Ўзбекистон республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ўзига хос хусусиятлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистон республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ўзига хос хусусиятлари Режа: Ўзбекистон моделида кучли ижтимоий сиёсат асосий бўғин сифатида Манзилли ижтимоий муҳофаза қилишнинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти Ўзбекистон Республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг йўналишлари

Ўзбекистон моделида кучли ижтимоий сиёсат асосий бўғин сифатида Ўзбекистонда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг марказида ижтимоий сиёсат масаласи туради. Бу сиёсатнинг зарурати мамлакатда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар натижасида аҳоли бошига тушиши муқаррар мушкулликларни енгиллаштириш билан боғлиқдир. Бундан ташқари, ҳар қандай жамиятда доимо шундай шахслар тоифаси мавжудки, улар объектив сабабларга кўра (ёши, соғлигининг ёмонлиги, мамлакатдаги ишсизлик даражаси ва бошқалар) ишлаб чиқаришда иштирок эта олишмайди. Шунинг учун улар тўғрисида қайғуришни давлат ўз зиммасига олиши зарур, яъни яратилган миллий даромаднинг бир қисмини улар фойдасига қайта тақсимлаши лозим. Камбағаллик ва аҳоли ўртасида кучли иқтисодий тенгсизликнинг олдини олиш мақсадида даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш бўйича давлат чора-тадбирлари тизими ижтимоий сиёсат деб юритилади. Кенг маънода ижтимоий сиёсат деганда, шахс ҳаёт фаолиятининг шундай шароитларини яратиш ва тутиб туриш бўйича кўрилган барча чора-тадбирлар тушуниладики, у шахснинг ривожланишига ёрдам беради ва унинг ижодий имкониятларини тўлиқ намоён қилишини рағбатлантиради. Бу дастур ўтказилаётган барча ислоҳотларнинг пировард мақсади - инсон ҳаёти ва фаолияти учун муносиб шарт-шароит яратиш билан чамбарчас боғланган. «Ислоҳот инсон учун» деган туб қоида Ўзбекистонда ислоҳотнинг «жазава» усулларини қўллашни истисно этди ва бозор иқтисодиётига ўтишнинг биринчи босқичидаёқ кишиларни ижтимоий муҳофаза қилиш юзасидан кучли, огоҳлантирувчи чораларни кўриш зарурлигини тақозо қилди. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг илк босқичларидаги ижтимоий муҳофаза тадбирлари бутун аҳолига нисбатан қўлланилади, бу эса мамлакатда барқарорликни сақлашнинг муҳим омили бўлди. Мунтазам

равишда кўриб чиқилаётган турли миқдордаги иш ҳақи, пенсия, стипендия ва ҳар хил нафақа, товон пули кўринишидаги бевосита пул тўловлари кенг қўлланилди, имтиёзлар ҳамда турли қўшимча тўловлар тизими аҳолини ижтимоий муҳофазалаш даражасини бирмунча оширди. Энг кам миқдордаги меҳнат ҳақи ва пенсияларнинг солиққа тортилмаслиги белгилаб қўйилди. Корхоналарнинг ўз ходимларига ижтимоий ёрдам кўрсатиш борасидаги харажатлари қисман бюджет маблағлари ҳисобидан тўлдирилди. Оммавий равишда талаб қилинадиган кўпгина товар ва хизматлар турларининг нархлари ўртасидаги тафовутнинг ўрни қопланди. Айни вақтда, қўшимча ижтимоий тадбирларнинг бу тун бир мажмуи - икки ёшга тўлмаган болаларнииг бепул овқатланиши, бошланғич синфлар ўқувчилари ва ёлғиз пенсионерлар учун бепул нонушта берилиши, мактаб ўқувчилари ва талабаларнинг имтиёзли овқатланиши, жамоат транспортида имтиёзли қатнаши кабилар йўлга қўйилди. Уй- жойларни хусусийлаштириш чоғи кўпгина тоифадаги фуқаролар уларни бепул ўз шахсий мулки қилиб олди. Аҳолининг талай ижтимоий гуруҳлари учун коммунал хизмат ва ҳоказоларда имтиёзлар жорий этилди. Мураккаб иқтисодий аҳвол юзага келганига қарамай, Ўзбекистонда аҳоли учун энг муҳим ижтимоий вазифаларни ҳал этиш мақсадида зарур маблағлар излаб топилди. Ислоҳотларнинг дастлабки босқичида ижтимоий муҳофазага ажратилган давлат харажатлари республика бюд жетининг учдан бир қисмини ташкил этди. Ўша даврда ишлаб чиқилган ижтимоий сиёсат ўз олдида турган вазифаларни амалга оширди ва айни пайт бозор иқтисодиётига хос заруриятни - ижтимоий ёрдам чоралари ва воситаларини ўзгариб турган шароитга мувофиқ тарзда доимо мослаш заруратини юзага келтирди. Барча аҳолига мўлжалланган ижтимоий сиёсат ёрдамга эҳтиёжнинг кўпроқ ва камроқ даражаси каби жуда муҳим омилга нисбатан сезгирликни қўлдан бой берди. Шундай бўлиб чиқдики, кам таъминланган фуқаролар ҳам, тўла таъминланган фуқаролар ҳам бир хилда мадад оларди. Бунинг

устига, дотация жорий этилган асосий товар ва хизмат турлари ҳақиқатан истеъмол этилишига нисбатан улардан айни шундай ёрдамга камроқ муҳтож бўлган кишилар кўпроқ фойдаланиб қолишди. Ҳақиқатан ҳам, муҳтож кишилар учун кам самара берган беҳуда сарф-харажат маблағларнинг сочилиб юборилишига сабаб бўлди. Шуни айтиш кифояки, фақат республика бюджети орқали 30 хил турли йўналишлар бўйича ёрдам кўрсатилган. Объектив равишда ижтимоий муҳофаза қилиш воситаларини қайта йўналтириш зарурати, ялпи ижтимоий мадад бериш йўлидан чиндан ҳам мададга муҳтож кишиларга ёрдам кўрсатишнинг табақалашган, манзилли тизимига ўтиш зарурати туғилди. Республикада чиндан ҳам муҳтож одамларга манзилли, табақалашган ёрдам беришга адолат ғоясига оғишмай амал қилиш қоидаси асос қилиб олинди. Адолатга интилиш, - дейди Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов, - халқимизнинг энг муҳим фазилатидир. -Адолатни кучли ҳис қилиш, кўп жиҳатдан Шарқ фалсафаси таъсири остида юзага келганки, унинг ривожланишига ўзбек халқи, ўтмиш мутафаккирлари, олимлари бебаҳо ҳисса қўшган. Ижтимоий ёрдам тизимининг адолат мезонига бўйсундирилиши аҳоли учун ғоят оддий ва равшан бўлган тақсимот воситаларини талаб қилди ва улар ишлаб чиқилди. Мустақиллик йиллари аҳолини ижтимоий муҳофаза этиш тизими тубдан ўзгартирилди. Мазкур ўзгариш ислоҳотлар ижтимоий дастурини амалга оширишнинг биринчи босқичининг энг муҳим якуни бўлди ҳамда бозор муносабатлари ривожланишига мос янги устувор йўналишларга ўтилганлигидан далолат берди. Янги тизим ижтимоий ёрдамдан аниқ фойдаланувчиларга пухтароқ йўналтирилган. Булар, аввало, мамлакат келажаги – болалар, шунингдек, кўп болали ва кам таъ минланган оилалардир.

Ижтимоий ўзаро ёрдам тизимида оила асосий бўғинга айландики, бу эса дунёвий асосий инсонийлик қоидаларига, миллий анъаналар ва хусусиятларга, жамиятда оила мавқеига мувофиқдир. Ўзбекистоннинг ўзига хослиги шундаки, бу ерда бир уйда биргаликда яшашни афзал кўрадиган, умумий хўжаликка эга бўлган, умумий оилавий бюджет сарфлайдиган мураккаб оилалар кўп учрайди. Бундай шароитда эса оилани ёрдамга муҳтож, кам таъминланган оилалар тоифасига киритиш мезонини танлаш жуда мураккаб иш бўлиб чиқди. Даромадларни декларация қилишдан иборат маълум усул республика учун жуда кам даражада мақбул экан. Маълумотномалардаги расмий аломатларга қараб оилаларга нафақа берилиши адолат устувор мезонидан муқаррар чекинишларга сабаб бўлар эди. Боиси шундаки, республиканинг кўпчилик аҳолиси (60-70%) қишлоқ жойда яшаб, томорқа хўжалигидан ҳисобга олиш мушкул бўлган даромадлар кўради. Ундан ташқари, даромад ҳисобини яратиш кишиларни ёрдамчи даромадни яширишга ундар, боқимандачиликни рағбатлантирар эди. Барча даромад манбаларини тўла ва аниқ ҳисобга олиш имконини берувчи уй хўжаликларини текшириш воситаси эса ҳозирча ишлаб чиқилмаган. Ўзбекистонда муҳтожларга ижтимоий ёрдам кўрсатишнинг энг содда, самарали ва ошкора воситаси қилиб маҳалла орқали ёрдам берилиши мақбул, деб топилди. Аҳоли демократик асосда сайлаб қўядиган оқсоқоллар (раислар), уларнинг маслаҳатгўйлари ва маҳалла фаоллари, фуқаролар йиғинлари (уларга қонун йўли билан маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органи мақоми берилган) ҳар бир оиланинг моддий аҳволини, даромад манбаларини яхши билади. Мамлакатда жорий этилган ижтимоий ўзаро ёрдам тизимига биноан, кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам тайинлаш масаласи маҳалла фуқаролари йиғилишида ҳал қилинади. Муҳтожларни аниқлаш, ҳисобга олиш ва рўйхатдан ўтказиш, уларга манзилли ёрдам бериш ишига бундай мутлақо янгича ёндашувда қўни-

қўшниларга ёрдам кўрсатиш, унга ҳамдардлик билдириш, шунингдек, текинхўр ва боқимандаларга нисбатан муросасиз бўлиш каби қадимий халқ анъаналари намоён бўлади. Эндиликда бесўнақай ва қимматга тушадиган қоғозбоз идоралар ташкил этмасдан туриб, аҳолининг адолат ҳақидаги тасаввурларига мувофиқ равишда ялпи ички маҳсулотнинг бир қисми чиндан ҳам муҳтож оилаларга тақсимлаб берилаётир. Мамлакатда оналик ва болалик манфаатларини кўзлаб болали оилаларга давлат ёрдамини кучайтириш, ўсиб келаётган авлодни камол топтириш ва тарбиялаш учун шароит яратиш мақсадида 18 ёшгача болалари бўлган оилаларга ойлик нафақалари қуйидаги миқдорда оширилди: бир болали оилаларга энг кам иш ҳақининг - 40 фоизи, икки болали оилаларга - 80 фоизи, уч болали оилаларга - 120 фоизи, тўрт ва ундан кўпроқ бола ли оилаларга - 150 фоизи. Шунингдек, мазкур санадан эътиборан, иш ҳақи ва меҳнат пенсиясининг энг кам миқдорлари ҳамда бола икки ёшга тўладиган пайтгача уни парвариш қилиш бўйича ойлик нафақалар (энг кам иш ҳақининг 150 фоизи миқдорида) оширилди. (1 жадвал). Эндиликда кам таъминланган оилага ойлик моддий ёрдам тайинлаш ва унинг миқдорини белгилаш шаҳарча, қишлоқ, овул ва шаҳарларда маҳалла фуқаролари вакилларининг йиғилиши томонидан қабул қилинади. Турли жамоат ноҳукумат ташкилотлари ва жамғармаларининг тузилиши ҳам мамлакатимиз демократик тараққиёт йўлидан бораётганлигининг ёрқин далилидир, уларнинг ҳар бири аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш масалаларида ўз ҳиссасини қўшмоқда. Масалан, «Соғлом авлод учун» жамғармаси оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, миллат геножамғармаини яхшилаш, жисмоний, ақлий ва руҳий жиҳатдан соғлом авлодни тарбиялаш масалалари билан шуғулланиб, ўз дастурларини амалга ошириш орқали муносиб улуш қўшмоқда. Республикадан ташқарида фаолият кўрсатаётган жамғармалар ҳам талайгина. Булар сирасига Республика Хотин-қизлар қўмитаси, Халқаро

«Экосан» жамғармаси, Болалар жамғармаси, Республика Ногиронлар жамияти ва бошқа кўпгина жамғармалар киради. «Камолот» жамғармасининг таъсис этилиши рес публика фуқароларининг ярмидан кўпроғини ташкил этган 18 ёшгача бўлган ёшлар ҳақида, моҳият эътибори билан ватанимизнинг иқтисодиёт, фан ва маданият, ижодий имконияти тўғрисида қилинаётган ғамхўрликнинг ёрқин далилидир. Бозор муносабатларининг имконияти кенг, аммо айни вақтда улар ғоят талабчандир. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар кимнинг тақдири кўп жиҳатдан касб маҳоратига, ўзгариб турган муҳитга мослаша олишига, таваккал қилиши, ҳатто ўз шахсий мол-мулкини хавф остига қўйишдан ҳам қўрқмай, оилавий фаровонлигини таъминлай олиш билан боғлиқдир. Давлат эса бундай шароитда ижтимоий тотувлик ва барқарорлик кафили бўлиб, манзилли ижтимоий саёсатни мазкур мақсадга йўналтириб туради. Бундай ёрдам кўрсатиш учун ўз-ўзини бошқариш органлари зарур ресурслар билан таъминланади. Маҳаллаларда республика ва маҳаллий бюджетлар, шунингдек, корхона ҳамда ташкилотлар, тадбиркорлик тузилмалари ва айрим фуқаролар кўнгилли равишда ўтказган пуллар ҳисобидан махсус жамғармалар ташкил қилинган. Ваколатли ва ижроия ҳокимият маҳаллий органлари ўзларига қарашли ҳудудда аҳолининг биринчи навбатдаги эҳтиёжларига биноан ижтимоий ёрдам тадбирларига аниқлик кирита боради. Уларнинг асосий ташвишларидан бири - ижтимоий-ишлаб чиқариш кўмакчи тузилмаларини ривожлантиришдан, яъни газ, сув қувурларини, электр ва телефон тармоқларини ўтказишдан иборат.

ж адвал Оилаларни давлат томонидан маҳаллалар (маҳаллий ўз-ўзини бошқариш идоралари орқали) ижтимоий ҳимоя қилиш Қ арор қ абул қ илиши учун махсус шартлар: Пул т ў ловлари Моддий ёрдам Ижтимоий нафа қ аИжтимоий ҳимоя тури: А ҳ оли тоифалари: Кам таъминланган оилалар 16 ёшгача болалари б ў лган нафа қ ага муҳтож оилалар Энг кам иш ҳ а қ идан 1,5-3 бараваригача Энг кам иш ҳ а қ идан: Бир болали оилага – 50% Икки болали оилага – 100% Уч болалаи оилага – 140Уч ойгача Олти ойгача Қ ишло қ , поселка, овул ва мащаллалар фу қ аролар йи ғ инида очи қ овоз бериш асосида оилаларнинг аризалари ва моддий ёрдам ёки нафа қ ага му ҳ тожлиги текширилиш асосида тайинланади Тамойилларга оғишмай риоя қ илиш: ижтимоий адолат; ҳақиқатда муҳтож оилаларни қ ыллаб- қ увватлашни тавсия қилиш учун манзилли таъминлаш ; бошқа оиланинг қарамоғида былишга йыл қыймаслик ; оила аъзоларининг моддий тинчлиги учун масъулиятнинг кучайиши , айниқса болаларнинг илмли ва профессионал даражада ысиши , жисмоний ва маънавий ҳар томонлама ривожланиши учун керакли шарт- шароитлар яратиш Ў з- ў зини бош қ ариш органлари томонидан тузилган руйхатга асосан Хал қ банки былимининг жойлардаги ш а хобчалари томонидан нафа қ алар берилади Маҳаллий бюджет воситалари : бюджетдан ташқари манбалар , умумий ва хайрия жамғармалари , корхона воситалари , ихтиёрий равишдаги хайр - эҳсонлар ва бошқалар Давлат бюджети воситалари ма ҳ аллий бюджет воситалари, бюджетдан таш қ ари манбаларТ ў лов ми қ дорлари: Т ў лов даври: Тайинланиши: Берилади: Молиялаштир манбалари:

Фақат шундай шароитдагина иш ўринларини вужудга келтириш, янги ишлаб чиқариш корхоналарини ташкил этиш, хизматлар соҳасини жадал ривожлантириш, бинобарин, ижтимоий муаммоларнинг кенг мажмуини ҳал этиш мақсадида энг чекка қишлоқларга зарур сармояни жалб этиш мумкин. Ҳокимият ва ўз-ўзини бошқариш органлари аҳоли нинг ночор тоифалари учун умумдавлат ёрдам дастурлари амалга оширилишини таъминлаб, минтақа имкониятларини ҳисобга олган ҳолда шу қатламларга мадад бериш юзасидан қўшимча чоралар кўриш ҳуқуқини олган. Шу тариқа Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг ноёб ва бетакрор манзил ли тизими амал қилмоқдаки , у халқ анъаналари ва ахлоқий қоидаларига асосланган ҳамда бозор иқтисодиётига ўтиш шароитига мосланган. Ўтган иқтисодий ислоҳотлар даврида ижтимоий сиёсат қоидалари қуйидаги асосий йўналишларда рўёбга чиқарилди: аҳолининг иш билан бандлигини таъминлаш ва меҳнат бозорини шакллантириш борасида ишга киришни истаганлар учун тегишли шарт-шароит яратилди. Барча туманларда ишга жойлаштириш органлари бўлган меҳнат биржалари тузилди. Иш билан бандлик жамғармаининг маблағлари ҳисобига ходимлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш, малакасини ошириш тармоғи ташкил этилиб, молияланди, янги иш ўринлари вужудга келтирилди. Турли кўринишдаги тадбиркорлик, якка тартибда меҳнат фаолияти билан бемалол шуғулланиш имконияти берилган ва давлат секторининг анча кенгайтирилгани туфайли жами ишловчи аҳолининг ярмидан кўпроғининг шу соҳада иш билан банд бўлиши таъминланди. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичи аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг бутун тизимини аста-секин ўзгартириш, оқилона йўлга қўйиш ва манзилли бўлишини таъминлаш белгиси остида ўтди. Тенгчилик қоидасидан қатъиян воз кечиш йўли танланди. Ижтимоий мададдан асосий фойдаланувчилар аҳолининг энг ночор қисми - болалар,

ўқувчи ёшлар, кексалар, ишсизлар, кам таъминланган оилалар, ногиронлар бўлди. Манзилли ижтимоий муҳофаза қилишнинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти Ижтимоий муҳофаза қилишни амалга ошириш, ижтимоий муҳофаза механизмини такомиллаштиришда сифат жиҳатидан янги босқич зарурлиги объектив жиҳатдан етилди. Шу муносабат билан энди умумий ижтимоий муҳофаза тизимидан ишончли ижтимоий кафолатлар ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимига изчил ўтиш мақсадга мувофиқ бўлиб қолди. Бир иқтисодий тизимдан иккинчи тизимга ўтиш осон иш эмас ва у жамиятда ижтимоий-иқтисодий мураккабликларга олиб келиши мумкин. Йўналиш ва соҳаларидан қатъий назар, бозор тартиботларини жорий этиш билан боғлиқ ҳар қандай ислоҳотлар кишилар манфаатларига дахлдор бўлиб, аҳоли турмуш даражасининг у ёки бу кўрсаткичлари ўзгаришига (дастлабки босқичда – жиддий тарзда пасайиб кетишига) сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам бозор иқтисодига босқичма-босқич ўтишнинг Ўзбекистон моделида кучли ижтимоий сиёсат асосий бўғин қилиб белгилангандир. Бу эса бозор иқтисодига ўтиш бирдан-бир мақсад эмаслигини, барча иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ислоҳотлар инсон ҳаёти ва фаолияти учун муносиб шароитлар яратишга қаратилишини билдиради. “Тўртинчи устувор йўналиш – ҳалқ турмуш даражасининг изчил ва барқарор ўсиши, аҳолини янада кучли ижтимоий муҳофаза қилишни ифода этади” -дейди Президентимиз И.А. Каримов.  Бундай ривожланиш стратегияси аввало, аҳолини ижтимоий муҳофазалашни ҳамда ҳар бир меҳнатга қобилиятли фуқаро ўз қобилиятини намоён этиши, ўз меҳнати билан ўзи ва оиласининг муносиб турмуш кечиришини таъминлаши учун шароит яратишни кўзда тутади.  Халк сузи газетаси. 1999 й, 15 апрель

Ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишлари қуйидагилар ҳисобланади: *0 фуқароларнинг иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлиги, касб ва меҳнат соҳасини эркин танлаш бўйича кафолатланган конституциявий хуқуқларини таъминлаш. Меҳнатга лаёқатли аҳолининг ўз меҳнат фаолияти шаклини эркин танлаш ҳуқуқидан фойдалана бориб, ўзини ва ўз оиласини моддий жиҳатдан зарур даражада таъминлаши, оиласининг фаровонлиги учун, соғлом авлодни камол топтириш учун жавобгар бўлиши керак; *1 ижтимоий муҳофазалаш аниқ ва мақсадли йўналтирилган бўлиши керак. Аҳолининг турли қатламларига алоҳида-алоҳида ёндашиш – янги ижтимоий муҳофаза тизимининг ўзига хос хусусияти бўлиб қолмоғи лозим; *2 аҳолини ижтимоий муҳофазалаш чора-тадбирлари тизимида реал меҳнат бозорини шакллантириш, меҳнатга лаёқатли ҳар бир кишига ўз меҳнати билан оиласининг турмуш даражасини яхшилаш имконини берадиган шароит яратиш асосий ўринлардан бирини эгаллайди. Жамият тараққиёти мамлакат иқтисодий потенциалининг қанчалик юксаклиги билан эмас, балки бу потенциал ҳар бир кишининг ҳар томонлама ривожланиши учун йўналтирилганлиги билан баҳоланади. Халқаро алоқаларда Ўзбекистон малакали ишчи кучига, улкан табиий ресурсларга эга бўлган сиёсий жиҳатдан барқарор давлат сифатида қаралмоқда, бу эса тўғридан-тўғри хорижий сармояларни жалб этиш учун жуда қулай имкониятларни вужудга келтиради. Ижтимоий ислоҳотларни ўтказишнинг тактик жиҳатлари қуйидагиларни назарда тутади:  бозор механизмларини жорий этишдан олдин аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш ва муҳофаза қилиш бўйича қатъий чора-тадбирлар кўриш;

 ижтимоий соҳа аҳволини давлат томонидан назорат қилиш ва қўллаб-қувватлаш;  бозор иқтисодига кириб борган сари юзага келадиган вазият ва янги имкониятларни ҳисобга олган ҳолда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш устуворликлари ва механизмларининг ўзгариши. Ижтимоий ва иқтисодий ислоҳотларни ўтказиш, кўрилаётган чора- тадбирларнинг ўзаро бир-бирига боғлиқлиги ва таъсирини таъминлаш натижасида:  кишиларнинг турмуш даражаси кескин пасайиб кетишининг олдини олишга, республикада осойишталик ва барқарорликни сақлашга муваффақ бўлинди;  аҳолини манзилли ижтимоий муҳофазалашнинг қатъий тизими яратилди;  аҳоли бозор иқтисоди шароитларига кўниктирилди;  иқтисодий фаоллик ошди, тадбиркорлик ривожланмоқда, аҳолининг иш билан бандлик тизими бозор тизимига яқинлашмокда;  инсон манфаатларини янада кенгроқ рўёбга чиқаришни таъминлаш учун янги шароит ва имкониятлар яратилди;  мутлақ янгича ёндашувлар асосида замонавий талабларга жавоб берадиган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ишлаб чиқилди. Ўзбекистонда ижтимоий муҳофаза қилиш масалалари билан Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги шуғулланади. Жойларда (муҳофазалаш ва таъминлаш бўйича бошқармалар), (республика субъектлари даражасида) меҳнат, аҳолини ижтимоий муҳофазалаш ва таъминлаш бўйича бошқармалар (вилоят, шаҳар) ва туман бўлимлари фаолият юритади. Мазкур идораларга айрим аҳоли гуруҳлари учун имтиёз ва кафолатлар белгилаш ва тўлаш, аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатиш вазифалари юклатилган. Пенсия таъминоти Ўзбекистон Республикаси Пенсия жамғармаси ва қуйи ижтимоий таъминот идоралари зиммасида. Нафақалар тўлаш тизими

бироз мураккаброқ тузилган. Аҳоли нафақаларни иш жойидан (ижтимоий суғурта жамғармаидан), ижтимоий таъминот бўлимлари ёки маҳаллалардан олиши мумкин. Бундан ташқари, ижтимоий таъминот муассасалари (интернатлар, ижтимоий ёрдам хизматлари ва бошқалар) ва протез ишлаб чиқаришни ривожлантириш (протезлар, ногиронлар аравачалари билан таъминлаш) орқали натурал хизматлар кўрсатиш билан ижтимоий таъминот амалга оширилади. Ижтимоий муҳофазанинг айрим функцияларини давлат идоралари: вазирликлар (маҳкамалар), уларнинг жойлардаги идоралари ва муассасалари бажаради. Ногиронларни касбга ўқитиш ва ишга жойлаштириш, болалар уйларида болаларга қараш ва уларни тарбиялаш каби функцияларнинг яна бир қисмини касаба уюшмалари ташкиллаштиради (курорт ва санаторийларга жўнатиш ва соғломлаштириш). Бундан ташқари, ихтиёрий ижтимоий суғурта, хайрия тадбирлари ривож топмоқда, натижада Республика субъектлари, меҳнат жамоалари, жамоат бирлашмалари ташаббуси билан ва фуқароларнинг шахсий маблағлари ҳисобига махсус гуруҳлар ва фуқароларга давлат ижтимоий таъминотига қўшимча равишда моддий ёрдам кўрсатиш имконияти туғилади. Давлат таъминотига қўшимча ижтимоий имтиёзлар корхоналарнинг иқтисодий имкониятларига қараб жамоа шартномаларига киритилиши мумкин. Ижтимоий муҳофазалаш тузулмаларидан яна бири – нодавлат пенсия жамғармаларидир. Яқин келажакда улар давлат пенсияларига қўшимча пенсиялар тўлай бошлайдилар. Бозор иқтисодиёти шароитида мулкчиликнинг хилма-хиллиги туфайли аҳоли ижтимоий муҳофазаси учун ажратиладиган маблағлар ҳам турли шаклдаги давлат, корхона, муассасалар даромадларининг бир қисмидан расмий равишда белгиланган меъёрларда шаклланади. Ундан ташқари, ижтимоий муҳофаза жамғармаларига мамлакатимиздаги корхона ва ташкилотлар, хорижий давлатлардан келадиган ҳомийлик ва инсонпарварлик ёрдамлари ҳам қўшилади. Лекин, ижтимоий таъминот

жамғармаининг асосий ҳажми давлат томонидан белгиланган меъёрларга мувофиқ миллий даромаднинг бир қисмидан шаклланади. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш, кишиларнинг моддий аҳволини яхшилаш вазифаларини ҳал этишда давлат манбалари билан бир қаторда меҳнат жамоаларининг, жамоат ва ҳайрия ташкилотларининг ҳамда жамғармаларнинг маблағлари ишга туширилиши зарурдир. Бу борада Президентимиз И.А.Каримов шундай дейди: «Аҳолини ижтимоий муҳофазалаш, одамларнинг моддий аҳволини яхшилаш вазифаларини ҳал қилишда давлат манбалари билан бир қаторда меҳнат жамоаларининг, жамоат ташкилотлари ва хайрия ташкилотлари («Наврўз», «Маҳалла», «Меҳр-шафқат» ҳамда бошқа хайрия жамғармаларининг) маблағлари фаол ишга солинмоғи керак. Ижтимоий муҳофазалаш давлатнинг ҳам, жамоат ташкилотларию, турли хайрия жамғармаларининг ҳам асосий вазифаси бўлмоғи лозим».  Ижтимоий муҳофаза жараёнида шаклланадиган иқтисодий муносабатлар мамлакатнинг умумий молиявий иқтисодий ҳолатига мувофиқ такомиллаша боради. Ижтимоий муҳофазанинг маблағ миқдори ва сифати мамлакатда жорий этилаётган давлат дастурлари ва ижтимоий сиёсатнинг самарадорлигига боғлиқдир. Ўзбекистонда ислоҳотларнинг эволюцион, яъни бозор муносабатларига ўтишнинг босқичма-босқич йўли танлаб олиниши тарихий сабоқлардан тўғри хулоса қилиш, жамиятнинг объектив қонунларини эътироф этиш асосида бормоқда. Йўлимиз ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатларини шакллантириш, аҳолининг кам таъминланган қисмини кучли муҳофаза қилиш билан босқичма- босқич ўтишдир. Тараққиётнинг ҳамма босқичларида одамларнинг ижтимоий кайфиятларини, ижтимоий муаммоларини назар- писанд қилмаслик барқарорликка катта хавф туғдиради. Одамларни даъват этувчи ижтимоий сабабларнинг руёбга чиқиши муҳим аҳамиятга молик.  Каримов И.А. Ў збекистон – бозор муносабатларига ў тишнинг ў зига хос йыли . Ў збекистон: миллий исти қ лол, и қ тисод, сиёсат, мафкура. Т., 1996. 328-б.

“Ижтимоий муҳофазалаш ва кафолатларнинг кучли,таъсирчан механизми мавжуд бўлганидагина ижтимоий–сиёсий барқарорликни сақлаган ҳолда бозор иқтисодиёти сари тинимсиз ривожланиб боришни таъминлаш мумкин” . Янги ижтимоий муҳофаза тизимининг энг муҳим хусусияти аҳолининг турли қатламларига қатъий табақалаштирилган тарзда ёндашиш хусусияти билан ажралиб туради. Аҳолини ижтимоий муҳофазалашни яхшилаш, унинг самарасини кўтариш қуйидаги муҳим вазифаларни ҳал этишга боғлиқ:  ишлаб чиқаришни барқарорлаштириш;  давлат маблағлари билан бир қаторда меҳнат жамоалари, жамоат, хайрия ташкилотлари ва жамғармаларнинг маблағларини кенг жалб этиш. Аҳолига ижтимоий ёрдам кўрсатишда маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларининг ҳуқуқлари анча кенгайтирилиши лозим:  бу одамларнинг куч ва қобилиятлари тўла-тўкис фаоллашувини таъминлашга қодир бўлган кучли механизмни вужудга келтириш (ҳар бир кишининг иқтисодий эркинлигини шакллантириш лозим);  бу аҳолининг даромадларига ва турмуш даражасида асоссиз катта фарқларга йўл қуймаслик. Жамиятда ижтимоий барқарорликни таъминлайдиган қатламларни шакллантириш;  бу қашшоклиққа қарши кураш. Энг муҳтож аҳоли қатламининг давлат томонидан қўллаб-қувватланишини кучайтириш. Шундай қилиб, ижтимоий йўналишдаги ўз бозор иқтисодиётимиз йўлини вужудга келтириш ижтимоий муҳофазалашнинг шунга мос келадиган яхлит тизимини барпо этишни талаб қилади. Бу тизим фуқароларнинг эркинликлари ва ҳуқуқларини таъминлашнинг иқтисодий ва ижтимоий кафолатларини ўз ичига олиши лозим.

Ўзбекистон Республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг йўналишлари Ўзбекистонда пенсионерларни ижтимоий муҳофазалашни кучайтиришга йўналтирилган қатор тадбирлар амалга оширилди. «Фуқороларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Миллий Қонун қабул қилинган бўлиб, қонун пенсиялар миқдорининг ижтимоий суғуртага берилган бадалларга боғлиқлигини кучайтирди ва шу орқали пенсия қонунчилигини ривожланган мамлакатлар андозаларига яқинлаштирди. Ижтимоий муҳофаза тизимининг ягона молиявий асосини яратиш мақсадида Ўзбекистонда ижтимоий суғурта жамғармаи ташкил этилди. Жамғарма пенсиялар, вақтинча меҳнат қобилиятини йўқотганлик ва ижтимоий нафақалар тўловларини маблағ билан таъминлашни амалга оширади. Пенсияларнинг энг кам иш ҳақидан муайян ўсиб бориши пенсионерларни ижтимоий муҳофазалашнинг муҳим йўналиши ҳисобланади. Ўзбекистонда энг кам миқдордаги пенсиянинг ўсиши энг кам иш ҳақи миқдоридан деярли 3 марта ортиқдир. Ногиронлар аҳолининг энг заиф тоифаларидан бири ҳисобланади. Мамлакатда ногиронларга ёрдам кўрсатишнинг ҳуқуқий асоси «Ногиронларни ижтимоий муҳофазалаш тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Қонуни ва «Ногиронларни реабилитация қилиш давлат дастури» кўринишида мавжуддир. Дастурда ногиронлар учун тенг имкониятлар яратишга алоҳида эътибор берилади. Мамлакатда Ўзбекистон ногиронлар жамияти, Ўзбекистон кўрлар жамияти, Ўзбекистон карлар жамияти ва бошқа ижтимоий жамиятлар муваффақиятли ишлаб турибди. Бу жамиятлар ўз корхоналарида ногиронлар меҳнатини ташкил этадилар ва уларга фақат қўшимча даромад олиш эмас, балки меҳнат фаолиятига қўшилиш, ўзининг жамиятга

зарурлигини ҳис этиш имкониятини яратади, бу бебаҳо, ҳақиқий самара беради. Ўзбекистонда болаларга нафақа тўлаш тизими қуйидаги тартибда ишлайди: 1. Бола туғилганда ота-она иккита энг кам иш ҳақи миқдорида бир йўла бериладиган нафақа олади, бу инфляция ўсган тақдирда нафақанинг бу турини индексация қилишни осонлаштиради. Бола туғилгандаги нафақадан ташқари она ёки болага қарайдиган шахс бола икки ёшга етгунга қадар нафақа олиш ҳуқуқига эга бўлади. 2. Болалари 16 ёшгача бўлган оилаларга умумий нафақалар. Бу нафақалар оилаларга ота-онанинг даромадларидан келиб чиқиб тўланади. Бу нафақалар миқдори унчалик катта эмас (тўрт ва ундан ортиқ болалари бўлган оилага бериладиган нафақанинг максимал миқдори - энг кам иш ҳақи миқдорининг 150 фоизи). Давлат бу нафақаларни тўлашдан назарда тутадиган асосий мақсад - боласи бор оилаларнинг моддий ҳолатини қувватлашдир. 90-йилларнинг ўрталаридан бошлаб Ўзбекистонда энг муҳтож оилаларга ёрдам кўрсатишга йўналтирилган ижтимоий муҳофазанинг мақсадли шакли ривожлана бошланади. Бу нафақа қишлоқ, овул фуқаролари кенгаши, кўча ёки турар жойдаги фуқаролар вакиллари йиғилишининг қарори билан тайинланиб, давлат бюджети ҳисобидан тўланади. Қарор чиқаришдан олдин ариза берувчининг унга моддий ёрдам кўрсатилишига муҳтожлик даражаси текшириб чиқилади. Ёрдам миқдори 1,5 дан 3 тагача энг кам иш ҳақини ташкил этади. Ўзбек ҳалқининг асрий анъаналаридан фойдаланиш ЯММ қисмини бюрократлар аппаратини кўпайтирмай муҳтожларнинг ўзларига йўллаш имконини берди, яъни бунда ўзини ўзи бошқариш органлари (маҳаллалар) хизматидан фойдаланилди. 1995 йилда Ўзбекистондаги ҳар бир

саккизинчи, қишлоқ жойларда эса ҳар бир бешинчи оила моддий ёрдам олган. Халқаро меҳнат ташкилоти мутахассисларининг баҳоларига кўра Ўзбекистонда амалда бўлиб турган тизим ўхшаши йўқ нодир тизимдир чунки дунёнинг бирор мамлакатида бунга ўҳшаш тизим мавжуд эмас. Зарарли ва меҳнат шароити оғир ишларда иш билан банд бўлганларнинг имтиёзли пенсия таъминоти корхоналар ва иш берувчилар маблағлари ҳисобига амалга оширилиши керак, бундан меҳнат шароити яхшиланиши мумкин бўлмаган ишлаб чиқаришлар бундан мустаснодир. Ўзбекистонда болалар нафақалари тизими қуйидаги нафақалар билан чегараланади:  бола туғилганда бир йўла бериладиган нафақа;  16 ёшга етмаган болалари бўлган кам таъминланган оилалар болаларига ҳар ойда бериладиган нафақа (стипендия олмайдиган ўқувчиларга 18 ёшгача). Бу нафақа миқдорлари жами оила даромадининг расмий белгиланган тирикчилик қилиш учун бўлган минимумга нисбатан аниқланади. Меҳнат бозори ташкил этилиши билан аҳолининг ижтимоий муҳофазаланишини талаб этадиган яна бир гуруҳи - ишсизлар гуруҳи пайдо бўлади. Бу аҳоли гуруҳининг фарқловчи ҳусусияти шундаки, у меҳнат қилиш қобилиятига эга, шу сабабли ҳам ёрдам олиш ҳуқуқидан маҳрум. Бу Бу тоифа аҳоли учун ижтимоий муҳофазанинг шундай механизми ишлаб чиқилиши керакки, у меҳнат қилишга бўлган интилишни сўндирмасин ва айни вақтда бюджетга оғир юк бўлиб тушмасин. Ишсизлик нафқалари тизими тезроқ ишга жойлашишга, ўз малакасини оширишга ёки меҳнат бозорида талабгир бўлган касбни эгаллаб олишга ундаши керак. Шунга кўра, ишсизлик бўйича нафақалар миқдори бўйича ҳам, уларни тўлаш муддатининг давомийлиги бўйича ҳам чекланади. Бундан ташқари, тўланадиган нафақалар миқдори вақтга кўра

тафовутланади. Масалан, даврнинг биринчи чорагида нафақа тўла тўланади, иккинчи чоракда нафақа миқдори 25%, учинчи чоракда 50% камайтирилади, тўртинчи чоракда эса дастлабки белгиланган сумманинг 25% тўланади, аммо барча ҳолатларда ҳам у расмий белгиланган тирикчилик қилиш учун зарур минимумдан кам бўлмаслиги керак. Соғлиқни муҳофаза қилиш ижтимоий муҳофазанинг энг йирик йўналиши ҳисобланади. У республиканинг барча аҳолисини қамраб олади, шунинг учун ҳам сезиларли маблағ талаб қилади. Соғлиқни сақлаш тизими соғлом турмуш тарзига амал қилишга ҳамда тиббий хизмат кўрсатиш даражасини оширишга ва бунда боқимандачиликнинг ривожланишига йўл қўймасликка рағбатлантириши керак.

Ҳулоса Мустақиллик йиллари аҳолини ижтимоий муҳофаза этиш тизими тубдан ўзгартирилди. Мазкур ўзгариш ислоҳотлар ижтимоий дастурини амалга оширишнинг биринчи босқичининг энг муҳим якуни бўлди ҳамда бозор муносабатлари ривожланишига мос янги устувор йўналишларга ўтилганлигидан далолат берди. Янги тизим ижтимоий ёрдамдан аниқ фойдаланувчиларга пухтароқ йўналтирилган. Булар, аввало, мамлакат келажаги – болалар, шунингдек, кўп болали ва кам таъ минланган оилалардир. Ўзбекистонда муҳтожларга ижтимоий ёрдам кўрсатишнинг энг содда, самарали ва ошкора воситаси қилиб маҳалла орқали ёрдам берилиши мақбул, деб топилди. Ижтимоий ислоҳотларни ўтказишнинг тактик жиҳатлари қуйидагиларни назарда тутади:  бозор механизмларини жорий этишдан олдин аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш ва муҳофаза қилиш бўйича қатъий чора- тадбирлар кўриш;  ижтимоий соҳа аҳволини давлат томонидан назорат қилиш ва қўллаб-қувватлаш;  бозор иқтисодига кириб борган сари юзага келадиган вазият ва янги имкониятларни ҳисобга олган ҳолда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш устуворликлари ва механизмларининг ўзгариши. Аҳолини ижтимоий муҳофазалашни яхшилаш, унинг самарасини кўтариш қуйидаги муҳим вазифаларни ҳал этишга боғлиқ:  ишлаб чиқаришни барқарорлаштириш;  давлат маблағлари билан бир қаторда меҳнат жамоалари, жамоат, хайрия ташкилотлари ва жамғармаларнинг маблағларини кенг жалб этиш.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодекси. -Т.: «Адолат», 1996й. -256 б. 2. Аҳолини аниқ йўналтирилган ижтимоий мадад билан таъминлашда фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ролини ошириш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президенти фармони. «Халқ сўзи» газетаси, 1999 й. 14 январ. 3. Иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва ижтимоий нафақалар миқдорини ошириш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, «Халқ сўзи», 2001 й. 29 июнь. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура - Т.: «Ўзбекистон», 1996 й. -349 б. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. 5-том. -Т.: Ўзбекистон, 1998. 6. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар «Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси», -Т.: «Ўқитувчи» - 2001-480 б. 7. Абдураҳмонов Қ.Х., Тохирова Х.Т. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш (ўқув қўлланма). Т.: 2004. 8. Умрзоқов Б. Ижтимоий муҳофаза. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти. Т.: 1998 й. -185 б. 9. Инсон тараққиёти тўғрисида маъруза. -Т.: 2000 й.

O'xshashlar

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси

Иқтисодий ривожланган мамлакатларда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш хусусиятлари

Хорижий мамлакатлар пенсия тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Халқаро ташкилотларнинг аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш масалаларини ҳал этишдаги тажрибаси

Ўзбекистон туризм бозорининг ўзига хос жиҳатлари