Tashkilot madaniyati tushunchasi va mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Tashkilot madaniyati tushunchasi va mohiyati

Yuklangan vaqt:

23.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.4306640625 KB

Ko'chirib olish

Tashkilot madaniyati tushunchasi va mohiyati Reja: 1. Liderga qo’yiladigan zamonaviy talablar. 2. Ye takchilik qilish uslubi va funksiyalari. 3. Madaniyat, tashkilot, korporativ madaniyat. 4.Tashkiliy madaniyat: uning kelib chiqishi, tashkil etilishi va rivojlantirishning o’ziga xosligi. 5.Tashkiliy madaniyatdagi qadriyatlar va xodimlarning xulq – atvori. 6.Madaniyatlarning tashkiliy xulqqa ko’rsatadigan ta’siri.

1. Liderga qo’yiladigan zamonaviy talablar. Taraqqiyot ehtiyoji inson va jamiyat tabiyati uchun xos xususiyatlardan sanaladi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq O’zbekistonda inson omili, shaxs taraqqiyoti masalasiga katta ahamiyat berilmoqda. Bu borada Ta’lim to’g’risidagi qonun hamda Kadrlar tayyorlash milliy Dasturini bosqichma- bosqich amalga oshirish bo’yicha qilinayotgan ijobiy ishlar fikrimiz dalilidir. Yurtboshimiz I.A.Karimov inson omili muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’qidlab, uni ilmiy asoslangan yaxlit konsepsiya tarzida jamoatchilik e’tiboriga qo’ydi. Prezidentimiz Islom Karimov mazkur konsepsiya mohiyatini “Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh etishdir”, deya mamlakatimiz taraqqiyotining yangi davrdagi asosiy yo’nalishini belgilab berdi. Konsepsiyada asosiy fikr – davlat va jamiyat tarmoqlarini birlashtiruvchi kuch milliy g’oya ekanligi alohida qayd etildi. Milliy g’oya ijtimoiy taraqqiyot jarayonlarining harakatlantiruvchi vositasi – subyektiv omilni, inson omilini faollashtirishga xizmat qiladi. Prezidentimiz ta’kidlagan milliy boyliklar qatorida, ya’ni mamlakatimizning bitmas-tuganmas yer usti, yer osti boyliklaridan tashqari noyob boylik millatimizning ma’naviy mulkiga bo’lgan munosabat ustuvor siyosatga aylandi. Millatning ma’naviy mulki esa mamlakat taraqqiyotining subyektiv jihatlarini tashkil etadi. Prezidentimiz Oliy Majlis Qonunchilik palatasi birinchi yig’ilishida so’zlagan nutqida jamiyatning faol shaxsi obrazini deputatlarga berilgan sharhi orqali tushuntirib berdi. Deputat yoki faol shaxs qanday bo’lishi kerak? Uning ijtimoiy-individual, ma’naviy qiyofasi nimalarda ifodalanishi joiz: u yetakchilik missiyasini qanday bajara oladi? Mazkur savol zamirida XXI asrga dadil yuzlangan O’zbekiston faol shaxsning diniy, ijtimoiy faolligining obyektiv hamda subyektiv jihatlari majmuidir. Faol shaxs portretida qayd etilgan obyektiv jihatlar rahbar oldiga davlat va jamiyat tomonidan qo’yilgan ijtimoiy, ma’naviy talablar majmuini ifoda etadi. Shu bois faol shaxs portretining obyektiv jihatlari quyidagilardan iborat:

- mustaqil fikrlash salohiyatiga egalik, xalq va davlat manfaatlari bilan uyg’unlasha olishi; - mamlakatning strategik yo’liga sadoqat, zamon bilan hamnafas bo’lishi; - mas’uliyatli va chuqur bilimga ega bo’lishi; - Vatanni chin dildan sevishini namoyon etib turishi; - jadal o’zgarayotgan dunyoning xarakatlantiruvchi kuchlarini teran anglashi, ijtimoiy voqelik jarayonlarini oldindan ko’ra bilishi. Ijtimoiy faollikning subyektiv jihatlari rahbar yoki ijtimoiy faol shaxsning jamiyat oldidagi burch hamda vazifalarini dildan his etishi, o’z-o’zini ijtimoiy-ma’naviy anglashi, buyuk maqsadlar, bunyodkorlik ishlariga qalban tayyorgarlik darajalarini ifoda etadi. Shu boisdan ham faol shaxs portretining subyektiv jihatlari quyidagichadir: - o’z qadr-qimmatini bilish (shundagina u boshqalarni hurmat qiladi), o’z mustaqil so’ziga ega bo’lish, boshlagan ishiga vijdonan yondasha olish; - mehr-oqibatli bo’lish; - erishilgan natijalarga shukronalik, ertangi kunga komil ishonchda bo’lish; “Kecha kim edigu, bugun kimmiz?” savolini umummilliy va individual tarzda o’z- o’ziga berib, unga javob topa bilish; - qat’iyatlilik; - boshqalarga ibrat, namuna bo’lib, maqsad yo’lida o’z ortidan o’zgalarni ergashtira olish; - hayot va faoliyatda oqilona yondashuv ruhiga ega bo’la olish; - Vatan, xalq manfaatlari yo’lida o’zaro birlashishga o’zi va boshqalarni safarbar eta olish; - me’yorni ushlay bilish odatiga ega bo’lish (yolg’on va’dalar bermaslik, o’z so’zining ustidan chiqish); - uyg’unlik nazariyasi, ya’ni “Biz evolyusiya tarafdorlarimiz, faqat bu yangilanishlar ijtimoiy munosabatlar va turmush tarzining o’zgarishi, odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash bilan chambarchas bog’liq holda amalga oshirilishi darkor”.

Jamiyatning ma’naviy, siyosiy, ijtimoiy hayotini muvofiqlashtirish barcha jamiyatlarga xosdir. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlarida umummilliy “Fuqaro tarbiyasi” dasturi asosida 4 yoshdan boshlab to, shaxs vafotiga qadar uzluksiz mafkuraviy ta’sir o’tkazib kelinadi. Mazkur dastur asosida aholi turli qatlamlari uchun maxsus va maqsadli faoliyat tashkil etilgan. Bunday yondashuvning ma’lum shakllari Yevropa mamlakatlari iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy turmush tarzida ham namoyon bo’lmoqda. Tabiiyki, O’zbekiston boshqalar andozasi bilan ish tutmaydi, o’zimizga xos va mos milliy taraqqiyot yo’limiz bor. Prezidentimiz asos solgan mazkur yo’lni har tomonlama mustahkamlash vazifasi jamiyatimizning har bir a’zosi uchun muqaddas ishga aylanishi milliy taraqqiyotimiz, modernizatsiya va islohotlardan kutilayotgan natijalar garovidir. 2. Ye takchilik qilish uslubi va funksiyalari. Yetakchilik qilish – ma’lum maqsadlarga yetish uchun birgalikda boshqaruv qarorlarini amalga oshirishda o’z ortidan jalb qilishga mo’ljallangan odamlar guruhiga ta’sir o’tkazuvchi jarayon. Etakchilik qiluvchining ajratib turuvchi asosiy funksiyalari: 1. Guruhda, jamoada qabul qilinishi mumkin bo’lgan ishbilarmonlik prinsiplarini belgilaydi va ushlab turadi. 2. Guruhning me’yori, udumlari, an’analarini tayinlab, guruhning har bir a’zosi xatti- harakatini asoslab berib, uni guruhdagi xatti-harakat (tartib) prinsiplariga amal qilishga chaqiradi. Ye takchilik qilish tuzilmasini besh asosiy element tashkil qiladi: 1. Maqsadga yo’naltirilgan, ma’lum shaxsiy belgilarga, qobiliyat va imkoniyatlarga ega yetakchilik qiluvchi. 2. Maqsadlarni amalga oshirish uchun o’zining xususiyatlari va imkoniyatlariga ega izdoshlar. 3. O’zaro munosabatdagi xodimlar yechishga h arakat qilayotgan masalalar. 4. O’zaro munosabat qilish jarayoni bo’ladigan sharoit.

5. Shaxslararo munosabatlarning hamma dalolatlari bo’lib o’tadigan guruh. Agar o’lchov sifatida yetakchilik qiluvchi rahbarning bajaradigan roli olinsa, E.De Bone belgilaganidek, ularning shakli (turi) quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: 1. O’z ketidan ergashtiruvchilar. Bu eng ko’p uchrovchi tur. Bularga, mustaqil ravishda qarorlarni qabul qilishni xo’sh ko’ruvchi shaxslar kiradi. Y e takchilik qilish – ularning tabiiy sharoiti. Ular tug’ma yetakchilik qil a olish xususiyatlariga ega. 2. Guruh tashkilotchilari. Ularning ajralib turuvchi belgisi o’zlarining izdoshlarining psixologiyasini bilishidir. 3. Ijro qiluvchilar. Ye takchilik qiluvchilarning eng ra t sional turi. Ularni shijoatkor faoliyat, maqsadga intiluvchanlik, to’siqlarni yengib o’tish, jipslashgan jamoani tuzish qobiliyati ajratib turadi. 5. G’oyalar generatori yangi masalalarga yo’naltirilganligi, ilg’or fikrlarni amalga oshirishga yordamlashishi, ichki sezgirlik, bilimlarni sintez qilish, o’zini tanqid qila bilishi bilan ajralib turadi. 6. G’ oyalar sotuvchisi. Ishbilarmonlar, o’zlarining hamda begonalarning his- tuyg’ularini nazorat qilish qobiliyatiga va kreativlikka egadirlar. 7. Sintezatorlar. Juda katta hajmdagi ma’lumotdan eng kerakligini ajrata biladilar, bu ularga noan’anaviy yo’llardan foydalanishga imkon beradi. 8. Tushuntiruvchilar. Izdoshlarga eng murakkab sharoitlarni ham tushuntirib bera oladilar. 9. Reaktorlar. Aktiv va tushungan holda boshqalarning g’oyalariga tanqidiy fikr bildiradilar, bu ulurni o’zining izdoshlari qilishga imkon beradi. 10. Kommunikatorlar. Yuqori darajada o’z ishini bilishi va boshqalarga quloq sola bilishligi bilan ajralib turadi. 11. Tadqiqotchilar. Ma’lumotlarni qabul qilib olishlari va qayta ishlashlari, dalillarni taqqoslashlari va tahlil qilib, tajribalar o’tkazishlari mumkin. 12. Izquvarlar. Mustaqil, ya’ni avtonom ravishda harakat qilish qobiliyatiga egadirlar.

13. Ma’lumotlarni saqlovchilar. Ma’lumotlarni yig’ishni, ularni qaerdan topish va foydalanishni biladilar. 14. Tashkilotchilar. Ishlab chiqarishni amaliy tashkil qilishi va xodimlarni boshqarish qobiliyatiga rahbarlar. 3 . Madaniyat, tashkilot, korporativ madaniyat. “Madaniyat” kabi tushunchani ta’riflash oson emas. Madaniyat – bu insonlarni birlashtiruvchi narsa. Madaniyat yoki sivilizatsiya keng ma’noda – bu bilimlar, tasavvurlar, san’at, axloq, qonun, an’analar, shuningdek, jamiyat a’zosi sifatida inson o’rgangan qobiliyatlar va odatlar yig’indisidir.Madaniyat – bu insonlarning ma’lum guruhiga mansub bo’lgan hayotning betakror tarzidir. Madaniyat – bu muloqot orqali beriladigan bilimlar, jamiyat a’zolari tomonidan qabul qilinadigan hamda ularning jamoat tuzilmalarida aks ettiriladigan odob qoidalaridir. Madaniyat – bu moddiy fenomen emas, u buyumlar, insonlar, a x loq yoki hissiyotlardan tarkib topmaydi. Madaniyat – bu inson tafakkuridagi buyumlar haqida tasavvurlar, qabul qilish modellari va mazkur buyumlarning o’zaro bog’liqligini anglash degani. Madaniyat – bu shunday narsaki, unga mazkur ijtimoiy guruhning barcha yoki deyarli barcha a’zolari mansub bo’lib, uni kattalar kichkinalarga beradilar, bu narsa mazkur ijtimoiy guruhni dunyo haqidagi tushunchasini va xulqini shakllantiradi. Eng muhimi, bizning hissiyotlarimiz, fikrlarimiz, axloqimiz tasodifiy emas, balki milliy madaniy meros hamda tarixiy rivojlanishning natijasidir. Bularning hammasini biz boshqa madaniyatlar namoyandalari bilan uchrashganimizda his etamiz. Madaniyat- bu birgalikdagi tajriba (milliy, etnik, diniy) bo’lib, umumiy til, muloqot tarzi, urf-odatlar, e’tiqodlar, tasavvurlar va boyliklarda aks ettiriladi. Ushbu mavzuda “madaniyat” tushunchasi san’at, musiqa, adabiyotni o’z ichiga olmaydi. Mazkur tushunchaning 250 tadan ortiq ta’rifi berilgan. Bulardan: Sotsiologik ta’riflar - bunda madaniyat ijtimoiy hayotining omili, insonlarni jamoat faoliyatini ta’minlaydigan g’oyalar, tamoyillar, ijtimoiy

institutlar jamlanmasi sifatida tushuniladi. Masalan, “Madaniyat – bu inson shaxsiyatining ijtimoiy jihatini o’zlashtirilgan va o’rganilgan axloq nuqtai nazaridan belgilovchi omildir. Madaniyat va uni qabul qilgan shaxs o’zgaruvchan bo’lib, ikkalasi ham shart-sharoit hamda vaqt ta’sirida o’zgaradi”. “Madaniyat – bu aqlning jamoat dasturlash bo’lib, insonlarning bir kategoriyasini boshqasidan ajratib turadi”. Tarixiy ta’riflar – madaniyat, jamiyat tarixining mahsuli bo’lib, inson o’rgangan tajribasini avloddan - avlodga berish yo’li bilan rivojlanadi. Masalan, “madaniyat – bu birgalikdagi faoliyat natijasi bo’lib, madaniyatni asosiy tarkibiy qismlari – bu insonlarni aniq belgilangan guruhi hamda ular turmushining ma’lum tarixi hisoblanadi. Madaniyat shunday usullarni belgilaydiki, ularning yordamida turli jamiyatlar ma’qullangan axloq me’yorlarini andazalashtiradilar, shuningdek, jamiyat axloqni nomuvofiq modellarini qabul qilmaydigan usullarini ham”. Me’yoriy ta’riflar – ularga ko’ra madaniyat mazmunini insonlar hayotini tartiblashtiruvchi me’yorlar va qoidalar tashkil qiladi. Masalan, madaniyat – “bu insonlar tomonidan inson ahloqi va faoliyatining tabiiy shakllariga qo’shimcha ravishda tashkil qilingan sun’iy tartib va obyektlar, olingan bilimlar, o’zligini anglash hamda atrofdagi olamni ramziy belgilash jamlamasidir. Yana bir ta’rifga ko’ra, madaniyat – bu qabul qilish, tasavvur etish, baholash va harakat uchun bilimlar hamda me’yorlar tizimidir”. Psixologik ta’riflar - ular madaniyatni insonlarning ahloq psixologiyasi bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Masalan, “madaniyat – bu hayot tarzi bo’lib , biz unda yashaymiz, o’ylaymiz, his qilamiz va bir-birimiz bilan so’zlashamiz. Bu bir guruh insonlarni birlashtiruvchi “elim”dir. Bu jamiyatda insonlar xudqini boshqaradigan dastur bo’lib, ulardan nima kutilishini hamda ushbu kutish o’zini oqlamasa, nima sodir bo’lishini tushunishga yordam beradi. Madaniyat insonlarning maxsus guruhini mazkur vaqt mobaynida ta’riflaydigan g’oyalar, odatda, ko’nikmalar, usullar sifatida ko’rish mumkin”.

Didaktik ta’riflar – madaniyat inson o’rgangan narsasi (genetik asosda o’tgan emas). Masalan, “Madaniyat insonlarga xos bo’lgan va ularning xulqini belgilaydigan yuksak maqsadlar, boyliklar hamda hayot haqida tasavvurlardan iboratdir. Madaniyat bolalikdan tarbiyalanadi va o’zlashtiriladi hamda avloddan – avlodga o’tadi”. Antropologik ta’riflar – madaniy antropologiya o’rganadigan predmetidir. Masalan, “Madaniyat – bu turmushni barcha sohalarida inson jamiyatining faoliyati natijalari hamda millat, sinf, insonlar guruhining ma’lum vaqt mobaynida turmush tarzini belgilaydigan barcha omillarning (g’oyalar, e’tiqod, odatlar, an’analar) jamlanmasidir”. Madaniyatning ta’riflari ko’p bo’lishiga qaramasdan, uchta umumlashtiruvchi qoida mavjud: 1). Madaniyat – bu tug’ma emas, o’rganilgan narsa; 2). Madaniyatni har xil ko’rinishlari o’zaro bog’liqdir ; 3). Jamiyatning barcha a’zolariga yagona madaniy boyliklar xosdir va aynan madaniyat har xil ijtimoiy guruhlar chegarasini belgilaydi. Madaniyatni barcha ta’riflaridan mazkur tadqiqotda qo’llanadigan qoidalarni tanlab olamiz: * madaniyat – bu inson hayotining betakror hodisasidir, inson jamiyati yoki ijtimoiy guruhi o’ziga xos madaniyatsiz mavjud bo’lmaydi; * madaniyat – insonlarni birgalikdagi hayotiy faoliyatining mahsulidir; * madaniyat ijtimoiy maqsadlar, boyliklar, qoidalar, odatlar, andozalar tizimida namoyon bo’ladi; * madaniyat genetik asosda meros bo’lmaydi, balki o’rgatish usuli bilan o’zlashtiriladi; * insoniyat yagona ijtimoiy jamoa hisoblanmaydi, insonlarning turli populyatsiyalari turli xildagi milliy, etnik, mintaqaviy, ijtimoiy madaniyatlarni yaratdilar;

* madaniyat o’zgaruvchan bo’lib, o’zini o’zi rivojlantirish va o’zini o’zi yangilashga, insonlar manfaatlari va ehtiyojlarini qondirishning yangi shakl hamda usullarini yaratishga qodir; * madaniyat insonlarni jamoat hayotiy faoliyatining mahsuli bo’lsa ham, uning amaldagi yaratuvchilari va bajaruvchilari bo’lib alohida shaxslar hisoblanadi; * til va madaniyat yaqindan bog’liq va o’zaro ta’sir ko’rsatadi, madaniyat ko’proq til orqali o’tadi, madaniy madellar esa, o’z navbatida, tilda aks ettiriladi; * madaniyat jamiyat va uning a’zolari o’zlarini namoyon qilishlari uchun, jamoa hamda uning a’zolari o’zining guruhiy va shaxsiy o’zligini anglashlari, “o’zini” va “begona”larni farqlash uchun xizmat qiladi. Keng ma’noda “madaniyat” – bu sivilizasiyadir, masalan g’arb yoki sharq madaniyatidir. Undan keyin mamlakatlar yoki millatlar, masalan, amerika yoki rus madaniyati turadi. Har bir mamlakat ichida etnik madaniyatlar ajratiladi. Professional madaniyati ham bo’lishi mumkin. Har bir nisbatan ijtimoiy guruh o’z madaniyatini yaratadi. Demak, madaniyat insonni yashash muhiti hisoblanadi. Bir vaqtning o’zida madaniyat – har bir tashkilotni yashash muhiti hamda ajralmas qismi hisoblanadi. Tashkilot nima degani? “Tashkilot – bu insonlarni mustahkam birlashmasining shakli bo’lib, ular ma’lum guruh maqsadlarni ko’zlab, ular bilan bog’liq manfaat va ehtiyojlarni qondiradilar”. Tashkilot a’zolarining soni turlicha bo’lishi mumkin: 3- 4 tadan bir necha mingtagacha. Asosiysi – ushbu insonlarni aniq tuzilma va yagona maqsad birlashtiradi. 4. Tashkiliy madaniyat: uning kelib chiqishi, tashkil etilishi va rivojlantirishning o’ziga xosligi. Kishilar o’zlari ishlayotgan m adaniy muhitning ta’siridan mustaqil bo’lishlari mumkin emas. Muayyan muhitda ulg’aygan inson uning qadriyatlari, e’tiqodlari va xulq-atvor modellarini o’zlashtiradi. Bunday holat xodimlar uchun ham xarakterlidir: anchadan buyon shakllanib kelgan madaniyatga tashkilotning ishchilari uning qadriyatlari, e’tiqodlari va xulq-atvor modellarini o’zlashtirishadi.

Jamiyat ijtimoiy madaniyatga ega bo’ladi, undagi tashkilotlar, korporatsiyalar, muassasalar va firmalar bo’lsa tashkiliy madaniyatga ega bo’lishadi. Tadqiqotlar natijasida nafaqat madaniy qadriyatlarning tashkilotning yangi a’zolariga uzatilishini tasdiqlaydigan ma’lumotlar, balki yangi a’zolarning o’zlarini muhim xususiyatlarni o’zida mujassam etgan tashkiliy madaniyatni to’liq o’rganishga intilayotganliklariga ham guvohlik beradigan ma’lumotlar aniqlandi. (chizma 15.4. bet 482). Kompaniyalarning obro’-e’tiborlarini o’rganishga qaratilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, firmaning obro’-e’tibori quyidagi moliyaviy ko’rsatkichlar bilan baholanadi (ko’rsatkichlar ustuvorlik nuqtai nazaridan tartib bilan keltirilgan): a) so’nggi 10 yil davomida aksiyadorlar tomonidan olingan dividendlar; b) aktivlarga kiritilgan foyda; v) umumiy foyda; g) kompaniyaning birja qiymati AQSh dagi korporativ madaniyatining muhim xususiyati bo’lib kompaniyaning yakuniy moliyaviy holati namoyon bo’ladi. Tashkiliy madaniyat tashkilotning har bir a’zosi tomonidan umumiy qabul qilinishi bilan xarakterlanadi. Biroq, hamma a’zolar uni birdek qabul qilavermaydi. Ilgari ko’rsatib o’tilganidek, tipik tashkilotda ham hukmron madaniyat mavjud bo’ladi (ko’pchilik tashkilot a’zolari bunday madaniyatga bo’ysinishadi, masalan mahnatsevarlik, o’z kompaniyasiga nisbatan rostgo’ylik, unga va mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatish g’oyasiga sodiqlik va boshqalar) va ham bir qancha sub- madaniyatlar (kichik madaniyatchalar) mavjud bo’ladi (tashkilotning kamchilik a’zolari tomonidan rioya qilinadigan qadriyatlar majmui). Agar bunday sub- madaniyatlar tashkilotdagi hukmron madaniyat yoki uning umumiy maqsadi bilan o’zaro kelishmasalar, u holda ular tashkilotni susaytirishi yoki unga zarar keltirishi mumkin. Lekin, shu bilan birga bunday madaniyatlar tashkilotning alohida guruhlariga yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etishga yoki butun bir kompaniyaning madaniyatini o’zgartirishga ko’maklashishadi.

Ma’lumki, kuchli tashkiliy madaniyat kuchli liderlar tomonidan shakllantiriladi. Bundan tashqari, tashkiliy madaniyatning kuchi ham bo’linuvchanlik darajasiga ( tashkilot a’zolarining asosan ikkita omil – xabardorlik yoki yo’nalganlik va rag’batlantirish tizimi kabi omillarga bog’liq bo’lgan kompaniyaning asosiy qadriyatlarini tan olishlik darajasi), ham mukofotlash tizimi ta’sirining asosiy natijasi hisoblangan intensivlikka (tashkilot a’zolarining bosh qadriyatlarga sodiqlilik darajasi) bog’liq bo’ladi. Agar ishchilar ularga mukofotlarning berilishi “tashkilotda qabul qilingan tartibga” rioya qilgan holda ishlashga bog’liq ekanligini anglasalar, u holda mos ravishda ularning ishlash istagi oshadi, agar ularni hech kim rag’batlantirmasa yoki ular o’zlarini tashkilotda qabul qilinmagan tartib asosida tutishni foydaliroq deb bilsalar, u holda ularning asosiy qadriyatlarni qo’llab-quvvatlashlari sustlashadi. Garchi axloqiy rag’batlar muhim bo’lishiga qaramasdan, moddiy rag’batlantirish muhim rol’ o’ynaydi. Bir qator xorijiy firmalarda tashkilotdagi madaniy qadriyatlarga muvofiq ravishda faoliyat ko’rsatadigan yoki mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatadigan xodimlarni rag’batlantirishga qaratilgan maxsus byudjetlar mavjud bo’ladi. Umuman olganda, tashkiliy madaniyatning kuchini xodimlarning tashkilotdagi korporativ madaniyatga aralashuv jarayonini baholaydigan anketa savollariga beriladigan javoblar bo’yicha sifatli tarzda aniqlash mumkin. Firma tashkiliy madaniyatining asoslari qurilib, u rivojlana boshlaganidan so’ng asosiy qadriyatlarni qo’llab-quvvatlash va mustahkam o’zlashtirish hamda madaniyatni o’z-o’zini saqlab turishi bo’yicha turli xil ijtimoiy chora-tadbirlarga murojaat etiladi. Bunday chora-tadbirlar quyida o’z ifodasini topgan: 1) ishga qabul qilinadigan nomzodlarni standartlashtirilgan proseduralardan foydalanish va shaxslarning aniq jihatlarini hisobga olish yordamida puxta tahlil qilish, boshqalarga nisbatan shaxsiy sifatlari va qarashlari tizimi tashkilot madaniyatiga a’lo darajada mos keladigan kishilarni tanlab olish; 2) bo’ysunishni qo’llab-quvvatlaydigan hamda tashkiliy me’yor va qadriyatlarni qabul qilishdagi ochiqlikka imkon yaratadigan tajribani ishlab chiqish (ishga qabul qilingan xodimlar ko’p hollarda ularni tashkilotning me’yorlari va qadriyatlari

to’g’risida hamda ular bunday me’yor va qadriyatlarni qabul qila olishlari mumkinmi yoki yo’qligi to’g’risida o’ylashlariga majbur qilish maqsadida amalga oshiriladigan puxta ishlab chiqilgan ta’sir ostida qolishadi, kuchli tashkiliy madaniyatga ega firmalarda yangi ishga qabul qilingan xodimlarga ular bajarishi mumkin bo’lgan ishdan ham ko’proq ish berishni targ’ib qiluvchi maxfiy qoidalar amal qiladi. Ko’p hollarda bunday ishlar ishchining imkoniyatlaridan past darajada bo’lishiga qaramasdan ularning berilishidan ko’zlangan asosiy maqsad yangi qabul qilingan xodimlarni bo’ysunishga o’rgatishda namoyon bo’ladi); 3) ish uchun zarur bo’lgan bilim va tajribalarga ega bo’lish (har bir ish joyida o’qitish yoki intensiv va maqsadli yo’nalgan tajribaga ega bo’lish yo’li orqali); ko’p xollarda odatdagi o’zaro munosabatlar, barqaror hokimiyat va muttasil asoslab beriladigan xizmat ro’yxati kabilar mansab pillapoyalari bo’ylab ko’tarilishdagi majburiy talablar hisoblanadi; 4) bozorda kompaniyaning muvaffaqiyatga erishishiga ko’maklashadigan xodimlarning xatti-harakatlarini to’liqroq rag’batlantirish maqsadida ularning mehnat natijalarini baholanishini va har birlarini tegishli ravishda mukofotlanishini puxta tahlil qilish ( ko’p hollarda mehnat samaradorligining oshishi va mehnatdan qoniqish darajasining o’sishiga imkon yaratadigan quyidagi uchta omilga asosiy e’tibor qaratiladi: ishlab chiqarish hajmining o’sishi, daromadlarning o’sishi va o’zgarishlar, eng muhim ishlab chiqarish ko’rsatkichlari ushbu omillarga bog’liq bo’ladi va xodimlarning baholanishi bunday omillarga muvofiq ravishda amalga oshiriladi); 5) tashkilotning eng muhim qadriyatlarini har tomonlama qo’llab- quvvatlanishini tarbiyalash ( bu ishchilarning ushbu tashkilotning a’zolariga aylanish maqsadida har qanday yo’qotishlarga ko’nikishlari va firmaning ularni zarariga hech narsa qilmasliklariga ishonishlari uchun imkon yaratdi); 6) muayyan keskin vaziyatlarda kompaniyaning tashkiliy madaniyati oqlaydigan hamda undagi xulq-atvor va axloq me’yorlarini tushuntirib beradigan tashkiliy hamda tarixiy hodisalarni tarqalishi;

7) o’z ishini yaxshi bajargan, g’olib hisoblangan va tashkilotda asosiy rol o’ynaydigan ishchilarni tan olish va ularning lavozim bo’yicha darajasini oshirish ( ko’p hollarda harakatchanlik, tirishqoqlik va jamoada ishlay olish, maqsadlarga erishish yo’lidagi tinimsiz harakat, motivatsiyalarga ega bo’lish va vazifalarni uddalay olish, shuningdek, yordamga boshqa kishilarni jalb eta olish kabi xususiyatlari bilan ajralib turadigan kishilar boshqalarga ibrat qilib ko’rsatiladi). U.Ouchi tashkiliy madaniyatning muhimligiga e’tiborni qaratib, ham ilgarigi Amerika va yapon tajribasida qo’llanilgan, ham keyingi yillarda dunyodagi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda yuzaga kelgan yangi raqobat sharoitlarida qo’llaniladigan tashkilotning asosiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tgan. Ko’p hollarda tashqi muhit o’zgaradigan sharoitlarda tashkilotning yangi sharoitlarga moslashib harakatlanishi va eski madaniyatni o’zgartirish zaruriyati yuzaga keladi. O’zgarishlarga nisbatan to’siqlar va qarama-qarshiliklarning mavjud bo’lishiga qaramasdan madaniyatni boshqarish, xatto vaqt o’tishi bilan uni turli xil shakllar va tavsiyalar yordamida o’zgartirish mumkin. Biroq, bunda firmalar o’zlarining oldindan shakllanib kelgan manbalaridan voz kechmasliklari va muvafaqqiyatli faoliyat ko’rsatayotgan kompaniyalarning madaniyatini ko’r- ko’rona ko’chirib olmasliklari kerak. Balki, ular o’zlarida mavjud an’anaviy madaniyatni modifikatsiya qilish bo’yicha original yechimlarni izlab topishlari zarur. 5. Tashkiliy madaniyatdagi qadriyatlar va xodimlarning xulq – atvori. Har bir inson hayotida ahamiyatga ega shaxsiy qadriyatlar mavjud bo’ladi. Bunday qadriyatlar orasida faqatgina ushbu individ uchun xarakterli o’ziga xos qadriyatlar hamda uni muayyan guruhlar, qatlam va kishilarning guruhlari bilan o’zaro birlashtiridigan qadriyatlar ham mavjuddir. Bir qator qadriyatlar umuminsoniy ahamiyatga ega bo’lib, ular tinchlik, ozodlik, farovonlik, hurmat- e’tibor kabilarda o’z ifodasini topadi. Ijodkor kishilar ( menejerlar, rassomlar, musiqachilar) uchun quyidagi qadriyatlar juda muhimdir: ijod erkinligi, xulq-atvor

va ijtimoiy ierarxiyada cheklovlarning mavjud emasligi, innovatsiyalarga bo’lgan qiziqish va intellektual mulkni hurmat qilish. Umumiy qadriyatlarning mavjudligi kishilarning bir-birlarini tushunishlariga, o’zaro hamkorlik qilishlariga, bir-birlariga yordam ko’rsatish va qo’llab-quvvatlashlariga imkon yaratdi. Umumiy qadriyatlarning ( obyektiv va subyektiv qadriyatlarning) mavjud emasligi yoki individdagi qadriyatlarning bir- biriga qarama-qarshi bo’lishi kishilarni guruhlarga bo’lib tashlaydi, ularni opponentlar, raqib yoki dushmanga aylantiradi. Zamonaviy menejment nazariyasi va amaliyotida xodimlar qadriyatlari hamda tashkilotni boshqarish masalalariga muhim e’tibor qaratiladi. Qadriyatlarni boshqarish inson resurslarini boshqarishning elementi sifatida o’z ichiga quyidagilarni oladi: a) firmaning strategiyasi va ichki tashkiliy madaniyatiga mos qadriyatlarni aniqlash, shakllantirish va rivojlantirish; b) ularni tanlangan strategiyani amalga oshirishga jalb etilgan xodimlarga taqsimlash, qadriyatlarni boshqarishni tashkilotga tarqatish. Ishchining tashkilot qadriyatlarini qo’llab-quvvatlashi uning tashkilot maqsadi, strategiya va taktikasi, siyosati va boshqaruv uslubi hamda tashkilot menejerlarining shaxsiyatlariga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladi. Uni aniq bir tashkilotni qo’llab-quvvatlashi o’z istiqbolini optimistik baholashida, o’z-o’zini nazorat qilishida, mehnat faolligiga nisbatan ichki motivatsiyada va ushbu tashkilot xodimi bo’lganligidan faxrlanishida namoyon bo’ladi. Ayni vaqtda shaxsiy qadriyatlar insonning motivatsiya va xulq-atvoriga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Turli qadriyatlarga ega kishilar o’xshash motivlarni amalga oshirishning turli usullarini ham tanlashadi, noaniqlik vaziyatida bir xodimning o’z vazifasi bo’yicha majburiyatlarni sidqidildan bajarishiga bo’lgan intilishi uchun topshiriqlarni kutishga undaydi, boshqasini esa tashabbuskorlik va tadbirkorlikka undaydi. Qadriyatlar – harakatlanish va hayot tamoyillari uchun dasturilamal bo’lib, u asosida kishilar o’zlari uchun nima muhim va muhim emasligini taqqoslab

ko’radilar. Bundan kelib chiqqan holda muayyan vaziyat o’z xulq-atvori va munosabatini turlicha shakllantiradi. Masalan, oilaning qadrliligi ko’plab ayollarni o’z karerasidan, me’yorlashmagan ish va xizmat safaridan voz kechishiga undaydi. 2008-2009 yillar tahlili ko’rsatadiki, menejerlar o’z qadriyatlarini saqlab qolish maqsadida quyidagi qadriyatlar uchun fidoyi ekanliklari ma’lum bo’ldi: yangi narsalarni o’rganish, sayohat, qiziqarli uchrashuvlar, ijodkorlik, mustaqillik, bo’ysunuvchilarni hurmat qilish, shaxsiy salohiyatni amalga oshirish, moliyaviy farovonlik, qulaylik. Xorijiy tadqiqotchilar tomonidan shaxsiy qadriyatlar tayanch qadriyatlarga muvaffaqiyat, (tinchlik, xavfsizlik, erkinlik, sog’lom fikr) va instrumental qadriyatlarga ( botirlik), qobiliyat va saviya, ko’maklashish va mustaqillik va h.k.) bo’linadi. Shaxsning kuchi quyidagilar bilan aniqlanadi: shaxsiy qadriyatlari qaror topishi darajasi, inson uchun tushunarliligi, turli qadriyatlar o’rtasida qarama qarshilikning mavjud emasligi. Tushunarli qadriyatlar kishining tashabbuskorligi va ijodkorligi, faol hayotiy pozitsiyasi, ma’suliyatliligi hamda umummaqsad yo’lida tavakkalchiligida namoyon bo’ladi. Shaxsiy qadriyatlarning tushunarlilik mezoni quyidagilar hisoblanadi: teran fikr-mulohaza yuritish (nima muhim yoki muhim emas, nima yaxshi yoki yomon); hayot mazmunini baholash; o’z qadriyatlarini shubha ostiga olish qobiliyati; yangi tajriba uchun fikrlash qobiliyatining mavjudligi; boshqalarning pozitsiya va qarashlarini tushunishga intilish; o’z qarashlarini ochiq ifoda etish va bahs-munozaraga tayyorgarlik; xatti- harakatning mantiqiyligi, so’z va ishning o’zaro mosligi; qadriyatlar masalasiga jiddiy munosabatda bo’lish; asosiy masala bo’yicha qat’iylik ko’rsatish; javobgarlik va faollik. Shuning uchun ishchilar qadriyatlarini qo’llab-quvvatlash hamda tashkilot uchun muhim qadriyatlarni taraqqiy toptirish professional menejmentning kundalik vazifasidir. Ma’lum vaqt, chuqur tadqiqot hamda ichki qarash va motivlarni o’ziga yuklanishi talab qiladigan ishchining shaxsiy qadriyatlarini oydinlashtirish jarayoni quyidagilardan iborat:

a) mavjud qadriyatlarni tahlil qilish, baholash va tanqidiy ko’z bilan anglash; b) ishchining shaxsiy qadriyatlarini tashkilot qadriyatlari bilan qarash; v) ishchi e’tibor bermaydigan masalalar bo’yicha uning pozisiyasini aniqlash. Tashkilotning strategik maqsadiga muvofiq keladigan xodimlarning shaxsiy qadriyatlarini shakllantirishdagi muvaffaqiyat menejerlarning ishchilar qadriyatiga bo’lgan hurmatida namoyon bo’lishi bilan aniqlanadi. Tashkilotning qadriyatlari – menejment tomonidan taraqqiy ettiriladigan va rasman e’lon qilinadigan qadriyatlar yig’indisi bo’lib, u ishchilarning kommunikasion tajribasi hamda firma menejerlari tomonidan ko’rsatiladigan ongli maqsadli ta’sirlar asosida umumiy qadriyatlarning ichki transformasiyalanishuvi natijasi ko’rinishida va ma’lum vaqt davomida namoyon bo’ladi. Ayrim mutaxassislar tashkilot qadriyatlarini “korporativ DNK” deb nomlab, shu tashkilotning o’ziga xos jihatlari, ichki madaniyat uslubi va firmaning mavqeini ajratib ko’rsatadi. Tashkilot qadriyati ishchilar xulq-atvorini lavozim majburiyati, topshiriqlar, o’zaro ish va shaxslararo munosabatlarning ijro etilishi davomida tartibga soladigan firma ichki madaniyati, qoidalar, me’yor va an’analarda o’z ifodasini topadi. Menejment xodimlarga yordam beradigan qoida va me’yorlarni doimiy takomillashtirish bilan birga tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik, ichki tartib- qoida buzilishiga qarshi jazo joriy etib, xodimlar va mijozlarning amaliy verbal kommunikatsiyalarini tartibga soladigan me’yorlarda ifodalangan muayyan qadriyatlarni rivojlantirib boradi. Qadriyatlarni boshqarish menejerlar tomonidan quyidagi uchta maummolar majmuini nazarda tutadi: 1) tashkilot muvaffaqiyatini ta’minlovchi asosiy omillarning tushunarliligiga erishish; 2) xodimlar tomonidan tashkilotning umumiy qadriyatlarini to’liq tushunish va tan olinishiga erishish; 3) tashkilot faoliyati uchun xodimlar o’zaro kelishuvga erishish.

Agar korporativ qadriyatlar aniq shakllantirilmay, balki rasmiy yoki global tarzda shakllantirilsa, bunda u tashkilot menejmentining maqsad va vazifalari bilan o’zaro kelisha olmaydi. Masalan, “bizning kishilar (mijozlar, xaridorlar) – bizning qadriyatimiz” singari qadriyatlar sof rasmiy qadriyatlar sifatida qabul qilinadi. Qadriyatlarni shunday shakllantirish kerakki, unda har bir xodim menejment nimani, kimni va nima uchun qadrlanishi, nimani qo’llab-quvvatlanishi va himoyalanishini yaxshi tushuna bilishi kerak. Qadriyatlar tashkiliy faoliyat samaradorligi o’sishi uchun menejerlar quyidagilarni bilishlari shart: qanday ishchilar qadrli; tashkilot kim to’g’risida alohida g’amxo’rlik qiladi? Masalan, “biz yuqori professionalizm (kasbiy tayyorgarlik) ga ega, tashabbuskor va tashkilot rivojlanishi uchun katta hissa qo’shadigan ijodkor ishchilarni qadrlaymiz”. Biroq, muayyan qadriyatlarni qaror toptirishga ortiqcha e’tibor quyidagi muammolarga olib kelishi mumkin: a) xodimlarning o’zaro jipslashuvi natijasida ahil jamoani shakllantirish mumkin, lekin bu ba’zan tartib-intizom va mehnat unumdorligi pasayishiga olib kelishi mumkin; b) rasmiy vaziyat va qat’iy tartib-intizom foydasiz qonun-qoida paydo bo’lishi hamda bozor o’zgarishlariga sekinlik bilan ta’sir ko’rsatishga olib kelishi mumkin; v) yuqoridagi omil ijod erkinligi hamda tadbirkorlik ustuvorliklari yo’qolishi va boshboshdoqlikka olib kelishi mumkin; g) g’oliblikka ishtiyoq resurslarga, shu jumladan, inson resurslariga putur yetishiga, shuningdek, motivatsiyaning pasayishi va tinizm rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Menejmentning tashkilot qadriyatlariga ta’sir ko’rsatish kuchi quyidagi o’zaro bog’liq omillar yig’indisi bilan aniqlanadi: a) menejerlar e’tibor qaratadigan va e’tibor bermaydigan narsalar; b) xodimlarning xulq-atvori, ularning muvaffaqiyati va fidoyiliklari hamda tashkiliy faoliyat natijalarini baholashning mezonlari; v) menejmentning ishdan tashqari voqea-hodisalarga tezkor ta’sir ko’rsatishi.

Menejmentning tashkilot qadriyatlarini shakllantirish va uning ishchilariga eng samarali ta’sir ko’rsatish usul va vositalari: 1) nasihat – “nima yaxshi va nima yomonligini anglatadi”: bir tashkilot (inson, shart-sharoitlar) uchun yaxshi bo’lgan narsa boshqalar uchun yomon bo’lishi mumkin. Ushbu usuldan foydalanishning afzalligi menejerlarga tayanish imkoniyatiga bog’liqdir. Shuning uchun qadriyatlarni boshqarish professionalizm menejerning xodimlarga tashkilotning axloqiy qoida va me’yorlarni tushuntirish qobiliyati hamda etikasiga bog’liqdir; 2) menejerning shaxsan ibrat bo’lishi – qadriyatlarni boshqarishning eng samarali usuli hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham ko’plab tashkilotlar o’z menejerlarini ibrat qilib ko’rsatishi, shuningdek, ularning to’g’ri xatti-harakati hamda “daxlsizlar” omiliga nisbatan menejment siyosatining amaliyligini (ikkiyoqlama andozalar bundan mustasno) targ’ib etish asosida korporativ qadriyatlarni taraqqiy ettirishadi; 3) do’stona ijtimoiy-psixologik muhit yaratish umuminsoniy qadriyatlar o’z tasdig’ini topishi va zamonaviy sharoitda ishchilarning tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishiga imkon yaratadigan o’zgacha fikrlash va tafovutlariga (ijtimoiy-madaniy, jismoniy va boshqalar) nisbatan tolerantligi (imkon yaratish) ga asoslanadi. 4) firmadagi ichki kommunikatsiyalarni takomillashtirish tashkilot qadriyatlarini boshqarish imkoniyatlarini rivojlantirishga ko’maklashadi. Menejment va xodimlar o’rtasidagi ikki tomonlama kommunikatsiyani kengaytirish hamda teskari aloqalarni takomillashtirish menejmentga ishchilar shaxsiy qadriyatlarini aniqlash va tashkilot qadriyatlarini rivojlantirish imkonini beradi. Axborot ayrboshlashdagi demokratizm (erkinlik darajasi) ham tashkilotning faoliyat ko’rsatish va shartlari sifatida qabul qilinadigan muqobil qadriyatlarni aniqlashga ko’maklashadi. Menejmentning qadriyatlar muammosiga e’tibor bermasligi tashkilotning raqobat borasidagi imkoniyatlarini muayyan darajada cheklaydigan oqibatga olib keladi.

Qadriyatlar xodimning individual va guruhli xulq-atvorining qudratli regulyatori bo’lib, shaxs tomonidan u hayotiylik tamoyillari, tashkilot maqsadlarini amalga oshirish usullarining tanlanishi kabilarni ifoda etadi. Individual qadriyatlarning tushunarliligi shaxs hayotiy pozitsiyasi kuchida, faolligi, tashabbuskorligi, ijodkorligi va muvaffaqiyatlarga erishishdagi ichki motivatsiyada namoyon bo’ladi. Shuning uchun tashkilot faoliyatini takomillashtirish nuqtai nazaridan olib qaraganda, menejmetning ishchilarning shaxsiy qadriyatlariga e’tibor qaratishi maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda, tashkilotda qadriyatlarning qo’llab-quvvatlanishi xatti-harakatlar, qoida, me’yor va an’analarning yig’indisi, rasmiy jihatdan e’lon qilingan va real amal qiladigan qoida va me’yorlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklarning bartaraf etilishi bilan amalga oshiriladi. Zamonaviy tashkilot xulqini boshqarish. Umumiy holatda boshqaruv deganda qaror qabul qiluvchi shaxs tomonidan ishlab chiqiladigan informasion ta’sirlar yoki texnik intellektual vosita orqali murakkab tizimning maqsadli yo’nalgan harakatini shakllantirish jarayoni tushuniladi. Qaror qabul qiluvchi shaxs bir nechta boshqaruv ta’sirlari orasidan bittasini tanlab, yakuniy qaror qabul qilish huquqiga ega bo’ladi

A dabiyotlar ro’y x ati: 1 .O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. Toshkent. O’zbekiston. 2008.-40 b. 2.“Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsat berish tartib- taomillari turlari qisqartirilganligi hamda soddalashtirilganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining 2006 yil 4 apreldagi O’RQ-28-son Qonuni. 3.“Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishlar soni qisqartirilganligi hamda tekshirishlar tizimi takomillashtirilganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hajjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining 2006 yil 23 martdagi O’RQ-26-son Qonuni. 4. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to’g’risida” gi Qonuni. 2003 yil 16 sentyabr. 5. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Ta’lim to’g’risida”. 1997 yil 29 avgust. 6. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”. 1997 yil 29 avgust.

O'xshashlar

Liderlik va tashkilot madaniyati

Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati

Mehmonxona biznesida sifat tushunchasi va mohiyati

Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalariga mazmuni tushunchasi, mohiyati

Tashkilot ichki va tashki muxiti.