Техноген хусусиятли ва фавқулодда вазиятлардан аҳоли ва ҳудудларни муҳофаза қилиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Техноген хусусиятли ва фавқулодда вазиятлардан аҳоли ва ҳудудларни муҳофаза қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.5 KB

Ko'chirib olish

Техноген хусусиятли ва фавқулодда вазиятлардан аҳоли ва ҳудудларни муҳофаза қилиш Режа: 1. Гидротехник объектлардаги фалокатлар ва ҳалокатлар содир бўлишини олдиндан тахминлаш, унга баҳо бериш, гидротехник иншоотни ва аҳоли, ҳудудларни муҳофаза қилиш чоралари. 2. Ёнғин, портлашлар олдини олиш чора- тадбирлари. 3. Траспорт, энергетика ва коммунал тизимлардаги фалокатлар ва ҳалокатлар олдини олиш чора-тадбирлари. 4. Кимёвий ва радиацион хавфли объектлардаги фалокатлар ва ҳалокатларни олдиндан тахминлаш, баҳолаш, аҳолини зарарланишдан огоҳлантириш ва муҳофаза қилиш чора-тадбирлари. 1

Гидротехник объектлардаги фалокатлар ва ҳалокатлар содир бўлишини олдиндан таъминлаш, унга баҳо бериш, гидротехник иншоотни ва аҳоли, ҳудудларни муҳофаза қилиш чоралари ГХО билан боғлиқ ҳалокатлар ва фалокатларни содир бўлишини олдиндан тахминлаш ва унга баҳо беришда ҳамма ГХО ва эҳтимоли бўлган сув босиш зоналари хариталарга (режаларга, схемаларга) туширилиб, тегишли шикастловчи омиллар ва кўрсаткичлар кўрсатилади ва параметрлари ҳалокатли сув босишнинг шикастловчи омиллари омборининг ўлчамларига, тўғоннинг баландлигига, уриб кетган тўлқиннинг тезлиги (3-100 км/соат гача) ва баландлигига (2- 20 м гача), ер юзаси қандайлигига (сув босиш зонасининг чегараларини белгилайди) ва бошқа шароитларга боғлиқ. Сув босиш зонаси – ҳудуднинг ГТИга туташ ва сув тагида қолиши мумкин бўлган қисмидир. Бу ҳужжатлар ФВ бошқармалари ва бўлимларида, шунингдек ГТИ (ГХО)ни қурувчи ва уларни ишлатувчи вазирликлар (идоралар)да ва уларнинг жойлардаги бўлимларида туради. Олдиндан тахминлашда бирламчи шикаст омиллари ва уларни оқибатларидан ташқари қуйидаги иккиламчи омиллар: сув, ер юзасини турли зарарли моддалар билан ифлосланганлиги; одамлар ва ҳайвонларнинг оммавий касалланганлиги; траспорт ва электромагистрал тизимлардаги авариялар; кўчкилар ва ўпирилишлар; иморат ва иншоотларнинг чидамлилигини йўқолганлиги; атроф- муҳитдаги экологик бузилишлар ҳам ҳисобга олинади. Олдиндан тахминлашда кўрилиши мумкин бўлган зарарлар ҳам ҳисобга олинади: 2

- аҳоли доирасидаги талофатга (ҳалок бўлганлар, бедарак йўқолганлар, шикастланганлар, бошпанасиз қолганлар ва ҳ.к.) қолганлиги ҳисоблаб баҳо берилади; - моддий зарарга (бузилган, шикастланган ишдан чиққан объект ва иншоотлар) қанчалигини ҳисоблаб, шунингдек пул билан ҳисоблаб баҳо берилади; бундан ташқари бевосита ва билвосита зарарлар ҳисоблаб чиқилади. Бевосита зарарлар: - ГТИ иморатлар, автомобиллар, темир йўллар, электр узатиш, алоқа симлари, энерготизимлар ва бошқа объектлар; - чорва моллари, экинзорлар, экинлар ҳосили, ер сув ва бошқаларни нобуд бўлиши; - хом ашё, ёқилғи, овқат маҳсулотлари, чорва озуқалари; ўғитлар ва ҳ.к. йўқотилиши ва бузилиб қолиши; - аҳолини хавфсиз жойларга вақтинча эвакуация қилиш ҳаражатлари; - ҳосилдор қатлам ювилиб кетиши ва тупроқ устига балчиқ чўкиб қолиши. Билвосита зарарлар: - овқат маҳсулотларини, кийим-кечак, дори-дармон, қурилиш материаллари, техника чорва-озуқалари ва одамийлик ёрдамларини сотиб олиш ва шикаст топган жойларга етказиш харажатлари; - саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлашни камайиши ҳамда иқтисодиётнинг ривожланиш суратини пасайиши; - маҳаллий аҳолини тирикчилик шароитини ёмонлашуви; - сув босиш эҳтимоли бир зонадаги ҳудуддан рационал фойдаланишнинг иложи йўқлиги Ҳалокатли сув босгандаги шароитга баҳо бериш тартиби; 3

1. Дастлабки маълумотларга аниқлик киритиш: ГТИ ва ундаги аварияга тавсиф бериш, объект жойлашган ер юзасига тавсиф бериш (рельеф, ўсимликлар, қурилишлар, транспорт магитралини ва бошқаларни мавжудлиги); об-ҳаво – иқлим шароити (йил фасли кеча-кундуз вақти, об-ҳаво аҳоли ва бошқалар); аҳолига, ҳудудга ва ФМга таъсир даражаси; 2. Хавфли зонанинг шикастловчи омиллари ва кўрсаткичларини аниқлаш: уриб кетган тўлқин баландлиги, тезлиги, сув босишнинг максимал ва амалдаги чуқурлиги; 3. Ҳалокатли сув босиш зонасини харитага (режага, схемага) тушириш; 4. Ҳалокатли сув босишнинг вақт омилларини аниқлаш: уриб тўлқиннинг муаян чегараларга ва муҳим объектларга етиб келиш вақти (30 дақиқа, 1 соат каби вақт бўлакларида); сув босиш вақти қанча давом этиши (бутун сув босиш зонасида ва унинг алоҳида қисмларида); 5. Эҳтимол бўлган талофат зарарларни аниқлаш; 6. Муҳофаза қилиш ва фавқулодда вазият чегараси (ФВЧ) юзасидан асосли қарорга келиш учун ҳалокатли сув босишнинг аҳолига, ҳудудга ва фуқаро муҳофазасига таъсирини аниқлаш. ГТИдан фойдаланувчи ташкилотлар зиммасига уларнинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида объектни лойиҳалаш, қуриш, ишлатиш давомида хавфсизлигини пасайиш сабабларини таҳлил этиш, содир бўлиши мумкин бўлган аварияни олдини олиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ва бажариш, шунингдек ундай масалалар бўйича ФВ органи билан ҳамкорлик қилиши зарурлиги юклатилган. Гидротехника иншоотини муҳофаза қилиш чоралари: 4

1. ГТИ ни лойиҳалаш ва қуришда хатоликларга йўл қўймаслик; 2. ГТИ дан тўғри фойланиш; 3. Белгиланган тадбир ва таъмирлаш ишларини вақтида бажарилиши; 4. ГТИ аҳволини доимо кузатиб туриш (ускуна- жиҳозлар ва юксак малакали мутахассислар ёрдамида). Аҳоли ва ҳудудни муҳофаза чоралари: 1. Яхши йўлга қўйилган ахборот тизими; 2. Эҳтимоли бор ҳалокатли сув босиш зонасида истиқомат қилувчи аҳолининг ФВ даги ҳатти ҳаракатларга тайёргарлик кўрганлиги; 3. ФМ раҳбарлик таркибининг фалокат ва халокатлар олдини ва уларни пайдо бўлиши хавфи туғилгандаги фаолият масалалари бўйича тайёргарлиги; 4. Муҳофаза тадбирларини (аҳолига хабар бериш, аҳоли, ҳайвон ва бойликларни эвакуация қилиш, сув босиши эҳтимоли бор зонадаги корхана ишларини чеклаш ёки тўхтатиш, моддий бойликларни мухофаза этиш) бевосита ўтказиш; ФВда аҳолининг ҳатти ҳаракатлари ва фаолият қоидалари: 1. Сув босадиган зонадаги аҳоли сув босиши эҳтимоли бўлган зоналарни, сув босадиган вақтларни, шунингдек шикастловчи омилларни (тўлқин баландлиги, тезлиги, тўлқин олд томони етиб келадиган вақт) яхши билиши керак; 2. Аҳолининг ҳаммаси сув босиш хавфи туғилганлиги ва сув босгандаги ҳатти-ҳаракатларга ўргатилганлиги керак. 5

3. Аҳолининг барчаси сув босиш эҳтимолли борлиги, сув босиш вақти, унинг чегалари ҳақида тавсияларни вақтида олиш керак. 4. Хавф ҳақидаги хабар сигнали олинганда қўйидаги ишлар қилиниши керак: - хужжат, қимматбаҳо ва керакли буюмлар, 2-3 кунлик озиқ-овқат ва сув захираларини ўзи билан олиши; - бошқа нарсаларни йуқолмайдиган қилиб саранжомлаб қўйиш; - энергия истеъмолчиларини ўчириб қўйиши. 5. Тўсатдан ҳалокатли сув босса: - баланд жойга, пишиқ иншоот устига чиқилади, бордию тўлқин тўсатдан етиб келиб қолса - унинг ичига шўнғилади; - олдиндан тайёрлаб қўйилган қутқарув воситаси (4-6 та бир литрли пластмасса идишлар осилган нажот қамари) тақиб олинади; - агар одам иморат ичида (чердакда ва бошқа жойда) қолган бўлса, қаерданлиги белгиланиб, қутқарувчилар мўлжал олиши учун сигнал (кундуз куни - оқ байроқ, кечаси фонус) осиб қўйилади. Ёнғин, портлашлар олдини олиш чора-тадбирлари Ёнғин - назорат қилиб бўлмайдиган ҳодиса бўлиб, бебаҳо моддий ва маданий бойликларни бир дақиқада йўқ қилувчи офат, айниқса фуқароларни жонига кулфат келтирувчи ФВ. Ёнғиннинг келиб чиқиши учун 3 омилнинг бир вақтнинг ўзида бир жойда бўлиши кифоя: - ёнувчи модда, ҳаво ҳаракати, учқун-аланга. Ёнғин ва портлашларни сабаблари: - ёнғин хавфсизлигига риоя қилмаслик; 6

- фуқаронинг лоқайдлиги ва эътиборсизлиги; - электр симларнинг носозлиги; - газ, кўмир, ўтин билан иситиладиган воситалар; - болаларни ўт билан ўйнашлари ; - қастдан ўт қўйишлар. Ёнғин содир бўладиган жойлар 2 гуруҳга бўлинади: давлат ташкилотлари; фуқароларни яшаш жойлари. Ёнғиннинг олдини олиш чора тадбирлари: - ташкилот ва муассасаларда доимий текширувлар ўтказиш, ёнғин, портлаш чиқиш сабаларини йуқотиш; - ёнғинни бартараф этиш чора тадбирларини билиш; - аҳолини ёнғиннинг олдини олиш чора-тадбирларини бажаришга ва бошқалардан талаб қилишга ўргатиш; Ёнғинлар турланишини расм-8.1 да келтириб ўтамиз. Улар ёниш усули, ёнаётган материаллар, иссиқлик алмашиниш шарти, ёнғин майдони ва масштаби билан фарқ қилади. 7Ён ғ ин Уч қ ундан ён ғ ин Ў з- ў зидан ёниши Ў зининг ў т олиши А – қ атти қ моддалар - ён ғ инни ёндирувчи қў шимчалар В – сую қ ликда - т ў лишиб ёнади С – газли - ёндирувчи шар ёниш усули б ў йича ёнаётган материал б ў йича

Расм-1. Ёнғин турлари. Ёнғин кескин тус оладиган объектлар (ёнувчи ва портловчи моддалар сақланадиган омборлар ва жойлар). Ўзбекистонда 500 дан ошиқ. Улар ёниш ва портлаш хусусиятига кўра 3 гуруҳга бўлинади. А гуруҳи - нефт ишлаб чиқарувчи заводлар, кимёвий корхоналар, нефт ўтказувчи қувурлар, нефт омборхоналари; 8Ички Очи қ ҳ ил б ў либ ва т ў да б ў либ ёниш Тарљалувчи Тар қ алмайдиган Айрим Ялпи Массали Ён ғ инли т ў фонисси қ лик алмашиниш б ў йича ёниш майдони ў згариши б ў йича масштаб б ў йича

Б гуруҳи - кўмир кукуни, ёғоч қипиғини тайёрлаш - жўнатувчи цехлар, ун ва унни қайта ишлаш комбинатлари; В гуруҳи - ёғоч, пахта ва уларни қайта ишлови корхоналар, қоғоз корхонаси. Ёнғин ва портлашлар ўзаро узвий боғланган. Портлаш - бу қисқа вақтнинг ўзида чегараланган ҳажмдаги, катта миқдордаги қувватнинг ажралиб чиқишидир. Портловчи моддалар сақланадиган омборлар ва улар билан боғлиқ бўлган ташкилотлар портлаш хавфи бор ташкилотлар ҳисобланиб, уларда маълум шароитларда портлаш содир бўлиши мумкин. Буларга: мудофаа, нефт ва нефт маҳсулотларини қайта ишлаб чиқарувчи-сақловчи, кимёвий, газ, пахта, қоғоз, нон маҳсулотлари, енгил саноат корхоналари, улар ишлаб чиқарган тайёр маҳсулот омборхоналари киради. Портлашнинг зарар етказувчи омиллари: зарба мавжи (тўлқинлари); синиқпарларчаларни сочилиши. 1998 йилда Шатлик-Хива, Муборак - Зарабулоқ юқори босимидаги газ қувуридаги портлаш; 1989 йил 3 июндаги Бошқардистондаги темирйўл оқимидаги газ қувурини портлаши натижасида йўловчи поездлар зарар кўрган в 1284 йўловидан 780 йўловчи ҳалок бўлган. Бу борадаги муҳофаза тадбирлари: 1. Қонуний тадбирлар: бинонинг лойиҳалашда, қуришда ва фойдаланишда меъёр, қоида ва тартибларга амал қилиш; 2. Ташкилий: аҳоли ва ҳудуларни-ташкилотларни огоҳлантириш тадбирлари режаси. ФВ рўй берганда уларни бартараф этиш тадбирлари режасини тузиш. 9

3. Инженер-муҳандислик иш режалари: ишлаб чиқариш жараёнларида ёнғин- портлашлар эҳтимоли бўлган ташкилотларда хавфли технологиялар ўрнига бошқа хавф тўғдирмайдиган технологияларни тадбиқ этиш. Расм-8.2 да портлашнинг турлари келтирилган. Улар ўзининг табиати, келиб чиқиши, нимадан портлаши ва ҳ.к. билан бир-биридан фарқ қилади. Албатта, ҳар бирига қараб турли чора-тадбирлар кўрилади. 10

Расм-2. Портлаш турлари. Траспорт, энергетика ва коммунал тизимлардаги фалокатлар ва ҳалокатлар олдини олиш чора- тадбирлари а) Ҳаво транспорти авария ва фалокатлари, тарнспорт тизимидаги авария ва ҳалокатлар. 11Портл аш Кимёвий Физикави й Конденсатланган моддалар портлаши ҳ ажмий портлаш қ исилган газ қ изитилган газ қ атти қ моддалар Аэрозоли, аэровзвес ли Физикавий детонация Сую қ моддала р Газли- ҳ аволи ашёлар Ядровий Атомли Термоядроли Нейтронли

Кўриниши: йўловчи, экипаж аъзоларини ҳалок бўлиши, ҳаво транспортини портлаши, ер юзидаги бино ва халқ хўжалиги объектларини бузилиши, турли даражадаги қутқарув ва тезкор ишларни олиб боришга олиб келадиган ҳолат. Сабаблар: ҳаво транспортини носозлиги; об-ҳавони ноқулайлиги; диспетчерлар айби. Олдини олиш тадбирлари: режавий-профилактик кўрик ва таъмирлашни вақтида ўтказилиши; бошқариш ва алоқа тизимларини иш сифатини яхшилаш. Ҳимояси: авиациядан авариясиз фойдаланиш ва парвозлар хавфсизлиги бўйича тадбирлар ташкил этиш ва амалга ошириш. б) Темир йўл авария ва ҳалокатлари. Кўриниши: ёнғинлар, портлашлар, вагонларни йўналиш изидан чиқиши, аҳоли ва йўловчиларни ҳалок бўлиши, содир этилган жойлардаги аҳоли ва ҳудуларни зарар кўриши. Сабаби: темир йўлларнинг носозлиги, ҳаракат таркибининг носозлиги, алоқа воситасини носозлиги, диспетчерни аҳамиятсизлиги. Олдини олиш тадбирлари: режавий-профилактика кўрик ва таъмирлаш ишларини ўтказиш; бошқарув ва алоқа тизимлари иш сифатини ошириш; диспетчерни хизматини яхшилаш. в) автотранспорт авария ва ҳалокатлари. Кўриниши: транспортдаги фуқароларни ҳалок бўлиши, портлаш ва ёнғинларни чиқиши. Сабаби: транспорт ҳаракат хавсизлигига риоя қилмаслиги; тезликни ошириш; спиртли ичимликларни ичиб 12

бошқариш; техник носоз транспортни бошқариш; йўлларни талаб даражасига эмаслиги. Олдини олиш чора-тадбирлари: режавий профилактик кўрик ва техник таъмирлаш ишларини вақтида ўтказиш, носоз транспортдан фойдаланмаслик, йўл ҳаракат қоидаларига риоя қилиш ва бошқалар. Ҳимояси: ДАН органига йўл транспорт хавфсизлигини таъминлаш хизматига раҳбарлик вазифаси юклатилади. г) Метрополитен станцияларида эҳтимол бўлган ФВ кўриниши: фуқароларни нобуд бўлиши, портлаш ва ёнғинлар содир этилиши мумкин. Сабаблари: ўтиш жойларидаги савдо дўкончаларини йуқотиш ва бошқалар. Олдини олиш чора-тадбирлари: режавий-профилактик кўрик ва техник таъмирлаш ишларни вақтида ўтказилиши, носоз транспорт воситадан фойдаланмаслик, йўл ҳаракати қоидасига риоя қилиш ва бошқалар. Ҳимояси: ушбу объектлардаги ишларнинг олиб бориш аҳволи ва хавфсизлиги устидан давлат назоратига раҳбарлик қилиш. д) магистрал қувур тармоқларида нефть ва газ бурғулаш майдонларидаги бўлиши мумкин бўлган авариялар. Кўриниши: портловчи моддалар билан боғлиқ ёнғин ва портлашлар фуқароларни ҳалок бўлиши, ҳудуд, иншоот ва биноларни тузилиши. Сабаблар: қувур тармоқларининг, вентилларниннг эскирганлиги, уларни вақтида кўрикдан ўтказмаслик ва бошқалар. Олдини олиш чора-тадбирлари: техник хужжатларда кўрастилган меъёр талаблари бўйича режавий-профилактик 13

кўрик ва таъмирлашни вақтида ўтказиш хавфсизлик чораларига амал қилиш. Ҳимояси: Нефть ва миллий газ корпорацияси авария ва ҳалокатларни олдини олиш ва бартараф этиш тадбирларни ташкил этади ва амалга оширади. Энергетика тизимидаги авариялар Бу турдаги ФВга , ГЭС , ТЭЦ , электр тармоқларда , иссиқлик қозонларида компрессорларда , газ тақсимлаш станцияларида содир бўлган авария ва ҳалокатлар киради . Энергетик тизимдаги энг хавфли авариялар атом станцияларда бўладиганлари (АЭС, АГЭС, АСТ ва РБМК, ВВЭР) ҳисобланади. Чунки булар бамисоли атом бомбалари каби, талофат бериши мумкин. Бундай авариялар турлари расм-8.3 да берилган. Шу билан бирга авария вақтида ҳимоя тадбирлари кўриш шартлари жадвал-8.1 да берилган. Уларнинг энг охиргиси эвакуация ҳисобланади. Кўриниши: турли хилдаги истеъмолчиларда энергия таъминотининг авария туфайли ишдан чиқиш ҳодисаси. Жадвал-1 Авария вақтида ҳимоя тадбирлари кўриш Ҳимоя тадбири Дозали критериялар Танадаги Айрим жойда Уровен А Уровен Б Уровен А Уровен Б Бекиниш жойи 5 (0,5) 50 (0,5) 50 (0,5) 500 (0,5) Йодли профилактика: - катталар - болалар 250 (25) 100 (10) 2500 (250) 1000 14

(100) Эвакуация 50 (5) 500 (50) 500 (50) 5000 (500) 15Атом станциялар Ядровий энергетик қ урилма ЯЭЉ Иссиљлик нейторни б ў йича Тез нейтронларда Графитли Сувли Сувли Сувли Бир контурли Икки контурли АЭС, АТЭЦ АЭС Уч контурли АСТ АЭСУч контурли Сую қ натрийли РБМК-1000, ЭГП-8 ВВЭР-440 (1000) АСТ-500 БН-600 БН-800р е а к т о р т и п и б ў й и ч а нейторнни секинлаштиш исси қ лик узатувчи тури контурлар ми қ дори б ў йича Белгиланганлигига љараб

Расм-3. Атомли станциялар турлари. Сабаблар: энергетика тизимидаги объектларни хизмат муддатини ўтаб бўлганлиги. Олдини олиш чора-тадбирлари: режавий-профилактик кўрик ва таъмирлаш ишларини ўтказиш хавсизлик чораларига амал қилиш ва бошқалар. Ҳимояси: Энергетика ва электрлаштириш вазирлиги объектларда авариясиз фойдаланишга оид тадбирларни ташкил этиш ва амалга ошириш. Маиший хизмат тармоқларидаги авариялар Бунга газ тармоқлари, сув сақлагичлар, сув тармоқлари, канализациялар, газ тозалаш, биологик тозалаш иншоотлари киради. Кўриниши: инсон ҳаёт фаолиятига ва соғлигига хавф туғдирувчи авариялар, атмосфера, ер усти, ер ости сувларни заҳарлаш даражасида намоён бўлади. Сабаблар: оқава сув тизимларидаги қудуқрларни тиқилиб қолиши, коллекторларни бузилиши, электр насосларни ишдан чиқиши ҳолларида оқава сувларни ичимлик суви билан бирлашиши натижасида касалликлар пайдо бўлиши. Чора-тадбирлар: режавий-профилактик кўрик таъмирлаш ишларини ўтказиш, хавфсизлик қоидаларига, хизмат муддати талабларига риоя қилиш ва бошқалар. Ҳимояси: коммунал хизмат кўрсатиш вазирлиги маҳаллий ҳокимият вазирлиги билан биргаликда муҳандислик 16

тармоқларини узлуксиз иш фаолиятини таъминлаш тадбирларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш. Юқорида келтирилган ФВда аҳолига ёрдам бериш бўйича ҳатти ҳаракат ва фаолият қоидалари. Транспорт, энергетика ва маиший тизимлардаги содир этилган ФВ даги қоидалар: - бу ФВ да ваҳима ва саросимага тушмаслик; - содир этилган ФВ тўғрисида тез ёрдам хизмати ва маъмурий органларга хабар бериш ва улар келгунга қадар имкони борича қўл ости қуролларидан фойдаланиш; - транспорт ҳалокати ва бошқа ҳалокатлар содир этилганда тиббий ёрдам чақириш ва керак бўлса касалхонага жўнатиш; - транспортларда биринчи тез ёрдам аптечкаси бўлиши керак. Кимёвий ва радиацион хавфли объектлардаги фалокатлар ва ҳалокатларни олдиндан тахминлаш, баҳолаш, аҳолини зарарланишдан огоғлантириш ва муҳофаза қилиш чора-тадбирлари Кимёвий радиациявий муҳофазасининг асосий вазифаси кимёвий ва радиациявий хавфли иншоотдаги ҳалокатлар билан боғлиқ ФВлар олдини олишдан иборат. Радиацион авариялар талофат ўчоғидаги ишчи, хизматчиларни ва аҳолини нурланишига, бундан ташқари, катта ҳудудларни йўл қўйиладиган меъёрлардан юқори бўлган радиациявий зарарланишига олиб келади. Ионизацияланган нурланишни тўлиқ хавфсиз дозалари мавжуд эмас. Энг майда нурланиш дозалари ҳам нурланганларда хавфли ўсимталарни пайдо бўлишига ва 17

ирсий касалликлар юқтирилган авлод туғилиши хавфини оширади. Ионизацияловчи нурланишни биологик таъсири олинагн дозага, нурланиш вақтига, нурланиш турига ва организмни индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Бунда соматик соматик- стохастик ва гентик эффектлар кузатилиши мумкин. Одамни нурланиши оқибатларини асосий эффектлари расм-8.4 да келтирилган. Расм-4. Одамнинг нурланиш оқибатлари. 18Нурланиш о қ ибатлари Соматик эффектлар (бевосита нурланганларда) Соматик- стохастик эффектлар Генетик эффектлар Ў ткир нурланиш касаллиги ( Ў НК) Сурункали нурланиш касаллиги Нурланишли куйишлар, катаракта Хавфли ў симликлар ва лейкозлар Хавфсиз њсимталар Авлодниирсий касалликлари Њлик ту ғ илган болалар Ў з- ў зидан р ў й берадиган обортлар Бепуштлик

Нурланиш дозаси, вақти ва шароитига кўра одамни нурланиш оқибатлари жадвал-2 да келтирилган. Жадвал-2 Нурланиш шароити Доза Эффект 1 2 3 Бир маротабали. Ўткир, сурункали (барча турлари) Нолдан фарқли доза Саратон ва генетик бузилишлар эҳтимолини юқорилиги Сурункали бир неча йиллар давомида Йилига 0,1 эв (10 бар) ва юқори Организмни носпецифик резистентлигини пасайиши Бу ҳам Йилига 0,5 эв (50 бар) ва юқори Иммунал резистентликни пасайиши, катаракта 1 2 3 Бир маротабали ўткир 1 эв (100 бар) ва юқори Ўткир нурланиш касаллиги Бу ҳам 4,5 эв (450 бар) ва юқори Ўлим билан якунланадиган ўткир нурланиш касаллиги Ҳар хил турлари 1 эв (100 бар) ва юқори Стохастик эффектлар Қолқонсимон безни радиоактив йод ҳисобида 1-2 ой давомида нурланиши 10 эв (1000 бар) ва юқори Қолқонсимон без ғилофункцияси, ўсимталарни ривожланиш эҳтимолини ошиши 19

Организмни жароҳатланиши қонуниятлари олинган нурланиш дозаси катталиги, уни вақт ва ҳажм бўйича тарқалиши ва орган, тўқима, тизимларни радиосезгирлиги билан белгиланади. Ушбу омиллар нурланиш таъсирини белгилайди. Расм-5 да одамни нурланиш кассалликларини таснифи келтирилган. Нурланиш касалликларини оғирлиги олинган нурланиш дозасигна боғлиқдир (жадвал-3). Жадвал-3 Нурланиш кассалиги оғирлик даражасини олинган дозага боғлиқлиги Доза, гр Оғирлик даражаси 1-2 I (енгил) 2-4 II (ўртача) 4-6 III (оғир) 6-10 IV (ўта оғир) 20

Расм-.5. Нурланиш касалликларини таснифи. Хавфли кимёвий моддалар аҳоли ҳаёти ва соғлиги учун жиддий хавф туғдиради. Хавфли кимёвий моддаларни юқори заҳарлилиги, қисқа таъсир даври жароҳатланганларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатишни ва уларни ҳаётини қутқаришни қийинлаштиради. 21Нурланиш касаллиги Ў ткир нурланиш касаллиги Сурункали нурланиш касаллиги Бир текис умумий нурланишдаги ЊНК қ он пайдо қ илиш синдромини намоён б ў лиши 3-50 эв Ичак синдромини намоён б ў лиши 10-50 эв Церебрал шакли 100 эв

Ўткир заҳарланишларни аниқлашда, у ёки бу хавфли кимёвий моддалар билан заҳарланиш тавсифини билиш муҳимдир. Хавфли кимёвий моддаларни таъсири остида заҳарланишида зарарланиш белгиларини акс эттирмайдиган ва фақат организмни заҳарли бирикмаларга бўлган реакцияси кўринишларини (қайт қилиш, чанқаш, безовталаниш ва бошқалар) кузатиш мумкин (жадвал-8.4). Жадвал-.4 Токсик моддаларни организмга таъсирига кўра таснифланиши Токсик таъсири Токсик модда Бузилишлар Бўғувчи таъсир Умумзаҳарловч и таъсир Бўғувчи ва умумзаҳарловч и таъсир Хлор, учхлорли фосфор, фосфор оксихлориди, фосген, олтингугуртхлориди, хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит ва бошқалар Синил кислотаси, цианидлар, ис гази, мишякли водород, динитрофенол ва бошқалар Юқори нафас йўлларини яллиғланиши, ўпка шишиши Қон шаклли элементларини лизиси, тўқималарга кислород етказилишини бузилиши, нафас олиш қаторидаги ферментларни 22

Нейргороп заҳарлар Бўғувчи ва нейротроп таъсир Метаболик заҳарлар Акрилонитрил, олтингугурт ангидириди, олтингугурт водороди, азот оксидлари ва бошқалар Фосфоорганик бирикмалар (ФОБ): хлорофос, тиофос, карбофос, октаметил, мускарин, карбохолин ва бошқалар Аммиак, гептил, гидразин ва бошқалар Бромли метил, дихлорэтан, диоксинлар, полихлор бензофуран, этилен оксид ива бошқалар парчаланиши I , II гуруҳли жароҳатлар Асаб импульсларини амалга оширувчи ва узатувчи ферментларни блокада қилиниши I ва IV гуруҳли жароҳатлар Марказий асаб тизимини жароҳатланиши, жигар, буйракни жароҳатланиши, тўқималарга кислород узатилишини бузилиши сабабли рўй берадиган куйишлар 23

Ўткир заҳарланишларда жиддий бузилишларни тез ривожланиши жароҳатланганларга зудлик билан тиббий ёрдам кўрсатилишини тақозо қилади. Бунда қуйидаги тамойилларга риоя қилиниши керак: а) организмга заҳарни келиб тушишини тўхтатиш; б) заҳарга қарши воситаларни қўллаш; в) заҳарни организмдан тезлик билан чиқариш; г) заҳар таъсирида бузилган организм фаолиятларини тиклаш. Заҳарга қарши муҳим воситалар жадвал-5 да келтирилган. Жадвал-5 Заҳарланишларда ишлатиладиган муҳим антидотлар Заҳарга қарши воситалар Заҳарловчи моддалар Фойдаланиш усуллари ва дозаси Атропин, Афин, сафолен Амилнитрит, антициан, тиосульфат натрий, хромосмон Дипироксим ФОС, карбохолин, прзерин, физостигмин ва бошқалар Цианидлар, синил кислотаси ва уни тузлари ФОС, тиофос, карбофос, октаметил Тери остига 1 % эритмадан 1-2 мл Очилган ампула ичидаги нафас орқали ичкарига сўрилади Мускул тўқималарига 15 %ли эритмадан 1 мл 24

Налофин (атрофин) Натрий нитрат Пенцилламин Тетанцинли кальций Активлаштир ил- ган кўмир Унитиол ва бошқалар Наркотик анальгетиклар (морфин, промедол) Синил кислотаси ва уни тузлари Мишьяк бирикмалари, мис, симоб, қўрғошин, талии, темир тузлари Қўрғошин, кадмий, никел, кобальт, ванадий, симоб, иттрий тузлари ва бошқалар Органик ва анорганик бирикмалар Мишьяк бирикмалари, симоб, хром, висмут тузлари, оғир металл тузлари 0,5 %ли эритмадан 1- 2 мл тери остига, мускул ва вена ичига Вена ичига 2 %ли эритмадан 10-20 мл Катталар учун кунига 1 г дан 10 %ли эритмадан вена ичига 10-20 мл Ошқозон ювилгунга ва ундан кейин 30-50 г сувли аралшмаси Тери остига, мускул ичига 5 %ли эритмадан 5-10 мл Кимёвий ва радиациявий муҳофазанинг асосий вазифалари: 25

1) ФВ ни вужудга келишини олдиндан тахмин қилиш ва шароитга баҳо бериш (хавфли иншоот жойлашган ҳудуд тўғрисида маълумот, моддалар миқдори, тури, сақлаш шароити, сақлаш жойини аҳоли яшайдиган қандай оралиқда жойлашганлиги ҳақида маълумот); 2) Кимёвий кучли таъсирчан заҳарли моддаларни ва радиоактив моддаларни махсус сақлаш жойларига чиқариб ташлаш, таъсирини камайтириш тадбирлари; 3) Фуқароларни керакли миқдорда шахсий муҳафаза воситаси билан таъминлашни ташкил этиш; 4) Кимёвий ва радиацион назорат ва текширишни ўз вақтида ўтказиш; 5) Кимёвий ва радиациявий хавф вужудга келганда фуқароларнинг қандай вазифаларни бажаришлари лозимлигига тайёрлаб бориш. Кимёвий ва радиациявий вазиятни олдиндан тахминлаш ва баҳолаш. а) вазиятни олдинлан тахминлашга қуйидагилар киради: - ФВни аниқ турини билиш; - вазият тавсилотчи ва кўламини аниқлашнинг ишончли усулларини, ускуна-жиҳозларини топиш; - ФМ кучларини ва аҳолини вақтида огоҳлантириш; - талофатлар, моддий зарарларни олдини олиш ёки улар таъсирини камайтириш чораларини кўриш; - ФМ куч ва воситаларини ФВ ва уни оқибатларини бартараф этишга тайёрлаб қўйиш. б) вазиятни олдиндан баҳолаш: - олинган маълумотларни аниқлаштириш; кимёвий ва радиацион ҳалокатни тафсилотини билиш (вақти, тарқалиш майдони, ҳолати ва ҳ.к.); ҳудуд тавсилоти (аҳоли яшаш жойи, 26

уй жойларининг сони, яқин-узоқлиги, транспорт йўлларини бор йўқлиги ва ҳ.к.); об-ҳаво шароити (йил фасли, об-ҳаво ҳолати); - аҳолига ва ҳудудга кимёвий ва радиоактив моддалар таъсир даражаси; - заҳарланган ҳаво оқими етиб келиш вақти ва уларни таъсир кўрсата олиш муддати; - заҳарланган ҳудуд майдонидаги одамлар сонини, талофат кўрганлари сонини аниқлаш; - махсус ишловдан ўтказилиш керак бўлган одамлар, техника, ускуналар, ҳудудлар миқдорини аниқлаш. Аҳоли ФВ турли ҳақида ўз вақтида керакли ҳажмдаги маълумотга эга бўлса бундай ҳолларда қандай ҳаракат қилишга ўргатилган бўлса, кўриладиган талафотларни олдини олишга ва моддий зарарни камайтиришга эришиш мумкин. Шунинг учун кимёвий ва радиациявий хавфли иншоотда содир бўлиши мумкин бўлган ҳалокатларни келиб чиқиш сабабларини тахминлаш ва баҳолаш тўғрисидаги маълумотларни таҳлил этиш натижасида керакли чора- тадбир ишлаб чиқилади. Бундай ФВ да огоҳлантириш тадбирлари қуйидагилар: 1) бўлиши мумкин бўлган ФВ тахминлаш ва баҳолаш; 2) маҳсулот ишлаб чиқариш технологик жараёни ташкил қилиш, моддаларни хавфсизлик қоидаларига риоя қилиб сақлаш, ташиб келтириш тадбирларини ишлаб чиқиш ва қўллаш; 3) корхона ходимларини техника хавфсизлиги қоидаларига риоя қилишга ўқитиш; 4) ФВ оқибатларини тугатишга керакли куч ва воситаларни тайёрлигини таъминлаш. 27

Кимёвий ва радиацион хавфли иншоот атрофидаги аҳоли корхона фаолияти ҳақида аниқ маълумотга эга бўлиши керак. ФВ вужудга келганда нима қилиш кераклигини яхши билишлари керак. Содир бўлган ФВ ҳақида аҳоли ўз вақтида хабардор бўлиши керак. ФВ ҳақида хабар берилган заҳоти: - керакли хужжатлар, нарсалар, буюмлар ва 2-3 кунга етарли озиқ-овқат, ичимлик сув олиш керак; - газ, электр ва бошқалар ўгирилиб, дераза ва эшиклар ёпилади; - қишлоқ хўжалик ҳайвонлари хавфсиз жойга кўчирилади. Хавф туғилиши билан қилинадиган ишлар: 1. фуқароларни хавф тўғрисида турли воситалар билан огоҳ қилиш; 2. қисқа ҳолда нима қилиш кераклигини тушунтириш; 3. Қайси томонга қачон ҳаракат бошлаш лозимлигини айтиш ва заҳарли модда булут йўналишини айтиб ўтиш лозим; 4. Ёш болалар газ таъсирига қарши воситани тақишни билиши ва яқин жойлашган бекиниш жойига бориши лозим; 5. Махсус восита бўлмаганда пахта-дока асосида бойланма тайёрлаш ва уни 2% сода эритмасига (заҳарли модда хлор бўлса), ёки 5% лимон кислота эритамсига (агар заҳарли модда NH 3 бўлса) шимдириш ва у билан нафас йўлини тўсиб, кўрсатилган йўналишга ҳаракат қилиш керак. Радиацион ва кимёвий ҳавфли объектларда содир бўлган аварияларда, унинг ташқи чегараларига бевосита яқин яшаётган аҳолини муҳофаза қилишда якки ҳимояланиш воситаларидан фойдаланиш ва уларни герметизация 28

қилинган хоналарда яшириш тавсия этилади. Яшириниш хоналарида кимёви заҳарланиш характерига оид кимёвий разведка маълумотлари олингунча ички ҳавони регенерация қилиш ва тўлиқ изоляциялаш режасини ишлатилади. Кейинчалик, заҳарловчи модда тури ва концентрацияси аниқлангач, фильтрвентиляция режимига ўтиш мумкин. Одамларни ҳимоя этишда яшириниш жойлари мавжуд бўлмаса, бу мақсадда ишлаб чиқариш, жамоат ва турар-жой хоналари, шунингдек транспорт воситалари ишлатилиши мумкин. Ушбу яшириниш жойларини ҳимоялаш хусусиятлари (жадвал-6) герметиклаш натижасида 2-3 баробар оширилиши мумкин. Жадвал-6 Аҳолини ҳимояланиш коэффициенти Т.р Яшириниш жойлари Вақти 15 мин 30 мин 1 соат 2 соат 1 Транспортда 0,95 0,75 0,41 - 2 Ишлаб чиқариш хоналарида 0,67 0,5 0,25 0,09 3 Турар жой ва жамоат биноларида 0,97 0,92 0,8 0,38 4 Зарарланиш манбаидан 1000 м дан яқин бўлмаган жойда противогазларда 0,7 0,7 0,7 0,7 29

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» Т. «Ўзбекистон», 1997 йил. 2. Каримов И.А. «Янгига ишлаш ва фикрлаш давр талаби» Т. Ўзбекистон, 1997 йил. 3. Каримов И.А. «Хавфсизлик ва тараққиёт йўлида» Тошкент, 1995 йил. 4. Каримов И.А. «Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» Тошкент, 1995 йил. 5. Каримов И.А. «Адолатли жамият сари» Т. «Ўзбекистон», 1998 йил. 6. Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т. «Ўзбекистон», 1999 йил. 7. Каримов И.А. «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз». Т. «Ўзбекистон», 2000 йил. 8. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигини ташкил этиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг Президентини фармони, 4 март, 1996 йил, Тошкент. 9. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори, №143, 11 апрел, 1996 йил, Ташкент. 10. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятларда уларни олдини олиш ва ҳаракат қилиш давлат тизими тўғрисида» Ўзбекистон Республиткаси Маҳкамасининг қарори, № 558, 23 декабр 1997 йил. 11. www.ziyonet.uz 30

O'xshashlar

Фавқулодда вазиятлар, улардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш

Табиий фавқулодда вазиятлардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофазаси

Ўзбекистон Республикасида фавқулодда вазиятда фуқаро ҳимоясининг ҳуқуқий асослари

Фавқулодда вазиятда фуқаро ҳимояси фанининг асосий тушунчалари

Фавқулодда вазиятларда муҳофаза қилишда турли хил тадбирларнинг аҳамияти