydigan bank bo‘lishi kerak. Kafolat nafaqat forfeyterning tavakkalchiligini kamaytirish uchun, balki ssuda qog‘ozlarining ikkilamchi bozorida majburiyatlarni qayta hisobga olish uchun ham zarurdir. Kafolat va avallar mohiyatan sodda: ikkalasi ham qarzdor to‘lovni to‘lay olmay qolsa, tegishli sanada qandaydir summani to‘lashni va’da qiladi. „Byurtshaft“ majburiyatlarini ta’minot sifatida ishlatish biroz murakkabdir. Kafolatni berish vaqtida va’da bitimga tegishli barcha shartlar ifodalangan, kafolatchi tomonidan tasdiqlangan mustaqil hujjat shakliga

aylanadi. Shunga alohida e’tiborni berish zarurki, kafolatda nafaqat to‘liq summa, balki foizlarning har bir muddati va bu sanaga to‘g‘ri keladigan qoplash summasini ko‘rsatishi zarur, chunki aynan shu ma’lumotlar asosida diskontlashtirish bilan bog‘liq sarf-xarajatlar hisoblanadi. Kafolat asosiy bitimdan ozod bo‘lishi zarur, chunki amaliyotda importyorning iqtisodiy holatini taxmin qilib kafolatlar beriladi, ammo forfeyter kafolatlar kafolat beruvchi bankning sof chaqirilmaydigan va shartsiz majburiyatlari bo‘lishiga erishishi va eksportyor aylanmasiz hujjatlarga ko‘proq ishonishi zarur. Hozirgi kunda faktoring va forfeyting operatsiyalarini farqlash juda muhim hisoblanadi. Forfeyting operatsiyalari faktoring operatsiyalarining bir turi bo‘lib hisoblansa-da, o‘ziga xos tomonlari mavjud: Faktoring Forfeyting 1. Operatsiyalar obyekti bo‘lib: schot-faktura, talabnoma. 1. Operatsiyalar obyekti bo‘lib: oddiy va o‘tkazma vekssellar 2. Muddati: o‘rta va qisqa muddatli kreditlash 180 kun atrofi da. 2. Muddati: o‘rta va uzoq muddatli kreditlash 180 kundan 10 yilgacha 3. Kredit miqdori: faktor imkoniyatiga qarab kredit miqdori chegaralangan. 3. Kredit miqdori: kredit miqdori chegaralanmagan. 4. Pul to‘lash: faktor 70–90 % pulni oldindan to‘langanidan so‘ng qolgan qismini (10–30 %) pul 4. Pul to‘lash: forfeyter barcha pullar minus diskontni darhol

tushganidan keyin komission xarajatlari va foizlarni ajratib to‘lab beradi. to‘laydi. 5. Faktor yoki regress huquqi bilan yoki regress huquqili faktoring shartnomasi turi tuzilganiga qarab: iqtisodiy yoki siyosiy risklarni o‘z ichiga oladi. 5. Forfeyter barcha iqtisodiy va siyosiy risklarni o‘z bo‘yniga oladi. 6. Faktor tomonidan faktoring aktivlarini qayta sotish kelishib olinmagan 6. Forfeyter bilan forfeyting aktivlarni ikkilamchi bozorda sotish va sotib olish kelishib olingan 7. Qo‘shimcha xizmatlar: faktoring kompaniyasi reklama, buxgalte riya hisobi, informatsiya, sug‘urta va boshqa xizmatlarni qo‘shimcha tarzda mijozga taklif qi lishi mumkin. 7. Qo‘shimcha xizmatlar: forfeyter hech qanaqa qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatishni taklif qilmaydi. 8. Uchinchi shaxsdan kafolat: faktor uchinchi shaxsdan kafolat (kafi llik) talab qilmaydi. 8. Uchinchi shaxsdan kafolat: forfeyter uchinchi shaxsdan varrant talab qiladi.

Ikkala metod ham hozirgi kunda yaxshi bo‘lib hisoblanadi, har birining o‘z qulayliklari bor. Faktoring operatsiyalari kichik va o‘rta korxonalar uchun juda qulay. Kichik va o‘rta korxonalar debitorlik qarzlarini tez olishda va kredit jalb qilishda qiynalishadi. Lekin, faktoringning buxgalteriya hisobi, marketing, informatsiya, reklama va sug‘urta xizmatlarini taklif qilishi kichik va o‘rta korxonalarning e’tiborini faqat ishlab chiqarishga jalb qilishga olib keladi. Buning natijasida, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish rivojlanadi. Forfeyting esa yirik korxonalar uchun ko‘proq qulay hisoblanadi. Chunki, yirik korxonalar uzoq muddatli va ko‘p mablag‘ga muhtoj bo‘ladilar. Opsion, fyuchers, svop. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya bozorlarida spekulativ o‘yinlar: tovar narxlari, valuta va qimmatbaho qog‘oz kurslari, foiz stavkalari, risklarning xedjirlash asosi bo‘lmish moliya instrumentlari keng qo‘llanilmoqda. Ular qog‘ozlarning hosilasi sifatida qatnashadi. Forvard opsioni – opsion sotuvchi kontragent va o‘zgarmas narx asosida ma’lum valutani xarid qilish huquqiga (majburiyatiga emas) ega bo‘lgan xaridor o‘rtasidagi kontrakt hisoblanadi. Shu ningdek, ushbu kontrakt xaridori ma’lum valuta summasini sotish huquqini ham kiritadi. Shu asnoda, opsion xususiyati shundaki, xaridor mustaqil ravishda qaror qabul qilish huquqini qo‘lga kiritadi. Bunda huquqqa egalik qilish uchun opsion xaridori sotuvchiga mukofot – komission pullarini to‘laydi. Operatsiya turiga ko‘ra opsionlarni sotishga „put“ („put“) va xarid qilishga „koll“ („call“) turlarini ajratishadi; amalga oshirish prinsiplariga ko‘ra Amerika yoki Yevropa opsioniga ajratiladi. Quyidagi tayanch so‘zlarga ta’rif bering Trast Forfeyting Meros trastlari Forfeyting turlari Trast agentliklari Forfeyting operatsiyasi Trast bo‘limi Kafi llik operatsiyalari Trast daromadlari Trast shakli Trast xizmatlari

Fоydalanilgan adabiyotlar Asоsiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003 2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y. 3. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2003. 4 . Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4- izd. «Finansi i statistika», 2002 g. 5 . Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004. 6 . Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.

O'xshashlar

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari

Tijorat banklarining lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari