Фавқулодда вазиятлар, улардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Фавқулодда вазиятлар, улардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

202.5 KB

Ko'chirib olish

Фавқулодда вазиятлар, улардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш Режа: 1. Табиий фавқулодда вазиятларни келиб чиқиши сабаблари, тарқалиши ва фалокатли оқибатлари. 2. Техноген фавқулодда вазиятларни сабаблари, турлари ва фалокатли оқибатлари. 3. Фавқулодда вазиятлар оқибатини бартараф этишдаги кечиктириб бўлмайдиган ишлар. 1

Табиий фавқулодда вазиятларни келиб чиқиши сабаблари, тарқалиши ва фалокатли оқибатлари Табиий характердаги ФВга: 1. Геофизикавий хавфли ҳодисалар : зилзила; вулқонларни отилиши; геопатоген зоналарни таъсири. 2. Геологик хавфли ҳодисалар (экзогенли хавфли ҳодисалар) : сурилмалар; селлар; ўпирилиш, қулаш; қор кўчкилари; қияли ювилиш; ўрмон жинсларини чўкиши; ер юзасини чўкиши; абразитя, эрозия; чанг бўронлари. 3. Метерологик ва агрометерологик хавфли ҳодисалар : бўрон (9-11 балл); довул (12-15 балл); торнадо (қуюн); қасирға (қаттиқ шамол); вертикал қуюн; катта дўл; кучли қор ёғиши; кучли сирпанчиқ; кучли аёз; кучли изғирин; кучли иссиқлик; кучли туман; қурғоқчилик; гармсел; эрталабки совуқ. 4. Денгиздаги гидрологик хавфли ҳодисалар : тропик циклон; цунами; кучли тўлқин (5 балл ва юқори); денгиз сатҳини кучли ўзгариши; портлардаги кучли вақтли муз қатлами; тузларни кўчиши; қийин ўтиладиган музлик. 5. Гидрологик хавфли ҳодисалар : сув сатҳини юқорилиги; сув сатҳини пастлиги; сув хавзаси ва дарёда муз қатламини ҳосил бўлиши; сизот сувларини юқори сатҳи. 6. Табиий ёнғинлар: ўрмон ёнғинлари; ғалла ёнғинлари; торф ёнғинлари; ёнувчи қузилмаларни ер ости ёнғини. 7. Космик ва Қуёш-космик хавфли ҳодисалар: метеоритлар тушиши; ерни катта космик тузилмалар (астероид, комета ва бошқалар) билан тўқнашиши; Қуёш активлигини ўзгариши. Хавфли геологик фавқулодда вазиятлар. Вазирлар Маҳкамасининг 455 қарорига кўра қўйидагилардан иборат: зилзила, сурилма, тоғ ўпирилиши, ерни сатҳини чўкиши. Ер юзасида содир бўладиган хавфли геологик ҳодисалар асосан ернинг ички кучлари ва ташқи табиий омиллар таъсирида бўлади. Бундан ташқари геологик муҳитга инсоннинг хўжалик қурилиш ҳамда ҳарбий 2

ҳолатларда олиб бориладиган ҳаракатлари ҳам таъсир этади. Натижада кўлами катта ёки кичик бўлган турли хилдаги офатлар вужудга келади. Зилзила табиатга, жамиятга ва экологик вазиятга кўп зарар етказувчи даҳшатли табиий ҳодисадир. Ҳар йили ер юзида турли кучга эга бўлган юз мингдан ортиқ ер силкинишлари қайд этилади. Мамлакатимиз жойлашган Марказий Осиё минтақасида кейинги 100 йил ичида 30 га яқин кучли ер силкинишлари қайд этилган бўлиб, унда юз минглаб кишилар қурбон бўлганлиги, катта-катта шаҳарлар вайронага айланганлиги маълум. 1948 йилдаги Ашхабод (8- 9 балл, 100 минг одам ҳалок бўлган), Спитак зилзиласи (30 минг одам ҳалок бўлди, 7 декабрь 1988 йил), 1906 йилдаги Сан-Францискода (1906 йил, 700 аҳоли ҳалок бўлган), Япониянинг Коби шаҳридаги ер қимирлаш (1995 йил, 5 минг одам ҳалок бўлган) ва Нефтегорскдаги (1995 йил, 9,2 балл, 1841 фуқаро ҳалок бўлган) зилзилалар охирги 10 йилдаги кучли зилзилалар ҳисобланади. Энг кучли зилзила Ўзбекистонда 1902 йилда 8-9 балли Андижонда бўлган, 1946 Наманганда, Тошкентда 1868 ва 1966 йил (7-8 балл), Газлида 8-10 балл зилзила бўлиб ўтган. Жадвал-1 да ер юзида юз берадиган турли зилзилаларнинг йиллик ўртача сони берилган. Ер юзида кейинги 150 йил мобайнида бўлиб ўтган талофатли зилзилалар рўйхати жадвал-2 да Ўзбекистонда охирги 103 йилдагиси жадвал-3 да берилган. Жадвал-1 Зилзилалар Магнитуда Зилзилаларнинг йиллик ўртача сони Дунё миқёсидаги фожиа >8 1-2 Регионал миқёсдаги талофатли 7-8 15-20 Локал миқёсдаги кучли 6-7 100-150 Ўртача кучдаги 5-6 750-1000 Жойлардаги кучсиз шикастлантирувчи 4-5 5000-10000 Кучсиз 3-4 40000-50000 Ўта кучсиз, одамлар сезмайдиган <3 3000000-3500000 Жадвал-2 3

Ер куррасида кейинги 150 йил мобайнида бўлиб ўтган талофатли зилзилалар рўйхати т/р Сана Магнитуда Қурбонлар Мамлакат 1 2 3 4 5 1. 12.09.1850 7 ,5 20650 Хитой 2. 21.04.1853 7,0 12000 Эрон 3. 11.11.1855 6,9 10000 Япония 4. 13.08.1968 8,5 25000 Чили, Перу 5. 16.08.1868 7,7 77000 Эквадор, Колумбия 6. 31.10.4876 8,0 215000 Ҳиндистон 7. 17.11.1893 7,1 18000 Эрон 8. 15.06.1896 8,5 22000 Япония 9. 16 .12.1902 6 ,5 4800 Ўзбекистон 10. 04.04.1905 7,5 20000 Ҳиндистон 11. 17.08. 1906 8,1 20000 Чили 12. 21.10. 1907 6,5 12000 Хитой 13. 28.12. 1908 7,0 110000 Италия 14. 13.01.1915 6,9 32610 Италия 15. 16.12. 1920 8,6 243000 Хитой 16. 12.04. 1921 6,5 15000 Тожикистон 17. 01.09. 1923 8,2 142807 Япония 18. 22.05. 1927 7,9 40900 Хитой 19. 01.05. 1929 7,2 5803 Эрон 20. 11.08. 1931 7,9 10000 Хитой 21. 25.08. 1933 7,5 9300 Хитой 22. 15.01. 1934 8,3 10700 Ҳиндистон 23. 30.05. 1935 7,6 60000 Покистон 24. 25.01. 1939 7,8 28000 Хитой 25. 26.12. 1939 7,8 32700 Туркия 26. 15.01. 1944 7,2 8000 Аргентина 27. 05.01. 1948 7,3 19800 Туркия 28. 05.10. 1948 7,3 55000 Туркманистон 29. 10.07. 1949 7,5 16500 Тожикистон 30. 05.08. 1949 6,8 6000 Эквадор 31. 29.02. 1960 5,9 13100 Марокаш 32. 22.05. 1960 9,5 5700 Чили 33. 01.09. 1962 6,9 12225 Эрон 34. 22.03. 1966 7,1 8064 Хитой 35. 31.08. 1968 7,1 15000 Эрон 1 2 3 4 5 36. 05.01. 1970 7,3 15621 Хитой 37. 31.05. 1970 7,6 66794 Перу 38. 10.04. 1972 6,8 5010 Эрон 4

39. 23.12. 1972 3,2 10000 Никарауга 40. 04.02. 1976 7,5 23000 Гватемала 41. 28.07.1976 7,8 242800 Хитой 42. 16.08.1976 7,8 8000 Филипин 43. 29.10.1976 7,2 6000 Индонезия 44. 16 .09.1978 7,2 18220 Эрон 45. 19.09.1985 8,1 30000 Мексика 46. 07.12.1988 7,0 45000 Арманистон 47. 20.06.1990 7,7 40000 Эрон 48. 29.09.1993 6,3 9748 Хиндистон 49. 16.01.1995 6,9 6348 Япония 50. 30.05.1998 6,9 5000 Афгонистон 51. 17.08.1999 7,4 17500 Туркия 52. 2001 8,0 20000 Хиндистон Жадвал-3 Ўзбекистонда 1900-2003 йилларда содир бўлган кучли зилзилалар рўйхати т/р Сана Магнитуда Қурбонлар Мамлакат 1 2 3 4 5 1. 16.12.1902 6 ,4 9 Андижон 2. 28.03.1903 6,1 8 Ойим 3. 21.10.1907 7,4 9 Қоратоғ 4. 23.01.1912 5,2 7 Наманган 5. 06.07.1924 6,4 7-8 Қуршоб 6. 12.07.1924 6,5 8-9 Қуршоб 7. 12.08.1927 6,0 8 Наманган 8. 02.10.1932 6,2 7 Томдибулоқ 9. 05.07.1935 6,2 8 Бойсун 10. 18.12.1937 6,5 7-8 Пском 11. 18.01.1942 5,9 7 Ёртепа 12. 14.02.1942 5,5 7 Пойтоқ 13. 02.11.1946 7,5 9-10 Чокол 14. 02.06.1947 5,9 8 Найман 15. 19.07.1955 5,2 7 Бахмал 16. 24.10.1959 5,7 7-8 Бурчмулла 1 2 3 4 5 17. 03.08.1962 5,4 7-8 Маркай 18. 17.03.1965 5,5 7 Қўштепа 19. 26.04.1966 5,3 7-8 Тошкент 20. 13.03.1968 5,1 7 Қизилқум 21. 08.04.1976 7,0 8-9 Газли 22. 17.05.1976 7,3 9-10 Газли 23. 31.01.1977 5,7 7-8 Исфара-Боткен 5

24. 06.12.1977 5,3 7 Товоқсой 25. 10.12.1980 5,5 8 Назарбек 26. 06.05.1982 5,8 8 Чимён 27. 17.02.1984 5,6 7-8 Поп 28. 20.03.1984 7,3 9-10 Газли 29. 15.05.1992 5,5 8 Избоскан 30. 31.10.1998 5,2 7-8 Қамаши Зилзила пайтида ер қобиғида сейсмик тўлқинлар ҳосил бўлади. Тўлқинларни ер остидаги тарқалиш маркази гипоцентр ёки зилзила ўчоғи дейилади. Унинг чуқурлиги 2-70 км. Ер юзасидаги маркази - эпицентр дейилади. Маълумотларга кўра сейсмик 2тўлқинлар буйлама, кўндаланг юзама бўлиши мумкин. Республикамизда ва жуда кўп давлатларда зилзила кучи 12 балли шкала асосида баҳоланади. Бундан ташқари 8 балли Рихтер шкаласи ҳам баҳолашда фойдаланилади. Бизда асосан 2 турдаги ер қимирлаш: узоқ даврли (1,5- 2,5 мин) юқори частотали кўринишли (1,5-2,5 сек) кузатилган. 12 балли шкалага кўра: 1-3 балли зилзила сезиларсиз; 4 балли - сезиларли; 5-7 балл кучли, деворларда ёриқлар пайдо бўлади; 8 балли емирувчи; 9 балли - вайрон қилувчи; 10 балли – яксон қилувчи; 11 балл - фожиали; 12 - кучли фожиали барча иморатлар вайрон бўлади, дарё ўзани ўзгариб шаршаралар пайдо бўлади, табиий тўғонлар вужудга келади. Ҳозирги пайтда зизилалардан ҳимоялаш ишини ҳал қилиш йўлларидан бири бу зилзилабардош иморатларни қуриш бўлиб қолмоқда. Сурилмалар - бу денгиз, кўл, сойлар ва тоғ ён бағирларида (кўчкилар) бўшроқ жинслар устки қисмининг ер устки ва остки сувлари таъсирида пастга қараб ҳаракат қилиш ҳодисасидир. Сурилиш ҳодисаси маълум шароитларда ҳосил бўлади, яъни жинс ўз жойидан силжиши учун ёнбағир усти тикроқ, жинс қатламлари қалин бўлиши ёнғиннинг кўп бўлиши, сув ўтказувчан ва ўтказмайдиган қатламлар қат-қат бўлиши лозим. Ёмғир ва қор сувлари ёнбағирликдаги соз тупроқ, қум, оҳактош каби жинсларга шимилиб уларни юмшатади ва оғирлаштиради. Сув ўтказмайдиган қатламда грунт сувлари нишаблиги бўйича пастга қараб ҳаракатланади, жинсларнинг табииий ёпишқоқлиги сусаяди, натижада жинсларни ёнбағирликда ушлаб турувчи куч 6

қиймати уни пастга силкитадиган кучга нисбатан камаяди ва пастга қараб сурилиш ҳодисаси содир бўлади. Сурилиш жараёнини тезланишига зилзила ва ҳаракатдаги транспорт туфайли ҳосил бўладиган ер қимирлаш сабаб бўлади. Бу ҳодисани ўрганиш, баҳолаш, башорат қилиш ва ундан халқ хўжалиги объектларини, ҳолатини ҳимоялаш муҳимдир. Сурилишлар Крим, Кавказ, Волга бўйи, Днепр, Марказий Осиёнинг тоғлик ҳудудларилда тез-тез бўлиб туради. Сурилишлар халқ хўжалигига катта зарар етказади. Шунингдек иморат, иншоот, йўл, ер ости коммуникацияси, тўғон, туннел ва кўприклар мустаҳкамлигнинг сусайишига, ёки бузилишига сабаб бўлади. Ҳар қандай сурилишнинг танаси, тили, супаси, узилиш ёриқлари ва юзаси деб аталадиган элементлари бўлади. Сурилиш танаси суриладиган массани ташкил қилиб, унинг устки қисмининг рельефи паст-баландлигидан иборат бўлади. Сурилиш танасини бош қисми ёнбағирликдан узилиш ёриқлари билан чегараланади, унинг ҳажми сурилувчи массанинг қалинлигига ва тарқалган майдонига боғлиқ бўлиб, баъзан бир неча миллион кубни ташкил этиши мумкин. Сурилиш танасининг энг қуйи қисми сурилиш тили дейилади. Айрим ҳолларда сурилиш тилининг олд қисмида сурлиш массаси сурилиш ҳодисасини такрорланиши натижасида поғонасимон майдонлар – сурилиш супалари ҳосил бўлади. Сурилиш массасининг юқори қисмида ҳосил бўлган ёриқлар йиллар ўтиши билан кенгайиб, чуқурланиб, кўпайиб боради. У узилиш даври деб аталади, унинг узунлиги юз метргача баландлиги бир неча ўн метргача бўлиши мумкин. Гидрометереологик фавқулодда ҳодисалар (гидросфера ҳолатини ўзгариши сел, сув тошқинлари, қор кўчкилари, кучли шамоллар) Республика халқ хўжалигига жиддий зарар етказмоқда, одамларни турмушини ёмонлаштиришга олиб келмоқда, айрим ҳолларда аҳоли ҳалок бўлмоқда. 1999 йилда олиб борилган кузатув ва текширишларга кўра баланд тоғ ҳудудларида жойлашган 238 хавфли кўллар, 46 минг м 2 ҳудуддаги сув ва сел тошқинлари рўй берадиган жойлар, 1000 га яқин ҳавф содир бўлишига олиб келувчи дарё ва сойлар аниқланган. 7

Ҳозир инсонларнинг ҳаёт фаолиятини ёмонлашига олиб келувчи ҳавфлар вужудга келган. Бу асосан сув етишмаслиги, Орол фожеаси ва ичимлик сув сифатининг пасайиб кетиши ва етишмаслиги билан боғлиқ. Бу икки фожеа асосан суғориш ишларининг Марказий Осиёда ривожлаганлигидир. Бунинг натижасида Орол, Амударё - балиқчилик, транспорт воситаси моҳиятини йўқотди, қуриган денгиз тубидан туз бўронлари кўтарилмоқда, экология бузилмоқда, ичимлик сув сифати бузилиб танқисланиб бормоқда. 1 ёшга етмаган чақалоқларнинг ўлими жуда юқори, халқ туғилиб ўсган ердан кўчиб кетмоқда. Иккинчи фожеа: оқова сувлар таъсирида дарёлардаги сув сифатининг пасайиши, ичимлик сув захираларини ишдан чиқишидир. Бухор, Хоразм, Қароқалпоқистон аҳолисининг стандартга жавоб бермайдиган сув истеъмол қилиши катта фавқулодда вазият ҳисобланади. Буни бартараф этишни асосий омиллари ичимлик сув таъминотини яхшлилаш, марказлашган сув таъминоти ва канализацияни ташкил қилишдир. Сув сифати ҳозирги вақтда фақат тоғлик жойларда яхши қолган жойларда эса ичимлик суви етишмайди ва стандарт талабига жавоб бермайди. Натижада Амударё буйи оқимида, Зарафшон, Чирчиқ қўйи оқимида сувнинг сифати ёмонлашиб бормоқда. Бу эса канализация тизимларининг етишмовчилиги билан биргаликда юқумли кассаликлар манбаи бўлиб бормоқда. Қишлоқ хўжалигида кимёвий моддаларни ишлатилиши уларни тупроқ тагида сув, ҳавони ёмон ўтгазадиган қатлам ҳосил қилишига олиб келади. Шунингдек кимёвий моддалар ўсимлик, мева, сабзавот орқали инсон ва ҳайвон организмига ўтиб уларни заҳарлайди ва кассалик туғдиради. Шунинг учун кимёвий моддалардан хавфсизлик қоидаларига амал қилиб, меъёр билан фойдаланиш ва уларни махсус жихозланган биноларда сақлаш зарур. Шамол таъсирида емирилиш жараёни жанубда, ўсимлик кам тарқалган чўл ва саҳроларда шамолнинг ўртача тезлиги 3 м/с ошиқ бўлган ерларда содир бўлади. Ўзбекистоннинг 3-4 % ҳудуди шамол таъсирида емирилиш жараёнига учрамоқда. Емирилиш шудгорланган майдонларда айниқса кучли бўлади ва ерни 3-5 см дан 25 см гача бўлган қатлами ( V m > 15 м/с) учирилиб кетилади. Сатҳнинг нотекислиги, дарахтларнинг кўплиги, ҳайдалган ерлар орасида ҳайдалмаган 8

ерларни бўлиши шамолнинг емирувчи кучини камайтиради. Емирилиш натижасида қум барханлари пайдо бўлади. Сел ҳодисаси - тоғ ҳудудларида кучли ёмғирларнинг ёғиши, музлик ва қорларнинг тез эриши натижасида ҳосил бўлган дарё тошқинларини, тоғ ён- бағирларида нураган тоғ жинси бўлакларини сув оқими билан теккисликка қараб оқизиб туширилишидир. Сел оқими массасининг 50-60 % турли катталикдаги тоғ жинслари, ўсимлик ва дарахт бўлаклари ташкил этади. Сел оқимининг давомийлиги 0,5-2 соатдан 12 соатгача, тезлиги 5-8 м/с дан 12 м/с етади. Сел оқими сув иншоотларини, қишлоқ ва шаҳарларни, кўприкларни вайрон этади, катта майдонларни лой, қум ва тошга кўмиб ташлайди. Сел оқими ўзи билан олиб кетаётган қаттиқ заррачалар ўлчамига кўра: сув-тошли, лойқа, аралаш селларга бўлинади. Охирги 100 йил ичида ҳудудимизда 2500 дан ортиқ сел оқими кузатилган. Сел оқими асосан баҳор мавсумида, ёзнинг биринчи ойида кучли ёмғирлар (жала) натижасида ҳароратни исиб кетиши, қор эриши, бўш тоғ жинсларини мавжудлиги туфайли кузатилади. Қор кўчкиси - бу тоғларнинг тик ён-бағирларидан қор массасини ағдарилиб ёки сирпаниб тушиш ҳодисасидир. Қор кўчкиси қуруқ (усти музлаган қор устига қор ёғиб пастга силжиганда) ва ҳўл (қор тагини эриган сувнинг шимиб ҳўлланиши натижасида унинг турғунлигини камайиши ва пастга сирпаниши) бўлади. Қуруқ кўчки 100 км/с, баъзан 300-400 км/с, ҳўл кўчки эса 20-30 км/с тезликда ҳаракатланади. Қор кўчкиси ўз йўлидаги ўрмонларни вайрон қилади. Бундан ташқари, биологик ижтимоий ва ижтимоий, экологик характердаги фавқулотда вазиятлар бўлиши мумкин. Буларга: Биологик ижтимоий ва ижтимоий характердаги ФВга: I . Биологик-ижтимоий характердаги : 1. Одамларни юқумли кассаланиши : экзоген ва ўта хавфли юқумли касалланиш ҳолатлари; хавфли юқумли касалланишни оммавий ҳолаталри; хавфли юқумли касалланишни эпидемик авж олиши; эпидемия; пандемия; эпиологияси ноаниқ юқумли касалланишлар. 9

2. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини юқумли касалланиши : экзомик ва ўта хавфли юқумли касалланишлар ҳолатлари; экзоомиялар; эпизоомиялар; панзоомиялар; ҳайвонларни эпиологияси ноаниқ юқумли касалланишлари. 3. Қишоқ хўжалик ўсимликларини касалликлар ва заракунандалар билан зарарланиши : авж олувчи эпифитомомия; панфитомия; эпитологияси аниқланмаган ўсимликлар касалланиши; ўсимликлар зараркунандаларини оммавий тарқалиши. II Ижтимоий характердаги ФВга : 1. Аҳолини ўсишини пасайиши . 2. Аҳоли ўртасидаги оммавий тартибсизликлар . 3. Турли кўринишдаги терроризм . Экологик характердаги ФВга : 1. Атмосфера таркиби ва хусусиятларини ўзгариши Билан боғлиқ фавқулотда вазиятлар : антропоген фаолият натижасида об-ҳаво ва климатни тўсатдан ўзгариши; атмосферада зарарли аралашмаларни чегаравий йўл қўйиладиган концентрациясини олиб кетиши; шаҳарлар устидаги ҳарорат инверсияси; шаҳарлардаги “кислород” танқислиги; шаҳардаги шовқиннинг йўл қўйиладиган чегаравий даражаларини ошиши; “кислотали” булутларни пайдо бўлиши; атмосферани озон қатламини емирилиши; атмосфера тиниқлигини ўзгариши. 2. Қуруқликни ҳолатини ўзгариши билан боғлиқ бўлган фавқулотда вазиятлар : қазилмалар натижасида ер юзасини чўкиши, сурилиши, қулаши; геопотоген зоналаридаги энергия чиқарилиши, турли нурланишлар, тупроқда оғир металларни ва бошқа зарарли моддаларни йўл қўйиладиган концентрацияларидан юқори бўлиши; тупроқни интенсив ўзгариши, катта ҳудудларни чўлланиши; табиий қазилмаларни тугаб бориши билан боғлиқ кризисли вазиятлар; атроф- муҳитни ифлосланиши билан боғлиқ кризисли вазиятлар. 3. Гидросфера (сув муҳити) ҳолатини ўзгариши билан боғлиқ фавқулотда вазиятлар : сув заҳираларини камайиб кетиши ёки уни ифлосланиши оқибатида ичимлик сувини етишмаслиги; хўжалик-маиший сув таъминотини ташкил эти шва технологик жараёнлар учун зарур бўлган сув заҳираларини тугаб бориши; 10

ички денгизлар зоналарини ва дунё океанларини зарарларниши натижасида хўжалик фаолиятини бузилиши. 4. Биосфера ҳолатини ўзгариши билан боғлиқ фавқулотда вазиятлар : яшаш муҳитини ўзгаришига сезгир бўлган турларни (ўсимликлар, ҳайвонлар) йўқотилиши; катта ҳудудларда ўсимлик дунёсини ҳалок бўлиши; тикланадиган ресурсларни қайта ишлаб чиқарилишга бўлган биосфера хусусиятини ўзгариши; ҳайвонларни оммавий ҳалок бўлиши. Техноген фавқулодда вазитларни сабаблари, турлари ва фалокатли оқибатлари Техноген характерли ФВга : 1. Радиоактив чиқиндиларни чиқариб юбориш (ёки чиқариш хавфи билан) бўладиган авариялар : атом станциялардаги, атом-энергетик ишлаб чиқариш ва илмий изланиш қурилмаларидаги авариялар; ядро-иссиқлик цикли бор корхоналардаги авриялар; ядровий қурилмаси бор бўлган транспорт воситалари ва космик аппаратлардаги авариялар; ядровий портлаш билан бўладиган ишлаб чиқаришда ва синовлардаги авариялар; радиоактив манбъаларнинг йўқолиши ва топилиши. 2. Кимёвий хавфли моддаларнинг чиқиши (чиқиш хавфи) билан бўладиган авариялар : қайта ишлови ва сақлаш, ишлаб чиқаришдаги авария; транспортдаги авария (заҳарли кимёвий моддаларнинг чиқиб кетиши билан); авария натижасида заҳарли кимёвий моддаларнинг реакцияга кириши; кимёвий ўқ-дорилардаги авариялар; кимёвий заҳарли моддаларнинг йўқолиши ва топилиши. 3. Биологик хавфли моддалар чиқиши билан бўладиган авариялар : ишлаб чиқариш ва илмий текшириш жойларидаги авариялар; транспортдаги авария; биологик (бактериологик) ўқ-дорилар билан бўладиган авариялар; биологик хавфли моддаларнинг йўқолиши ёки топилиши билан бўладиган авариялар. 4. Транспортли авариялар (катастрофалар) : товар поездларнинг аварияси, издан чиқиб кетиши; пассажир поездлари ва метрополитендаги авариялар; юк кемалар аварияси; пассажир кемалар аварияси; ҳаво йўлларидаги авариялар; аэропортдаги ва аҳоли пунктларидаги овлацион катастрофалар; автомобил 11

йўлларидаги авариялар; кўприк, тунеллар ва темир йўл поездларидаги авариялар; магистраль трубапроводлардаги авариялар. 5. Атроф-муҳитни электромагнитли техногенли манбаълар билан ифлослаш : 6. Ёнғинлар ва портлашлар : коммуникациялар ва саноат объектларининг технологик жиҳозларидаги ёнғинлар (портлашлар); осон алангаланадиган ёнувчан ва портловчи моддаларни қазиб оладиган, қайта ишлайдиган ва сақлайдиган объектлардаги ёнғинлар (портлашлар); транспортлардаги ёнғинлар (портлашлар); тура ржой, ижтимоий ва маданият бино ва иншоатлардаги ёнғинлар (портлашлар); шахталар, ер ости ва тоғ қазилмалари, метрополитдаги ёнғинлар (портлашлар); аҳоли яшайдиган ҳудудларда портламаган ўқ-дориларни топилиши; портловчи моддаларни (ўқ-дориларни) йўқотилиши. 7. Биноларни тўстадан қулаб тушиши : транспорт коммуникациялари элементларини қулаб тушиши; ишлаб чиқариш ва иншоатларни қулаши; тура ржой ижтимоий ва маданий бино ва иншоатларни қулаши. 8. Электроэнергетика тармоқларидаги авариялар : барча истеъмолчиларни электртаъминотини узоқ вақт узилишига олиб келувчи автоном электростанциялардаги авариялар; асосий истеъмолчиларни ёки катта ҳудудларни электртаъминоти узоқ вақт узилишига олиб келувчи электроэнергетика тизими (тармоқлари)даги авариялар; жўнатувчи электрик контакт тармоқларини ишдан чиқиши. 9. Ҳаёт таъминотини коммунал тизимларидаги авариялар : ифлослантирувчи моддаларни оммавий чиқарилишига олиб келувчи канализация тизимларидаги авариялар; аҳолини ичимлик суви билан таъминлаш тизимларидаги авариялар; йилни совуқ пайтида иссиқлик тармоқлари (иссиқ сув билан таъминлаш тизими)даги авариялар; коммунал газ қувурларидаги авариялар. 10. Тозалаш иншоатларидаги авариялар : ифлослантирувчи моддаларни оммавий чиқарилишига олиб келувчи саноат корхоналарини оқава сувларни тозалаш иншоатларидаги авариялар; ифлослантирувчи моддаларни оммавий чиқарилишига олиб келувчи саноат газларини тозалаш иншоатларидаги авариялар. 12

11. Гидродинамик авариялар : уриб кетиш тўлқини ва катта сув босишига олиб келувчи тўғонларни бузилиши; уриб кетувчи сув тошқинини ҳосил бўлишига олиб келувчи тўғонларни бузилиши; катта ҳудудлардаги ҳосилдор тупроқни ювиб кетилишига олиб келувчи тўғонларни бузилиши. Аҳолини ва ҳудудларни фавқулодда вазтиятлардан муҳофаза қилиш ҳамда халқ хўжалиги объектларини барқарор фаолият кўрсатиши мамлакат хавфсизлигини таъминлашдаги асосий омиллардан бири ҳисобланади. Шу сабабли объектларни техноген турдаги фавқулодда вазиятлардан муҳофазалаш фавқулодда вазиятлар давлат тизимини асосий вазифасидир. Халқ хўжалиги тармоқларидаги кимё, гидротехник, энергетика, транспорт ва комуннал тизимларда содир бўлиши мумкин бўлган техноген тусдаги фавқулодда вазитларни сабаблари, турлари ва ҳалокатини оқибатлари ҳақида тўла тасаввурга эга бўлиш муҳим ҳисобланади. Гидротехник иншоотдаги ФВ гидротехника иншоотнинг тузилиши (аварияси) натижасида вужудга келади. Бунда сув босиши, одамларни қурбон бўлиши, саноат ва қишлоқ хўжалиги объектларини ишдан чиқиши, сув босган зонадаги аҳолини ҳаётий фаолиятини бузилиши рўй беради. Республикамизда гидротехник хавфли объектлар (ГХО) жуда кўп бўлиб, улар аҳоли ва ҳудуд хавф-хатар манбаи ҳисобланади. ГХО - бу сув оқими бўйлаб ўзидан олдинги ва ўзидан кейинги сув сатҳларида фарқ пайдо қилувчи иншоот ёки табииий ҳосила юқоридаги бьеф тўғон; пастки бьеф Расм-6.1. ГХОнинг асосий элементлари. Тўғонлар: сунъий (ГЭСлар, сув тортгичлар, ирригацион тизимлар ва бошқа тизимлар тўғонлари), ва табиий (табиий ҳодисалар: кўчкилар, селлар, ўпирилишлар, зилзилалар натижасида пайдо бўлади) бўлиши мумкин. 13

ГТИ турлари: 1. Фойдаланиш характери ва мақсадига кўра: - сув-энергетика иншоотлари; - сув таъминоти иншоотлари; - суғориш иншоотлари; - оқава чиқинди сувлар чиқариш иншоотлари; - балиқ хўжалиги иншоотлари; - спорт иншоотлари. 2. Функционал вазифасига кўра: - ГЭС ва бошқа ГТИнинг сув буғиш иншоотлари (тўғонлар, кўтармалар); - сув оқиш (сув ўтказиш) иншоотлари: каналлар, туннеллар; - тарибваар, сув ташламалар, осма қувурлар, шлюзлар ва ҳоказо; - ташландиқ сув иншоотлари (ортиқча сувни чиқариш учун): ўзан иншоотлари, қирғоқ иншоотлар, юза иншоотлар, чуқур иншоотлар ва ҳоказо; - тартиблаш (тўғирлаш) иншоотлари-сув оқиб кетиши шароитини ҳамда дарёлар ўзани ва қирғоқларини муҳофза қилиш шароитини яхшилаш учун: кўтармалар, навлар, қирғоқ маҳкамлагичлар ва ҳ.к. - балиқ хўжалиги иншоотлари – балиқ ўтказиш ва балиқ боқиш учун.. Марказий Осиёда қўйидаги ГТИ лар мавжуд: Қайроқум, Чордара, Тохтагул, Андижон, Толимаржон, Нурек, Рагун, Каркидон. Ўзбекистон Республикасида ҳозирги пайтда 18,9 млрд 700 млн м 3 сув сиғдира оладиган 53 сув омборлари, 150 тадан ортиқ сув тўғонлари, 28122 км узунликдаги магистарл каналлар мавжуд. ГТИ қўйидагилар натижасида бузилиши мумкин: 1. Ҳавфли табиат ҳодисалари-табиий офатлар (зилзила кўчки, ювиб кетиш, жала ва бошқалар); 2. Ускуналарни табиий ейилиши ва эскириши; 3. Лойиҳалаш ва қуришдаги хатолар; 4. Ишлатиш қоидаларини бузилиши; 5. Портлашлар (жанговар ҳаракатлар, террористик ишлар ва бошқалар). 14

ГТИ даги характерли фалокатлар: 1. Тўғон бузилгандаги тошқин - сувнинг бир қисмини тўғондан ўтиб кетиши; 2. Сув босиши - ҳудудни аста-секин сув остида қолиши; 3. Ҳалокатли сув босиши - тўғон буғилиб уни уриб кетган сув ҳудудни шиддат билан тез қоплаб кетиши ва тошқин содир бўлиши. ГТИ даги фалокат оқибатлари: 1. ГТИни шикастланиш натижасида озроқ ёки узоқ вақт ўз вазифасини бажармаслиги; 2. Уриб кетган тўлқин одамларга шикаст етказиши ва турли объектларни бузиб юбориши; 3. Ҳудудни сув босиб, мол-мулкка, ер, ҳосил, экин, иншоот ва бошқа инфраструктураларга моддий зарар етказиш. Транспорт энергетика ва коммунал тизимларидаги фалокатлар ва ҳалокатлар, ҳам Ўзбекистон ҳудудида бир неча минглаб содир этилмоқда. Тарнспорт тизимидаги авария ва ҳалокатлар натижасида портлаш, ёнғинлар содир бўлиши, аҳоли ва йўловчиларни ҳалок бўлиши, содир этилган жойлардаги аҳоли ва ҳудудларни зарар кўриши кузатилади. Энергетика тизимидаги авариялар масъулиятли истеъмолчиларни энергия таъминотини издан чиқаради. Маиший хизмат тармоқларидаги авариялар инсонларни ҳаёт фаолиятига, соғлиғига зарар етказади, атмосферани, ер устини, сувларни заҳарлайди. Кимёвий ва радиацион хавфли объектлардаги ҳалокатлар деганда кучли таъсир этувчи моддаларни атроф-муҳитга тарқалиши, радиоактив моддалардан фойдаланиш ва сақлаш тартибларига риоя қилмаслик туфайли ФВ рўй бериши тушунилади. ФВ натижасида заҳарли моддалар таъсирида одамлар, ҳайвонлар, ўсимликлар шикастланади. Кимёвий хавфли иншоот – халқ хўжалиги корхонаси бўлиб, унда фаолият кўрсатиш даврида содир бўлиши мумкин бўлган ҳалокат туфайли одамларни заҳарланиши, атроф муҳитга заҳарли моддаларни тарқалиши кузатилади. Бу объектлардаги ҳалокатларда : 1-портлаш туфайли ҳалокатда технологик жараён 15

муҳандислик қурилмалари ишдан чиқади, натижада қисман ёки батамом маҳсулот ишлаб чиқариш тўхтаб қолади. Катта миқдорда молиявий ёрдам тиклашга талаб қилинади; 2-ҳалокат натижасида асосий ёки ёрдамчи ускуналар ишдан чиқади ва ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш учун маълум миқдорда ёрдам керак бўлади. Радиациявий хавфли иншоот - бу муассаса бўлиб, унда содир бўлган ҳалокат туфайли оммавий радиацион зарарланиш вужудга келади. Бу ҳалокатлар 3 турга бўлинади: бир жойда (бунда радиоактив моддалар иншоотдаги ускуналар чегарасида бўлади); маҳаллий (бунда радиоактив моддалар санитар-ҳимоя ҳудудга тарқалади ва зарари юқори бўлади); умумий (ҳалокат катта ҳудудга тарқалади ва одамларга нурланишга олиб келади). Кимёвий хавфли моддалар – хлор қўлланса ҳидли сарғиш – яшил газ, 2,5 маротиба ҳаводан оғир, 0,03 мг/м 3 – мумкин бўлган концентрация, 2500 мг/м 3 – эса ўлимга олиб келади; аммиак – ўткир ҳидли рангсиз газ. Мумкин бўлган миқдор 0,04 мг/м 3 , 2500-2700 мг/м 3 концентрация ўлимга олиб келади. ЎзФА Ядро физикаси институти ва ядро чиқиндилари сақланадиган жойлар радиоактив хавфли иншоотлар ҳисобланади. Кимёвий хавфли иншоотлардаги ҳалокат сабаблари: ускуна-жиҳозларни эскириши, носозлиги, моддалар билан ишлаш, сақлаш хавфсизлик қоидаларини бузилиши, маҳсулот ишлаб чиқариш ва сақлашдаги хатоликлар, портлаш, ёнғин содир бўлиши, ҳалокатлар туфайли, корхонада меҳнат интизоми паст, етарли эмаслиги. Техноген фавқулодда вазиятлар қўйидаги объектларда рўй бериши мумкин: 1) гидротехник объектларда (ГЭС ва ГТИ ни сув бўғиш иншоотлари: тўғон, кўтарма); каналлар, тунеллар, сув ташламалар; осма қувурлар, шлюзлар ва бошқалар; ташландиқ сув иншоотлари, ўзан, қирғоқ иншоотлари; 2) Ёнғин чиқиши хавфи бўлган объектлар: давлат ташкилотлари, фуқароларнинг яшаш жойлари; 3) Транспорт, ҳаво, темирйўл, автотранспорт, энергетика (ГЭС, ТЭЦ), ва коммунал (газ тармоқлари, сув сақлагичлар, сув тармоқлари, канализациялар ва 16

газ тозалаш, биологик тозалаш ва бошқалар) тизимлар. Коммунал хўжалик вазирлиги иншоотлари (сувни тозалаш) ва бошқалар); 4) кимёвий ва радиацион хавфли объектлар («ўзбеккимёсаноат» уюшмасига қарашли корхоналар, Тошкент лак-буёқ, тўқимачилик корхонаси ва бошқалар). Бундан ташқари, ҳарбий ҳаракатлардаги ФВлар бўлиши мумкин. Ҳарбий характердаги ФВга : 1. Туман (регион) инфраструктурасини бузилиши. 2. Иқтисод объектларини (саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш) бузилиши. 3. Одамларни оммавий ҳалок бўлиши. Фавқулодда вазиятлар оқибатини бартараф этишдаги кечиктириб бўлмайдиган ишлар Табиий офатлар оқибатларини бартараф этиш учун ФМни умумий вазифаларини бажарувчи, ва хизмат тузилмалари сафарбар қилинади. Баъзи ҳолатларда юқоридаги тузилмалар билан бирга қуролли кучларни ҳарбий қисмлари ҳам жалб этилади. Уларнинг асосий вазифаси - одамларни ва материал бойликларни қутқаришдир. Ушбу тузилмаларни ҳаракатини муваффақияти кўп жиҳатдан ўз вақтида ташкил этилган ва ўтказилган кузатув ва ҳолатни аниқ шартларини ҳисобга олишга боғлиқ. Кузатувни кузатув гуруҳлари ва звенолари олиб боради. Қутқарув ва шошилинч авария-тиклаш ишлари (Қ ва ШАТИ): 1) зилзилада: биринчи навбатда босишлар тагидан, ярим бузилган ва ёнаётган бинолардан одамлар олиб чиқилади, тиббий ёрдам кўрсатилади; ўтиш жойларидаги босишлар йуқотилади; инженер тузилмаларидаги авариялар тўхтатилади; авария ҳолатидаги бино ва иншоотлар конструкцияси мустаҳкаланади; талофат кўрганларни йиғиш пункти ва медицина пунктлари тузилади; сув таъминоти ташкил қилинади. Фавқулотда вазиятларда аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш жараёни расм-6.2 да келтирилган. 17

2) сув босишида: қутқарув ишлари, сув босган жойларда одамларни топиш, уларни сузиш воситаларига жойлатириш ва хавфсиз жойларга эвакуация қилишга қаратилган. 3) сел оқимлари ва сурилишларда: сел бошланиши билан селга қарши хизмат аҳолини ва тузилмаларни огоҳлантиради. Тузилмалар тўпланади ва авария-техник гуруҳлар одамларни қутқаради ва уларни хавфсиз жойларга эвакуация қилади йўлларни очади ва гидротехник иншоотларини тиклайди. Сурилишларда ҳам биринчи навбатда ҳалокатга учраган одамлар 18Аҳоли ва ҳудудларни ФВда муҳофаза қилиш б ў йича тадбирларни ишлаб чиқиш ва асослашни ташкиллаштириш Аҳоли ва ҳудудларни ФВда муҳофаза қилиш б ў йича тадбирларни бажаришни ташкиллаштириш 1. Қонунчилик ва ижрочи маъмурий органлар. 2. ФВни мувофиқлаштирувчи бошқарув органлари. 3. Давлат хавфсизлиги соҳасидаги вазирликлари идоралар ва ташкилотлар. Ижрочи маъмурият ва барча даражадаги Фв бош қ ариш раҳбарияти ва органлари Математик моделлаштириш, прогнозлаш, статистик методлар ФВда а ҳ оли ва ҳ удудларни му ҳ офаза этиш б ў йича тадбирларни амалга оширишБажарувчилар Ишлаш методлари

Расм-2. Аҳоли ва ҳудудларни ФВда муҳофаза этишни ташкиллаштириш схемаси. ахтарилади, босишлар остидан олиб чиқилади ва бирламчи медицина ёрдами кўрсатилади. Авария-техника гуруҳлари босишлар орқали йўл очади, ёнғинларни йуқотишади. Инженер хизмати тузилмалари кўчки оқибатларни бартараф этишади. 4) катта авария ва катастрофаларда ишлар қисқа муддатларда бажрилиши керак: бино ва подвал босишлари остидаги одамларни қутқариш, тиббий ёрдам кўрсатиш; одамларни ҳалок бўлиши ва материал бойликларни йўқотилиши билан боғлиқ бошқа катастрофа оқибатларини бартараф этиш. 5) Ёнғин пайтида қутқарув ишларини асосий вазифаси одамларни қутқариш. Ёнғин тарқалиши мумкин бўлган зоналардан одамлар ва материал бойликлар эвакуация қилинади. Ёнаётган ҳудуд, бино ва иншоотларда қолган одамлар ахтарилади. Ахтариш ишлари икки киши томонидан (биттаси ахтаради, иккинчиси ип ёрдамида хавфсиз жойда туриб суғурта қилади). Кучли тутун шароитида ишлар противогаз ёрдамида олиб борилади. 19

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И . А . « Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари » Т . « Ўзбекистон », 1997 йил . 2. Каримов И.А. «Янгига ишлаш ва фикрлаш давр талаби» Т. Ўзбекистон, 1997 йил. 3. Каримов И.А. «Хавфсизлик ва тараққиёт йўлида» Тошкент, 1995 йил. 4. Каримов И.А. «Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» Тошкент, 1995 йил. 5. Каримов И.А. «Адолатли жамият сари» Т. «Ўзбекистон», 1998 йил. 6. Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т. «Ўзбекистон», 1999 йил. 7. Каримов И.А. «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз». Т. «Ўзбекистон», 2000 йил. 8. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигини ташкил этиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг Президентини фармони, 4 март, 1996 йил, Тошкент. 9. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори, №143, 11 апрел, 1996 йил, Ташкент. 10. «Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятларда уларни олдини олиш ва ҳаракат қилиш давлат тизими тўғрисида» Ўзбекистон Республиткаси Маҳкамасининг қарори, № 558, 23 декабр 1997 йил. 11. www.ziyonet.uz 20

O'xshashlar

Табиий фавқулодда вазиятлардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофазаси

Техноген хусусиятли ва фавқулодда вазиятлардан аҳоли ва ҳудудларни муҳофаза қилиш

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси

Иқтисодий ривожланган мамлакатларда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш хусусиятлари

Ўзбекистон Республикасида фавқулодда вазиятда фуқаро ҳимоясининг ҳуқуқий асослари