Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси Режа: Ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси Ижтимоий институтлар ва ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиш механизми Ижтимоий таъминот ва унинг турлари Корхона ва ташкилотларнинг ходимларни ижтимоий муҳофаза қилишдаги роли Ижтимоий муҳофаза қилиш тизимини такомиллаштириш йўллари

Ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси Ўзбекистонда ижтимоий муҳофазалаш масалалари билан Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги шуғулланади. Жойларда (республика субъектлари даражасида) меҳнат, аҳолини ижтимоий муҳофазалаш ва таъминлаш бўйича бошқармалар (вилоят, ша ҳ ар) ва туман бўлимлари фаолият юритади. Мазкур идораларга аҳолининг айрим гуруҳлари учун имтиёзлар ва компенсациялар белгилаш ва тўлаш, аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатиш вазифалари юклатилган. Пенсия таъминоти Ўзбекистон Республикаси Пенсия жамғармаи ва қуйи ижтимоий таъминот идоралари зиммасида. Нафақалар тўлаш тизими бироз мураккаброқ тузилган. Аҳоли нафа қ аларни иш жойидан (ижтимоий суғурта жамғармаидан), ижтимоий таъминот бўлимлари ёки ма ҳ аллалардан олиши мумкин . Бундан ташқари, ижтимоий таъминот муассасалари (интернатлар, ижтимоий ёрдам хизматлари ва б ошқа лар) ва протез ишлаб чиқаришни ривожлантириш (протезлар, ногиронлар аравачалари билан таъминлаш) орқали натурал хизматлар кўрсатиш билан ижтимоий таъминот амалга оширилади. Ижтимоий муҳофазанинг айрим функцияларини давлат идоралари - вазирликлар (маҳкамалар), уларнинг жойлардаги идоралари ва муассасалари ногиронларни касбга ўқ итиш ва ишга жойлаштириш, болалар уйларида болаларга қараш ва уларни тарбиялаш воситасида бажарадилар. Ижтимоий муҳофазалашга доир функцияларнинг яна бир қисмини касаба уюшмалари ташкиллаштиради (курорт-санаторийларга жўнатиш ва соғломлаштириш). Бундан ташқари, ихтиёрий ижтимоий суғурта, хайрия тадбирлари ривож топмоқда, натижада республика субъектлари, меҳнат жамоалари, жамоат бирлашмалари ташаббуси билан ва фуқароларнинг шахсий мабла ғ лари ҳисобига махсус гуруҳлар ва фуқароларга давлат ижтимоий таъминотига қўшимча равишда моддий ёрдам кўрсатиш имконияти туғилади.

Давлат таъминотига қў шимча ижтимоий имтиёзлар корхоналарнинг иқтисодий имкониятларига қараб жамоа шартномаларига киритилиши мумкин. Ижтимоий муҳофазалаш тузилмаларидан яна бири - нодавлат пенсия жамғармаларидир. Я қ ин келажакда улар давлат пенсияларига қў шимча пенсиялар тўлай бошлайдилар. Ижтимоий институтлар ва ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиш механизми Ҳар қандай давлатда фуқароларни ижтимоий муҳофаза қилишни амалга ошириш билан шуғулланадиган ижтимоий институтларнинг бутун бир тизими мавжуддир. Ижтимоий институт - бу одамларнинг биргаликдаги фаолиятини ташкилий тузилма тарзида ташкил этишнинг барқарор шакли ёки норматив жиҳатдан тартибга солинадиган қоидалар тизимидан иборат. Мазкур тартиб доирасида тегишли институтлар фаолияти билан қамраб олинган одамларнинг ижтимоий вазифалари ва мақомларини тақсимлаш рўй беради. Бу санаб ўтилган институтлардан айрим турларини (тоифаларини) баъзи социологлар ижтимоий-ташкилий, қолганларини ижтимоий-норматив институтлар деб атайдилар. Энг муҳим ва энг қудратли ижтимоий-ташкилий институт - бу давлатдир, у мураккаб институционал тизимдан иборат бўлиб, турли институтлардан ташкил топган. Ижтимоий муҳофаза қилиш вазифаларини бажаришда суғурта компаниялари, турли ихтисослаштирилган жамғармалар, хайрия ташкилотлари, шунингдек, ижтимоий ва сиёсий ташкилотлар сингари институтлар муҳим роль ўйнайдилар, улар ўзлари вакил қилинган соҳада ижтимоий гуруҳ ва қатламларни ижтимоий муҳофаза қилишни амалга оширадилар. Ёлланиб ишлайдиган ходимларни муҳофаза қилиши лозим бўлган институтлар касаба уюшмаларидир . Ҳозирги вақтда жиддий равишда янгилашга учраган анъанавий касаба уюшмалари билан бир қаторда

ишчиларнинг янги-янги ташкилотлари, “мустақил” касаба уюшмалари ҳам пайдо бўлган. Бироқ фақат уларни ёлланма меҳнат ходимларининг муҳофазачилари деб атаб, анъанавий касаба уюшмаларини “расмий уюшмалар” деб ҳисоблаш, уларни муҳофазачи сифатида чиқиш ҳуқуқидан маҳрум этиш адолатсизликдир. Ўзгарган касаба уюшмалари ҳақли равишда мустақил касаба уюшмалари бўлиб қолдилар, чунки улар ёлланма меҳнат ходимларининг вакиллари сифатида майдонга чиқадилар ва давлат тузилмаларига боғлиқ бўлмайдилар. Ҳам “мустақил”, ҳам мустақил бўлмаган касаба уюшмаларининг ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг мазкур даражасидаги асосий фаолияти меҳнаткашларнинг ҳуқуқлари ва манфаатлари муҳофаза қилиш учун ўз фаолиятларида ижтимоий шериклик шакллари ҳамда механизмларидан фойдаланиш соҳасига ўтдилар. Мазкур механизм демократия ривожланган мамлакатларда яхши ишлаб чиқилган бўлиб, ўзини ижобий томондан намойиш этди. Бу механизмнинг моҳияти қарама-қаршилик эмас, балки иш берувчилар вакиллари билан давлат ўртасида музокаралар ўтказишдан, шу асосда муроса-мадорага келиш ҳамда маълум даражада мақбул қарорлар ишлаб чиқишдан иборатдир. Жамиятдаги ижтимоий-ташкилий институтлар билан бир қаторда кўпгина ижтимоий-норматив институтлар ҳам борки, улар бирон-бир ташкилотда намоён бўлмасдан, балки ўзларича мавжуд бўлиб, фаолият кўрсатадилар ҳамда ижтимоий муҳофаза қилишда рол ўйнайдилар. Ҳуқуқнинг ҳар бир соҳаси ана шундай ижтимоий-норматив институтлар тизимидан иборатдир (меҳнат ҳуқуқи, меҳнат қонунлари). Ёлланма ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиш тизимидаги муҳим ижтимоий- норматив институт ҳозирги вақтдаги таъриф битимлари, контрактлар, жамоа шартномалари ва ҳоказолар. Жамият шажаравий ташкилотининг бирмунча қуйироқ даражасида тарқалувчи бу ижтимоий муҳофаза қилишнинг институционал тизими бундай тузилмага корхона сифатида эришади. Корхона, муассаса, фирмалар, кооперативлар ва бошқа меҳнат ташкилотлари ўзларича

ижтимоий институтлар бўлиб, жамиятда муҳим роль ўйнайдилар. Агар уларни ижтимоий муҳофаза нуқтаи назаридан олиб қарайдиган бўлсак, уларнинг вазифалари ва фаолияти анча мураккаб ҳамда зиддиятли туюлади, бу эса уларга бир хилда баҳо бериш имконини бермайди. Асосий ишлаб чиқариш фаолияти ўз-ўзича ходимларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ижтимоий муҳофаза қилишни назарда тутмайди. Асосий мақсадларга эришишга интилиш (ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, таннархни пасайтириш, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сифатини ошириш ва ҳоказолар) уларнинг ҳуқуқлари ва манфаатлари бузулишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун корхонада ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиш соҳасида махсус институтлар зарурлигини тақозо этади. Ўз фаолияти билан бутун корхона жамоасини қамраб оладиган ва бунинг учун зарур ҳуқуқ ва имкониятларга эга бўлган асосий ижтимоий муҳофаза қилиш институти - бу касаба уюшмаси ташкилотидир. Бозор шароитида бу ташкилотнинг муҳофаза қилиш ролини ошириш айниқса зарур. Корхона банкротга учраган ёки ёпилган тақдирда ёхуд ўз ихтисосини ўзгартирган шароитда ходимларни ижтимоий муҳофаза қилишни таъминлаш айниқса муҳимдир. Бозор шароитида корхона нормал ишлаб турганда ҳам касаба уюшмалари ташкилотларининг ижтимоий муҳофаза қилиш вазифасини кескин ошириш талаб қилинади. Корхонада ходимларни ижтимоий муҳофаза қилишнинг аниқ омили ва воситаси жамоа шартномасидир. Бу шартноманинг моҳияти ҳозирги вақтда кескин равишда ўзгариб кетди, чунки ёлланма ходимларга ижтимоий муҳофазаланишнинг пишиқ-пухта ҳуқуқий базаси зарур бўлади. Корхона ва турли-туман ташкилотларимиз ҳаётига тобора кенгроқ кириб бораётган ва муайян шароитда ижтимоий муҳофаза воситаси сифатида майдонга чиқиши мумкин бўлган бошқа муҳим ижтимоий- норматив институт - меҳнат контрактидир . Уни тўғридан-тўғри ва шак- шубҳасиз ижтимоий муҳофаза қилиш институти деб қабул қилиб бўлмайди, лекин корхона (меҳнат ташкилоти)даги контракт тизими

ходимлар ҳуқуқини таъминлайдиган махсус тизим сифатида қараладиган, агар контрактда ижтимоий-иқтисодий кафолатлар берилиши қайд этиб ўтилган бўлса, у айнан ижтимоий муҳофаза қилиш институти сифатида намоён бўлиши мумкин. Юқорида санаб ўтилган ижтимоий институтлар маълум даражада ижтимоий муҳофаза қилиш механизмига киритилган. Мамлакатимизда ижтимоий муҳофаза қилиш механизмини шакллантириш жараёни узлуксиз давом этмоқда ва ҳозирги кунга келиб унинг учта таркибий қисми ҳақида гапириш мумкин: ижтимоий муҳофаза қилишнинг барча мавжуд институтларидан фойдаланаётган институционал механизм; ижтимоий муҳофаза қилиш вазифаларини ҳал этиш учун турли воситалардан фойдаланишни ўз ичига олувчи асбоблар механизми; ижтимоий муҳофаза қилиш вазифаларини бажариш соҳасидаги турли шакллардан фойдаланишни татбиқ этадиган, яъни норма ҳосил қилиш, ташкилий, ижтимоий субъектларнинг музокаралари ва ҳоказо шакллардан фойдаланадиган фаол механизм. Мазкур механизм қандай ишлаётганлиги ҳақида ижтимоий тадқиқотлар ўтказиш ёрдамида хулоса чиқариш мумкин. Пировардида ижтимоий муҳофаза қилиш механизмининг асосий тамойилларини қараб чиқамиз: - иқтисодий муносабатлар тизимига қўшилиши, ишловчиларнинг самарали меҳнатига асосланиши лозим; - ҳаётнинг фақат биргина соҳасидаги кафолатлар билан чекланиб қолиши мумкин эмас; - халқнинг миллий ва маданий анъаналарига асосланиши, уларни ҳисобга олиш лозим; - тафаккурнинг бошқача тамойилига асосланиши лозим. Фуқаролар биринчи навбатда ўзларини ўзлари муҳофаза қилишга интилишлари, мазкур масала юзасидан муайян сиёсий қарорларни кутиб ўтирмасликлари ёки унга эришишга интилмасликлари керак;

- одамларда ўзини ўзи муҳофаза қилиш элементларини фаол ривожлантиради ва шакллантиради. Чунки, ходимни унинг ўзидан бошқа ҳеч ким пухта муҳофаза қила олмайди. Ходим субъект давлат билан бир қаторда ўзи учун жавобгар бўлиши лозим. Ижтимоий таъминот ва унинг турлари Пенсия - ижтимоий таъминотнинг, кексалар ва меҳнатга қобилиятсиз кишиларга моддий ёрдам кўрсатишнинг энг асосий ва энг оммавий туридир. Пенсия таъминоти барча мамлакатларда ижтимоий дастурларнинг муҳим таркибий қисми саналади. Бугунги кунда Ер юзида ёрдамга муҳтож миллионлаб кишиларнинг энг зарур эҳтиёжлари пенсия тўловлари орқали қондирилади. Ҳозирда Ўзбекистон Республикасида 2,5 миллиондан ортиқ киши пенсия олади. Ўзбекистоннинг маънавий-ахлоқий анъаналари - мустаҳкам оила, ижтимоий ўзаро ёрдам анъаналарига мувофиқ кексалар ва болаларнинг эҳтиёжларига нисбатан сезгирлик, диққат-эътибор билан қаралади, муҳофазасиз қолганларга мурувват кўрсатилади. Республика ижтимоий сиёсати ҳам маънавий мезонларни ҳисобга олишга асосланади. Мустақил Ўзбекистонга мерос бўлиб қолган ижтимоий таъминот, жумладан, пенсия таъминоти тизимини пухта ўйлаб, аста-секин ўзгартириш энг мақбул йўл, деб топилган. Мазкур йўл, бир томондан, бозор иқтисодиёти шароитида қўлласа бўладиган, аҳоли ўрганган ва адолат ҳақидаги ижтимоий тасаввурга мос келадиган унсурларни танлаб олиш ва сақлаб қолиш, иккинчи то мондан, хўжалик ривожланишига тўсқинлик қиладиган ёки бозор иқтисодиёти шароитига мос келмайдиган илгариги ижтимоий тизим нуқсонларини аста-секин тузатишни кўзда тутади. Булар меҳнатга рағбатни сўндирадиган тенгчилик тамойилларидан воз кечиш,

тадбиркорликка, оила жамғармаларини оқилона жойлаштириш орқали даромад олишга ҳавас уйғотиш кабилардир. Шуни эслатиш жоизки, шўролар даврида ижтимоий соҳа ва унинг муҳим барча йўналишларида хусусан, пенсия соҳасида ҳам таъминотнинг тенглик тамойили асосий кўрсатма бўлган ва шу кўрсатмага биноан пенсия тўловлари тизими шаклланган эдики, ҳозирда ҳам биз ундан фойдаланмоқдамиз. Республикамизга пенсия таъминотида мерос бўлиб қолган тизим мустақил Ўзбекистонда ҳам шу асосда ўз дастурларини амалга ошира бошлади. Мазкур дастурларнинг юқорида таърифланган энг асосий қоидалари ҳозирги вақтда ривожланган меъёрий асосга эга бўлмоқда. Самарали амал қилувчи пенсия тизимини яратиш давлат ижтимоий сиёсатининг энг муҳим йўналиши ҳисобланади. Зеро, жамият мамлакат иқтисодий тараққиётига ўз ҳиссасини қўшган кишилар тўғрисида ғамхўрлик қилиши даркор. Фуқароларнинг кексайганда, меҳнат қобилиятини тўла ёки қисман йўқотганда, шунингдек боқувчисидан маҳрум бўлганда ижтимоий таъминланиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясида (39- модда) мустаҳкамлаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуни қабул қилиниб, унда давлат пенсияларининг ягона тизими, уларни тайинлаш, ҳисоблаб чиқиш, қайта ҳисоб қилиш ва тўлаш тартиби белгиланди. Қонунга мувофиқ пенсиялар 3 турга бўлинади: 1) қарилик пенсияси; 2) ногиронлик пенсияси; 3) боқувчисини йўқотганлик пепсияси. Қонун пенсия таъминоти учун иккита асосий талабни белгилайди: 1) пенсия таъ миноти учун ҳуқуқ берувчи шартларнинг мавжудлиги (пенсия ёшига етиш, ногирон бўлиб қолиш, боқувчисини йўқотиш); 2) келтирилган шартларга мувофиқ талаб этиладиган иш стажининг

мавжудлиги. Ушбу талаблардан бирортаси бўлмаган тақдирда пенсия таъминоти ҳуқуқи йўқотилади. Маълумки, жаҳон амалиётида пенсия тизимларининг иккита асосий тури мавжуддир: • ҳамжиҳат масъулият тизими, бунда ишлаётган авлод аввалги авлоднииг пенсияларини тўлашни маблағ билан таъминлаш учун бадал тўлайди (ўз навбатида кейинги авлод ҳозирги вақтда ишлаётган авлоднинг пенсняларини тўлашни маблағ билан таъминлашни йўлга қўяди); • жамғарув тизимлари, бунда ҳар бир ишловчи ўз меҳнат фаолияти давомида ўзининг қарилик даврини таъминлаш учун маблағ йиғиши лозим. Республиканинг пенсияга оид қонун ҳужжатларидаги энг муҳим асосий қоидалардан бири шуки, пенсия олиш ҳуқуқига фақат ишлаган фуқаролар эга. Шу асосий қоидага биноан вафот этган ишчи, хизматчи, колхозчи учун ҳам пенсия тайинланади. Иш стажи бўлмаган фуқаролар ва уларнинг оила аъзолари давлат пенсиялари олиш ҳуқуқидан маҳрумдир - уларнинг ижтимоий таъминоти Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилайдиган тартибда амалга оширилади. Ёшга доир пенсия олиш ҳуқуқини белгиловчи асо сий шартлар қуйидагидан иборат: пенсия ёшига (эркаклар 60 ёш, аёллар 55 ёш) етиш ва иш стажига (эркаклар учун 25 йил, аёллар учун 20 йил) эга бўлиш. Тўлиқ пенсия олиш учун иш стажи бўлмаган шахсларга ёшга доир пенсиялар улар стажига мутаносиб равишда тайинланади. Қонун билан белгиланганидек, тўлиқсиз иш стажи бўлганда бериладиган пенсия миқдори энг кам пенсия миқдорининг 50 фоизидан кам бўлмаслиги керак. Республика пенсияга оид қонун ҳужжатларида бажариладиган ишларнинг хусусияти ва оғирлиги билан боғлиқ ҳолда имтиёзлар беришга муайян ёндашув ишлаб чиқилган. Ана шу асосларда имтиёзли шартлари бўлган пенсиялар одатда ёшидан қатъи назар шундай ишларда муай ян стаж бўлганда ёки умум учун белгиланган пенсия ёши 10 йилга ёки 5

йилга камайтирилиб тайинланади. Мазкур имтиёзларни олиш ҳуқуқи, масалан, кончилик саноати етакчи касбларида ишловчи ходимларга, авиациянинг учиш ёки учиш-синов таркибидаги ана шундай ходимлар га, ер ости ишларида, айниқса зарарли ва оғир меҳнат шароитидаги ишларда (кимё, металлургия саноати, металл қайта ишланадиган иссиқ участкаларда), шунингдек, зарарли ва оғир меҳнат шароитидаги ишларда тўла иш куни билан банд бўлган ходимларга - 1-сонли, 2-сонли ва 3-сонли ишлаб чиқаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, лавозимлар, кўрсаткичлар рўйхатлари бўйича имтиёзли шартлар билан пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлиб, уларнинг рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг махсус қарори билан тасдиқланган. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида пе дагог ва тиббий ходимлар учун, экологик фалокат минтақасида ишлаган шахслар учун, бевосита қариялар, ногиронлар ва меҳнатга қобилиятсиз ёлғиз фуқароларга хизмат қилувчи ижтимоий таъминот тизими ходимлари учун имтиёзли пенсия таъминоти шартлари биринчи бор белгилаб қўйилди. Масалан, ўқитувчилар ва бошқа маориф ходимлари учун пенсия ёшга қараб - эркаклар - 55, аёллар - 50 ёшга еттанда ва камида 25 йиллик махсус иш стажига эга бўлганда; врачлар ва бошқа тиббий ходимларга худди шундай ёшга етганда ва қишлоқ жойларда - камида 25 йиллик ва шаҳарларда камида 30 йиллик махсус иш ста жига эга бўлганда ёшга доир пенсия - Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлайдиган ишлар ва касблар рўйхати бўйича тайинланади. Қонун ҳужжатларида беш нафар ва ундан ортиқ болани туғиб, саккиз ёшгача тарбиялаган аёллар учун, болаликдан ногирон бўлганларни худди шу ёшгача тарбияла ган оналар учун имтиёзли пенсия таъминоти ҳуқуқи сақлаб қолинган. Республика қонун ҳужжатларида меҳнат миқдори ва сифатига қараб пенсия таъминотининг табақалашган қоидаси янада кенгайтирилди. Талаб қилинадиган иш стажи мавжуд бўлганда ёшга доир пенсия ва I ҳамда II

гуруҳ ногиронлик пенсиясининг асосий миқдори иш ҳақининг 55 фоизини, боқувчисини йўқотганда оиланинг меҳнатга қобилиятсиз ҳар бир аъзоси учун эса иш ҳақининг 30 фо изини ташкил этади. Пенсия тайинлаш учун талаб қилинганидан ташқари ҳар бир тўлиқ иш йили учун ёшга доир пенсия ҳамда I ва II гуруҳ ногиронлик пенсияси миқдори иш ҳақининг 1 фоизи миқдорида; III гуруҳ ногиронлик пенсияси ва боқувчисини йўқотганда оиланинг меҳнатга қобилиятсиз ҳар бир аъзоси учун тўланадиган пенсия миқдори иш ҳақининг 0,5 фоизи миқдорида оширилади. Ёшга доир пенсия ҳамда I ва II гуруҳ ногиронлик пенсияси - нинг энг кўп миқдори иш ҳақининг 75 фоизини, III гуруҳ ногиронлик ҳамда боқувчисини йўқотганда оиланинг меҳнатга қобилиятсиз ҳар бир аъзоси учун пенсиянинг энг кўп миқдори иш ҳақининг 40 фоизини ташкил этади. Ундан ташқари, қонун I ва II гуруҳ ёлғиз ногиронларга, уруш қатнашчилари ва ногиронлари ҳамда фронт орти меҳнаткашларига, ўлими ҳарбий мажбуриятларни бажариш билан боғлиқ ҳарбий хизматчиларнинг ота-оналари ҳамда хотинига пенсияларга устама қўшиб ҳисоблашни кўзда тутади. Устама республикада белгиланган энг кам иш ҳақига қонун билан белгиланган фоиз нисбатида ҳисобланади. Амалда бўлган пенсия қонун ҳужжатларига биноан пенсия ҳисоблаш учун бутун меҳнат фаолияти даврининг исталган кетма-кет беш йилидаги иш ҳақи асос қилиб олинади. Иш ҳақига амалдаги қоидаларга би - ноан суғурта бадаллари ҳисобланадиган ҳамма меҳнат ҳақи турлари киритилади. Пенсия ҳисоблаш учун асос бўладиган иш ҳақи энг кам иш ҳақи миқдоридан етти баравар кўп қилиб белгиланган. Пенсия таъминоти тизимида меҳнат стажининг роли анча ошганлиги сабабли, стаж пенсия ҳуқуқининг асоси этиб олинган, пенсия миқдори ҳам стажга қараб белгиланади, қатор ҳолларда эса меҳнат стажига бошқа баъзи бир фаолият турларини ҳам қўшиш кўзда тутилади. Масалан, болали аёлларга болаларни уч ёшгача парвариш қилиш даври, умумий

ҳисобда 6 йилгача, иш стажига қўшилади. Моллар ҳайдаб боқиладиган яйловларда чўпоннинг хотини (уни ишга жойлаш имкони бўлмаган жойларда) эри билан биргаликда алоҳида шароитда яшаши ҳам ҳисобга олинган. Мана шу вақт, умумий иш стажи камида 5 йил бўлса, унинг меҳнат ста жига кўпи билан 10 йил қўшилади. Айни бир вақтда стажни имтиёзли тарзда ҳисоблаш ҳоллари ҳам назарда тутилган. Ҳаракатдаги армия таркибига кирадиган ҳарбий қисмларда, штаблар ва муассасаларда, жанговар ҳаракатлар даврида партизанлик отрядлари ва қўшинларида кўнгилли равишда ёлланиб ишлаган таркиб сифатидаги хизмат ва иш вақти, байналмилал бурчини бажариш чоғида жанговар ҳаракатларда қатнашган вақт стажга уч баравар кўпайтириб, ҳарбий хизмат ва фронт ортидаги иш вақти, жумладан, иккинчи жаҳон уруши йилларида (1941 йил 22 июндан 1945 йил 9 майгача) эркин ёлланган таркиб сифатидаги иш вақти - стажга икки баравар кўпайтириб; лепрозорий (моховхона), вабога қарши ва юқумли касалликларни даволаш муассасаларидаги иш вақти - икки баравар кўпайтириб; паталогоанатомия ва тиббий-суд муассасаларидаги айрим тиббий ходимлар тоифалари иш вақти - стажга бир ярим баравар кўпайтириб ёзилади ва ҳоказолар. Амалдаги қонун-ҳужжатларига биноан меҳнат стажи пенсия тайинланган кунгача ҳисобга олинади. Ишлаб турган пенсия олувчиларга пенсия 50 фоиз миқдорида тўланади. Пенсия олиши билан бирга ишни давом эттириш ҳуқуқига эга бўлган айрим тоифадаги фуқаролар бундан мустасно сифатида пенсияни 100 фоиз олади. Булар - иккинчи жаҳон уруши ногиронлари ва қатнашчилари, уларга тенглаштирилган кишилар, жумладан, жанговар ҳаракатлар олиб борилган мамлакатларда байналмилал бурчини бажарган ҳарбий хизматчилар, Чернобил фалокати оқибатида шикастланган шахслар, 1941-1945 йиллардаги уруш даврида фронт ортида ишлаганлар, I

ва II гуруҳ ногиронлари ҳамда боқувчисини йўқотганлик учун оила аъзоларига пенсия олаётган шахслардир. Қонунда бозор иқтисодиётига ўтилаётган, хўжалик субъектлари мустақиллиги ўсиб бораётган шароитда табақаланган пенсия-таъминоти тизими ривожлантирилиб, корхона ва ташкилотларга меҳнат ҳақи тўлаш учун мўлжалланган маблағлар ҳисобидан ўз ходимларига улар меҳнат улуши, моддий жиҳатдан таъминлангани ва саломатлиги ҳисобга олинган ҳолда пенсияларга қўшимча ойлик тўловлар жорий этиш ва тўлаш, мана шу меҳнат жамоасида хизмат кўрсатган ходимлар пенсияга чиқаётган вақтда бир карра нафақа тўлаш, ноқулай меҳнат шароитида банд бўлган ходимларга (агар улар пенсия таъминоти тўғрисидаги қонунга биноан меҳнат шароитига доир имтиёзли пенсия олиш ҳуқуқидан фойдаланмаётган бўлса) муддатидан илгари пенсия тайинлаш ва тўлаш ҳуқуқи берилган. Нафақалар . Меҳнат улушига қараб табақаланадиган ненсиялардан фарқли ўлароқ, нафақалар моҳияти бошқача - улар ўта муҳтож кишиларга айнан кўмаклашиши керак. Болаликдан ногиронларга, қариялар ва меҳнатга қобилиятсиз кишиларга, пенсия тайинлаш учун зарур иш ста жига эга бўлмаган фуқароларга нафақалар худди пенсиялар сингари ойма-ой тўлаб борилади. Ойлик нафақа ногирон болаларга 16 ёшга етгунига қадар, уни олиш ҳуқуқини берадиган тиббий далиллари бор бўлса, шунингдек, иш стажига эга бўлмаган 16 ёшдан ошган, тиббий-меҳнат эксперт комиссиялари томонидан болаликдан I ва II гуруҳ ногирони деб тан олинган шахсларга тўланади. Нафақалар ижтимоий таъминот туман (шаҳар) бўлимлари томонидан тайинланади ва болаликдан I ва II гуруҳ ногирони ёки ногирон болаларга нафақа тайин қилинган ота-оналари яшайдиган жой бўйича тўланади. Тайинланган нафақа болаликдан I ёки II гуруҳ ногиронига у оладиган иш ҳақи, стипендия, алимент ёки бошқа даромадлардан қатъи

назар тўланади. Ногирон болага тайинланган нафақа у оладиган (унга бериладиган) бошқа нафақалардан қатъи назар тўланади. Нафақаларни болаликдан ногиронларга тўлаш, етказиб бериш ва жўнатиш ишлари Ижтимоий суғурта жамғармаи маблағлари ҳисобидан тўланади. Пенсия тайинлаш учун зарур иш стажи бўлмаган кек са ва меҳнатга қобилиятсиз фуқароларга бериладиган на фақа - давлат ижтимоий таъминоти бўйича нафақанинг бошқа бир тури ҳисобланади. Ёшга доир нафақа иш стажи ҳамда таъминлаб туриши лозим бўлган қариндошлари бўлмаган шахсларга: эркакларга - 65 ёшдан, аёлларга - 60 ёшдан бошлаб тайинланади. Нафақа олиш юзасидан мурожаат қилган шахснинг қариндошларининг моддий аҳволи ночор эканлиги аниқланган тақдирда, моддий ёрдам кўрсатишга қурби етмайдиган қариндошлари бор бўлса ҳам, унга нафақа тайинланиши мумкин. Ногиронлик нафақаси ногиронлик бошланган ҳолда, яъни доимий ёки узоқ вақт меҳнат қобилияти йўқотилган ҳолда, фақат I ва II гуруҳ ёлғиз ногиронларга тайинланади ҳамда тўланади. Пенсия тайинлаш учун зарур иш стажи бўлмаган шахс вафот этган тақдирда, унинг қарамоғида бўлган оила аъзолари юқорида кўрсатилган Низомга биноан нафақа олиш ҳуқуқига эга. Ёшига доир нафақа, ногиронлик нафақаси ва боқувчисини йўқотганлик нафақаси ижтимоий таъминот органлари томонидан тайинланади. Нафақа олувчи Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан чиқиб кетган ҳолда нафақа тўлови тўхтатилади. Ижтимоий таъминот тури бўлган нафақалар сирасига вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бўйича, ҳомиладорлик ва туғиш бўйича тўловлар ҳам кирадики, улар узоқ давом этмайдиган вақт ичида узрли сабаб юзасидан ходим йўқотган иш ҳақи ўрнига ёрдам кўрсатиш мақсадида берилади. Бундай ёрдам нисбатан қисқа муддатли, аммо йўқотилган иш ҳақи миқдорларига тенг ёки яқин суммаларда нафақа тўлашни тақозо этади.

Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси умумий меҳнат стажи давомийлигига боғлиқдир. Амалдаги қонунчиликка биноан умумий иш стажи 8 йил ва ундан ортиқ бўлса - иш ҳақининг 100 фоизи миқдорида, 5 йилдан 8 йилгача бўлса - иш ҳақининг 80 фоизи миқдорида, 5 йилгача бўлса - иш ҳақининг 60 фоизи миқдорида нафақа тўла нади. Ишда майиб бўлган ёки касбий касалликка чалинган ходимлар, 1941-1945 йиллардаги уруш қатнашчилари, байналмилалчи жангчилар, Чернобил АЭСда фалокат оқибатларини тугатиш иштирокчилари, қармоғида уч ва ундан ортиқ 16 (ўқувчилар - 18) ёшга етмаган бола бўлган ходимлар каби шахслар тоифаси бундан истиснодир. Уларга меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси барча ҳолларда иш ҳақининг 100 фоизи миқдорида тўланади. Қонун ҳужжатларида болаларни таъминлашда ва тарбиялашда манзилли моддий ёрдам кўрсатиш, айрим қўшимча харажатларни қоплаш мақсадида катер нафақалар бериш ҳам кўзда тутилганки, бунинг учун қонун чиқарувчи асосий турмуш воситалари - меҳнат ҳақи, пенсия ва ҳоказоларни етарли деб ҳисобламаган. Мазкур нафақалар асосий турмуш воситаларига қўшимча тўланади, уларга тенглаштирилмайди, балки қўшимча харажатлар зарурлиги ҳисобга олиниб белгиланади. Бундай тўловлар сирасига болали оилаларга ойлик ва галлик нафақалар, бола туғилганлиги муносабати билан, дафн маросими учун бериладиган нафақалар ва бошқалар киради. Корхона ва ташкилотларнинг ходимларни ижтимоий муҳофаза қилишдаги роли Корхоналар ҳамиша ў з ходимларини ижтимоий муҳофазалаш вазифасини у ёки бу даражада бажариб келганлар, бу хусусан, қуйидаги йўналишларда амалга оширилган: 1. Меҳнаткашларнинг соғлиқларини сақлаш ва хавфсиз меҳнат шароитларини таъминлаш, аёлларга оилавий мажбуриятларини ишлаб

чиқариш билан бирдек олиб боришлари, ёшларга ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда таълим олишлари учун имконият яратиб беришга хизмат қилувчи, қонунларда кўзда тутилган имтиёзлар ва ижтимоий хизматларни амалга ошириш; 2. Корхона томонидан белгиланган ижтимоий имтиёзлар ва хизматларни кўрсатиш: ходимлар ва уларнинг оилаларига моддий ёрдам кўрсатиш, бепул овқатланиш, маҳсулотларни имтиёзли баҳоларда сотиш, тиббий хизмат кўрсатиш, уй-жой билан таъминлаш, дам олишни ташкил этиш, ходимларни қайта ўқитиш ва малакаларини ошириш ва бошқалар. Бу йўналишлар давлат бошқаруви марказлашган даврда анча ривожланган бўлиб, давлатдан ижтимоий муҳофаза учун субсидия ва дотациялар олувчи корхоналарнинг имкониятлари анча кенг эди. Бозор шароитида корхоналар давлатнинг бундай кўмагидан маҳрум бўлдилар, ижтимоий муҳофаза эса асосан корхонанинг фаолияти, олинаётган даромад, аҳолининг иш билан бандлик даражасига боғлиқ бўлиб қолди. Эндиликда корхоналарнинг ижтимоий вазифаларни бажариш даражаси уларнинг оқилона амалга оширилишига боғлиқ. Ижтимоий муҳофазалаш тизимини шакллантириш бўйича ёндошувлардан бири Меҳнат вазирлиги томонидан илгари сурилган. У ижтимоий кафолатлар, имтиёзлар ва тўловлар элементларини тарти б га солишда муҳим ўрин тутади. Корхонада ижтимоий ёрдам ҳажмининг кенгайиши ходимни ўз иш жойига бо ғ лайди, унда юқори унумли меҳнатга рағбат уйғотади, фирма ёки корхонанинг обрўсини сақлашга ундайди. Корхонада иш ҳақи сиёсати ва ижтимоий муҳофаза ўртасида муайян мувозанат ўрнатилиши лозим. жадвал Ижтимоий кафолатлар, имтиёзлар ва тўловлар миллий тизими Ижти- моий кафолат- лар, Тўловлар ва хизматларн инг Шаклланиш и - нинг асосий тамойиллар Молиялаш манбалари Хараж ат-лар миқ- дори, Ҳуқуқий таъминот

имтиёз- лар ва тўловлар шакллари вазифалари и ЯИМг а нисба- тан % ҳисоби да Турмушни таъминлаш бўйича давлат ижтимоий кафолатлар и Соғли қ ни сақлаш, таълим, пенсия таъминоти соҳаларида Умумийлик, бир асослилик, ижтимоий адолат Республика бюджети ва маҳаллий бюджетлар Ижтимоий меъёрлар, муҳтожли кни текширмас дан - барча аҳоли учун Ижтимоий ёрдам Аҳолининг меҳнатга лаёқатсиз ва ижтимоий заиф қатламлари учун пенсиялар ва нафақалар Жамият ва давлатнинг биргаликда қўллаб- қувватлаши Республика бюджети ва маҳаллий бюджетлар Ижтимоий меъёрлар, муҳтожли кни текширмас дан - аҳолининг заиф қатламлар и учун Мажбурий тиббий суғурта Пенсиялар, тиббий ёрдам, реабилитаци я соғломлашт ириш Шахсий жавобгарлик, бирдамлик суғуртаси ва субсидияланг анлик Иш берувчилар ва меҳнаткаш - ларнинг ижтимоий бадаллари Ижтимоий меъёрлар, муҳтожли кни текширмас дан суғурталан

ган меҳнаткаш лар учун Тўловлар ва компенсац иялар Ижтимоий тўловлар (бонуслар), дам олиш, даволаниш, соғломлашт ириш, таълим олиш бўйича қўшимча хизматлар учун тўловлар Ижтимоий адолат, шахсий жавобгарлик Корхоналар нинг (иш берувчилар нинг) ижтимоий тўловлари Меҳнат сифати,ша хсий ташаббус, иш стажини ҳисобга олиб тузиладига н меҳнат шартнома лари, муҳтожли кни текширмас дан Ихтиёрий ижтимоий суғурта Пенсиялар, тиббий хизматлар, соғломлашт и - риш Шахсий жавобгарлик суғурта бирдамлиги Иш берувчилар ва меҳнаткаш - ларнинг ижтимоий бадаллари Муҳтожли кни текширмас дан бериладиг ан ижтимоий кафолатла р – су ғ урталан ган - лар учун

3 . 5 . Ижтимоий муҳофаза қилиш тизимини такомиллаштириш йўллари Амалдаги ижтимоий муҳофазалаш тизими янги шароитларга етарлича мослаштирилмаган. Иқтисодиётнинг кўпукладлилиги, турли мулкчилик шаклларининг юзага келиши, республика субъектлари, ўз- ўзини бошқариш идоралари ҳуқуқларининг оширилиши, ижтимоий муҳофаза учун ажратилаётган маблағларнинг қайта тақсимланишига жиддий таъсир ўтказмоқда. Минтақалар, иш берувчилар ва меҳнаткашларнинг роли кучаймоқда, бу айниқса, ижтимоий суғурта тизими, унинг ихтиёрий шаклларини ривожлантиришда яққолроқ намоён бўлмоқда. Шу билан бирга ижтимоий муҳофаза соҳасида ўз ечимини кутаётган муаммолар бир талай. 1. Ижтимоий муҳофаза тизими ҳуқуқий жиҳатдан етарлича таъминланмаган. Хусусан, Ўзбекистон Республикасида ижтимоий суғурта тўғрисдаги қонунга эҳтиёж кучли, унинг қабул қилиниши суғуртанинг турли йўналишларини ривожланишига имкон яратган бўлур эди. 2. Мавжуд тизим ишлаб чиқаришда жароҳат олган, корхоналарнинг ёпилиши, банкрот бўлиши ва тўлов қобилятини йўқотиши оқибатида моддий зарар кўрган ходимлар ва уларнинг оилаларини ижтимоий муҳофазалаш даражаси жуда паст. 3. Су ғ урта тўловларининг умумий қиймати балансланмаган. 4. Амалдаги ижтимоий суғурта тизимида бадал тўловчиларга молиявий оғирлик ҳисобга олинмайди, суғурталанувчи суғурта жамғармаларини бошқаришдан четлатилган, суғурта бадаллари миқдори профессионал ва ижтимоий хавф даражасига боғланмаган. 5. Ижтимоий муҳофазанинг молиявий масалалари қаторида ишлаб чиқаришда жароҳат олган ходимларни реабилитация қилиш бўйича ижтим оий ҳимоянинг молиявий масалаларигина эмас, балки меҳнат қобилиятини йўқотганлик товонини тўлаш тизимини яратишга, зиён етган

ходимларнинг тикланишлари буйича ижтимоий хизмат лар мақбул даражасини таъминлайдиган тегишли инфратузилмани шакллантиришга ҳам жиддий эътибор берилиши керак. 6. Бутун жаҳондаги каби ижтимоий суғурта жамғармаларининг мустақиллигини сақлаб қолиш, бюджетдан ташқари жамғармалар деб номланадиган жамғармаларни бюджетга бериб қуймаслик керак. Суғурталашда давлат ҳам, иш берувчи ҳам, ходим ҳам қатнашиши лозим. 7. Ижтимоий муҳофаза аввало, давлат ишидир ва бу масалада асосий юкни давлат бюджети ўз зиммасига олиши керак. Гап шундаки, худудлардаги фаровонлик даражаси ғоят хилма-хилдир. Баъзи ҳудудлар ижтимоий ҳимоянинг нормал даражасини таъминлай олмайдилар. Бу эса ахолининг анча қашшоқлашишига олиб келади. 8. Давлат нафақалари (масалан, болаларга бериладиган нафақалар, стипендиялар) миқдори камлиги ниҳоятда жиддий муаммодир, чунки улар иш ҳақининг энг кам миқдори билан боғланган. Бу миқдор эса, ўз навбатида, яшаш минимумининг 18-20 фоизини ташкил этади. Бу гап ижтимоий суғуртага ҳам тааллуқлидир (масалан, энг кам пенсия миқдори яшаш минимумининг салкам 20 фоизини ташкил этади, ишсизлик юзасидан бериладиган нафақалар ҳам миқдоран унча катта эмас ва чекинишлари бор.) 9. Илгари корхоналар ўз фойдалари ҳисобига ходимларини ижтимоий муҳофазалаш бўйича катта ишларни амалга оширар эдилар. Эндиликда корхоналарнинг иқтисодий аҳволи турлича бўлиб, айримлари ижтимоий муҳофазани ҳаддан ташқари кучайтирган бўлсалар, баъзи корхоналар минимал ёрдам кўрсатмоқдалар. Бу ўз навбатида ижтимоий тангликнинг кучайишига сабаб бўлиши мумкин. Таъкидлаш лозимки, ижтимоий муҳофазалаш тизими ҳозирда қайтадан шаклланмоқда. Уни фуқаролар манфаатлари ва бозор иқтисоди талабларига нечоғлик мос бўлиши кўп жиҳатдан айни шу жараённинг иқтисодий аҳволига, ижтимоий харажатларнинг корхона

рақобатбардошлигига таъсирига ва ижтимоий муҳофазанинг жамоа шартномасида белгиланган ҳажмига қараб белгиланади. Бунинг бир неча сабаблари мавжуд: -ходимларни ижтимоий муҳофазалашни кучайтириш рақобатбардошликнинг пасайишига олиб келади; -агар корхона ижтимоий хизматлар учун ҳақ тўлайдиган бўлса (масалан, жамоа шартномаси бўйича), у шундай хизматларга муҳтож кишиларни (масалан, болали аёллар, пенсионераларни) ишга олишдан манфаатдор бўлмайди; - ижтимоий муҳофаза даражасининг ўта юқорилиги ва ишдан бўшаш оқибатида шундай муҳофазадан маҳрум бўлиб қолиш эҳтимоллиги меҳнаткашлар мобиллигини пасайтиради. Ҳозирги шароитда корхоналарда ижтимоий муҳофазалашни амалга ошириш амалиёти кўрсатадики, жон бошига тўғри келадиган ўртача даромад, ижтимоий-профессионал мақом ва иш ҳақи юқори бўлган жойларда ходимлар кўпроқ моддий ёрдам оладилар. Шу билан бирга, сўнгги йилларда корхоналарнинг ўз ходимлари учун уй-жой ажратиш, тиббий хизмат ва болалар муассасалари билан таъминлаш имкониятлари тораймоқда. Бугунги кунга келиб корхоналарда бепул овқатланиш, мураккаб турмуш шароитларида ходимлар ва уларнинг оилаларига моддий ёрдам кўрсатиш, маҳсулотларни имтиёзли баҳоларда сотиш, тиббий хизмат учун ҳақ тўлаш, ходимларни қайта ўқитиш ва малакаларини ошириш, катталар ва болаларнинг дам олиш харажатларини қоплаш каби ижтимоий имтиёз ва хизматларга кенгроқ ўрин берилмоқда. Шу билан бирга ижтимоий муҳофаза фақат ижтимоий функцияларнигина эмас, балки рағбат уйғотиш функциясини ҳам бажармоқда, чунки у энди иш унумдорлиги, ходимнинг фаолияти маҳсулига боғлиқ бўлиб қолмоқда.

Таянч иборалар Ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси. Ижтимоий институтлар ва ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиш механизми. Касаба уюшмалари. Ижтимоий - норматив институтлар. Жамоа шартномалари. Ижтимоий таъминот ва унинг турлари. Пенсия таъминоти. Нафақалар. Корхона ва ташкилотларнинг ходимларни ижтимоий муҳофаза қилишдаги ўрни. Ижтимоий кафолатлар, имтиёзлар ва тўловлар. Ижтимоий муҳофаза қилиш тизимини такомиллаштириш йўллари. Нафақа таъминоти тизимини ислоҳ қилиш. Ривожланган давлатлар тажрибасидан кенг фойдаланиш. Самарали амал қилувчи нафақа тизимини яратишда давлатнинг роли. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат нафақа таъминоти тўғрисида” ги қонуни. Давлат нафақаларининг ягона тизими. Уларни ҳисоблаш, қайта ҳисоблаш, тайинлаш ва тўлаш тартиби. Жаҳон амалиётида нафақа тизимининг ташкил топиши ва тажрибаси.

Ҳулоса Ўзбекистонда ижтимоий муҳофазалаш масалалари билан Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги шуғулланади . Жойларда (республика субъектлари даражасида) меҳнат, аҳолини ижтимоий муҳофазалаш ва таъминлаш бўйича бошқармалар (вилоят, ша ҳ ар) ва туман бўлимлари фаолият юритади. Энг муҳим ва энг қудратли ижтимоий-ташкилий институт - бу давлатдир, у мураккаб институционал тизимдан иборат бўлиб, турли институтлардан ташкил топган. Ижтимоий муҳофаза қилиш вазифаларини бажаришда суғурта компаниялари, турли ихтисослаштирилган жамғармалар, хайрия ташкилотлари, шунингдек, ижтимоий ва сиёсий ташкилотлар сингари институтлар муҳим роль ўйнайдилар, улар ўзлари вакил қилинган соҳада ижтимоий гуруҳ ва қатламларни ижтимоий муҳофаза қилишни амалга оширадилар. Пенсия - ижтимоий таъминотнинг, кексалар ва меҳнатга қобилиятсиз кишиларга моддий ёрдам кўрсатишнинг энг асосий ва энг оммавий туридир. Пенсия таъминоти барча мамлакатларда ижтимоий дастурларнинг муҳим таркибий қисми саналади. Самарали амал қилувчи пенсия тизимини яратиш давлат ижтимоий сиёсатининг энг муҳим йўналиши ҳисобланади. Зеро, жамият мамлакат иқтисодий тараққиётига ўз ҳиссасини қўшган кишилар тўғрисида ғамхўрлик қилиши даркор. Иқтисодиётнинг кўпукладлилиги, турли мулкчилик шаклларининг юзага келиши, республика субъектлари, ўз-ўзини бошқариш идоралари ҳуқуқларининг оширилиши, ижтимоий муҳофаза учун ажратилаётган маблағларнинг қайта тақсимланишига жиддий таъсир ўтказмоқда. Минтақалар, иш берувчилар ва меҳнаткашларнинг роли кучаймоқда, бу айниқса, ижтимоий суғурта тизими, унинг ихтиёрий шаклларини ривожлантиришда яққолроқ намоён бўлмоқда.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2002. 2. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодекси - Т.: «Адолат», 1996-256б. 3. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. 5-том. -Т.: Ўзбекистон, 1998. 4. И.Каримов “Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз”-Т.: Ўзбекистон, 2001. 5. И.Каримов “Ҳалқимиз фаровонлигининг барқарор ўсишини таъминлаш-устувор вазифа” Ҳалқ сўзи, 2001 йил 12 январь 6. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси - Т.: «Ўқитувчи», 2001. 7. Абдураҳмонов Қ.Х . Меҳнат иқтисодиёти (дарслик)Т.: 2004. 8. Абдураҳмонов Қ.Х., Тохирова Х.Т. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш (ўқув қўлланма). Т.: 2004. 9. Адамчук В.В. и др. Экономика и социология труда Учебник для ВУЗов - М.: ЮНИТИ, 1999- с.406. 10. Владимирова Л.П. Экономика труда - Учебное пособие- М.:- Изд. Дом «Дашков и К», 2000. 11. Инсон тараққиёти, Тошкент, 2000.

O'xshashlar

Ўзбекистон республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Иқтисодий ривожланган мамлакатларда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш хусусиятлари

Халқаро ташкилотларнинг аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш масалаларини ҳал этишдаги тажрибаси

Фавқулодда вазиятлар, улардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш

Меҳмонхоналарнинг ташкилий-бошқарув тузилмаси