Tadbirkorlik va biznes tuzilmalarida boshqaruv xususiyatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tadbirkorlik va biznes tuzilmalarida boshqaruv xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

31.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.521484375 KB

Ko'chirib olish

1Tadbirkorlik va biznes tuzilmalarida boshqaruv xususiyatlari REJA: 1. Kichik biznes korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmalari, ularning o‘rni va vazifalari. 2. Kichik biznes korxonalari boshqaruv tuzilmalarining tashkiliy turlari. 3. Kichik biznesda boshqarishning mazmuni va xususiy korxonalar boshqaruvini tashkil etish.

21. Kichik biznes korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmalari, ularning o‘rni va vazifalari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Respublikamizda kichik va o‘rta biznes sohasi bilan shug‘ullanuvchi ishbilarmonlarga talab yanada ortmoqda. Mazkur sohaning taraqqiyoti kichik va o‘rta biznes bo‘yicha faoliyat ko‘rsatayotgan mutaxassislarning menejmentga oid yetarli bilimga ega bo‘lishlarini taqozo etadi. Inglizcha «Management» so‘zi o‘zbek tilida boshqaruvni tashkil etish, rahbarlik qilish ma’nosini anglatadi. Umumiy holda menejment boshqaruvni bildirib, u yoki bu faoliyat to‘rini tashkil etish va rahbarlik qilishni nazarda to‘tadi. Menejmentning mohiyatini yaxshi tushunish uning uchun iqtisodiyot, biznes, tadbirkorlik kabi tushunchalar bilan munosabatini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Umuman olganda, iqtisodiyot deganda resurslarni tanlash usuliga va shu asosda xo‘jalikni to‘g‘ri olib borish tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy tarkibiy qismi sifatida tashkilot va korxonalar (firmalar) qatnashadi. Biznes deganda kishining bozor munosabatlari tizimida ishbilarmonlik faoliyati tushuniladi. Tadbirkorlik faoliyati biznesning bir shakli sifatida namoyon bo‘ladi. «Tadbirkorlik to‘g‘risidagi» Qonunga asosan, tadbirkorlik fuqarolarning foyda yoki shaxsiy daromad olishga yo‘naltirilgan mustaqil, tashabbuskor faoliyati hisoblanadi. Ko‘rib chiqilgan tushunchalar tizimida menejment rahbarlarning, mutaxassislarning alohida faoliyat turi sifatida qaraladi. Har qanday tashkilot o‘z maqsadlariga erishishi uchun barcha vazifalar mehnatni vertikal taqsimlash vositasida o‘zaro muvofiqlashtirilishi zarur bo‘ladi. Shu sababli boshqaruv tashkilot uchun asosiy faoliyat bo‘lib hisoblanadi. G‘arbiy adabiyotda menejmentning xuja ko‘p tushunchalari o‘rin olgan. Ulardan ayrimlari quyidagilar:

31. Menejment - bu ishlovchilarni tashkilotning maqsadiga erishishga aniq yo‘naltirish, shu orqali quyilgan vazifalarni uddalash; 2. Bu o‘zaro uyushmagan bir qancha odamlarni asosiy maqsadga yo‘naltirishga qaratilgan maxsus faoliyat turidir; 3. Bu rejalashtirish, tashkil qilish, tartibga solish va muvofiqlashtirish asosida moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarning belgilangan maksmadlar uchun ishlatilishiga erishishga qaratilgan jarayon. Biroq kichik biznes sohasiga oid ba’zi tashkilotlar boshqaruvchilarning aniq guruhiga ega bo‘lmasligi mumkin.(M.: kichik magazin, nonvoyxona va boshqalar). Bu hollarda boshqaruv funksiyalari sheriklar o‘rtasida taqsimlangan bo‘lishi mumkin. Kichik biznesda boshqarish jarayoni boshqaruv sub’ektining boshqaruv ob’ektiga ta’siri jarayeni ifodalaydi. Boshqarish jarayoni - rahbar va boshqaruv apparatining quyilgan maqsadlarga erishish maqsadida kishilarning birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha amalga oshiriladigan harakatlar yig‘indisi, boshqarish sub’ektining boshqarish ob’ektiga ta’sir etishi. Bozor munosabatlari tizimida kichik biznes ishlab chiqarish hajmi, ishlovchilarning soni va qaysi sanoat tarmog‘iga tegishliligi bilan tavsiflanadigan tadbirkorlik shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Kichik biznesga o‘zining mustaqil mulki va xo‘jalik mustaqilligiga ega bo‘lgan hamda o‘zining faoliyat sohasida yuqori mavqega ega (dominant) bo‘lmagan firmalar kiradi. Korxonaning boshqarishning samarali tuzilmasini vujudga keltirish boshlovchi tadbirkor ham etishi kerak bo‘lgan muhim vazifalardan biridir. U tashkilotni samarali ishlashi uchun unga qaysi ixtisosdagi mutaxassislar qanday malakada, qanday shaxsiy vazifalarga ega bo‘lgan qancha odamni birlashtirishi kerakligini aniqlash olishi kerak. Korxona kattalashib, uning faoliyat sohalari kengayib borishi bilan okilona tuzilmaga bo‘lgan ehtiyoj yanada oshadi. Korxonaning yetuklik, xatto, gullab-yashnagan bosqichida ham tashkiliy tuzilma odamning hayotiy qobiliyatini belgilovchi muhim omil bo‘lib koladi. Korxonaning

4raqobat kurashiga bardosh berish, o‘z quvvatini saqlab turish yoki oshirib borishi, uning o‘zgarib borayotgan sharoitlarga moslashish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Korxona boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi – bu bo‘limlar, ishlovchilar o‘rtasidagi maxsus ishlab chiqilgan alolkalar va munosabatlarning yaxlit tizimini o‘z ichiga oladi va uning doirasida ishlovchi odamlar oldiga quyilgan maqsadga eng samarali yo‘l bilan erishish vazifasini bajaradi. Mazkur tizimining tashkiliy vazifalari 1-rasmda ko‘rsatilgan. Korxona tuzilmasida quyidagi elementlar ajratib ko‘rsatiladi: rahbarlik va aloqa (gorizontal va vertikal) bug‘inlar (bo‘limlar), darajalar (bosqichlar). Butun (bo‘lib) – bu tashkiliy jihatdan alohida, mustaqil boshqaruv tashkilotidir. Bo‘lim (odamlar guruhi) tomonidan muayyan vazifaning bajarilishi uni shakllantirishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Bo‘limlar o‘rtasidagi aloqalar gorizontal tusga ega. Rahbarlik (boshqaruv) darajasini (bosqichini) boshqaruv iyerarxiyasida ma’lum bosqichi egallagan bo‘limlar guruhi (yoki bita bo‘lim) sifatida belgilash mumkin. Bosqichlar o‘rtasidagi aloqalar bu vertikal bo‘yicha alkoadir. Ular quyi darajalardan boshlab yuqori darajagacha erkin ifodalangan izchil buysunish tusiga ega. Har qanday, xatto kichik korxonada ham, yuqori da bayon etilgan uchta tuzilma elementlarning hammasi mavjud bo‘ladi. Tadbirkor u tashkil etgan korxonaning mulkdori bo‘lib, uning ishiga rahbarlik qiladi. Vertikal bo‘yicha unga uning xodimlari bo‘ysunadi. Korxona firma ichida bo‘linmalarni taqsimlash ma’lum qoidalarga asoslanishi kerak. Jumladan, teng guruxlarga bo‘lish qoidasi xodimlar malaka tayyorgarligiga ega bo‘lib, quyilgan maqsadga erishish uchun Yana muayyan miqdordagi odamlar zarur bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Funksional belgi bo‘yicha bo‘lish qoidasi esa, ishlab chiqarish bo‘yicha sexlar, marketing, kadrlar, moliya va hokazo bo‘limlarni tashkil etishning eng ommalashgan usulidir. Xududiy belgi bo‘yicha bo‘lish qoidasi korxona o‘z faoliyatini turli tumanlar xududida amalga oshirganda ko‘proq qo‘llanadi.

5Ishlab chiqarilayotgan maxsus asosida taqsimlash qoidasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot to‘rini ko‘paytirib borayotgan, boshqa tashkiliy tuzilmani qo‘llash ishini faqat murakkablashtirishi mumkin bo‘lgan yirik korxonalarda keng ommalashgan. Iste’molchilar manfaatlarini hisobga olgan holda taqsimlash qoidasi, haridor hal qiluvchi omil bo‘lgan tarmoqlarda uning manfaatlari tashkiliy tuzilmaga kuchini ko‘rsatadi. Stratifikatsiyani , ya’ni, agar tadbikor o‘z ishini engdigina boshlagan bo‘lsa, boshqaruvning qanday darajasini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lishini aniqlash. Rasmiylashtirishni , ya’ni, tashkilotdagi rahbarlik uslubini va faoliyat jarayonini odamlar orasidagi munosabatlar xususiyatini bilish. Markazlashtirish yoki markazlashtirmaslikni , ya’ni oliy rahbarlik hal qilish kerak bo‘lgan masalalar ro‘yxati bo‘yicha qarorlarni qabul qilishi va qarorlarni yetkazish iyerarxiyasini bilish. Tashkiliy tuzilmaning murakkablik darajasini bilish. Korxonadagi bo‘limlarning turi, miqdori va o‘zaro hamkorligi, rahbar xodimlar, ishchi-xizmatchilar soniga va boshqalar boshqaruvning murakkablik darajasini belgilab beradi. 2. Kichik biznes korxonalari boshqaruv tuzilmalarining tashkiliy turlari. Vakolatlar, huquqlar, vazifalar va javobgarlik nuqtai nazaridan kichik biznes korxonalari boshqaruv tuzilmalarning quyidagi tashkiliy turlari mavjud: 1. Chiziqli; 2. Chiziqli-funksional; 3. Loyihalanadigan va matritsali; 4. Venchur va firma ichki innovatsiyali. Boshqaruvni chiziqli tashkil etish bevosita lavozim vazifalarini shu tariqa taqisimlash asosida kuriladiki, bunda har bir xodim firma oldida turgan vazifalarni

6bajarishga eng ko‘p darajada yo‘naltirilgan bo‘ladi. Chiziqli tuzilma qo‘l ostidagilarga bevosita ta’sir ko‘rsatishni amalga oshirishni va tadbirkor rahbarda barcha boshqaruv vazifalarini jamlashni nazarda to‘tadi. Barcha vakolatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri (chiziqli) belgilanadi. Ular yuqori boshqaruv bug‘inidan qo‘yi boshqaruv bug‘inlariga qarab o‘zgaradi. Boshqaruvning chiziqli tuzilmasi afzalliklari:  Tadbirkor rahbarning yakka boshchili, bunda xodimlarning ish natijalari uchun shaxsan javobgarligi qoidasiga qat’iy rioya etiladi;  Xodimlar o‘z rahbarlaridan bir-biriga zid va o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan ko‘rsatmalar olmaydilar. Tadbirkor o‘z harakatlari bilan butun mas’uliyatni bir o‘zi zimmaga oladi;  Qarorlar qabul qilishning operativligi;  Axborot tushunish va undan foydalanishning soddaligi;  Zarur intizomning, mavjudligi boshqarishning puxtaligi va tejamkorligi va ularni saqlash turishning mumkinligi. Chiziqli tuzilmaning kamchiliklari:  Moslashuvchan emasligi, kattikligi, korxonaning bundan keyingi o‘sishga mos kelmasligi;  Boshqaruv usulining byurokratik, tanxo hukmronlikka asoslangan bo‘lishi mumkinligi;  Tadbirkor o‘z ishida, albatta, yuqori malakali (professional) bo‘lishi va barcha masalalarni tushunishi, bilishi kerak, bu esa odamlarning ko‘pligi va ular harakteri turli xil ekanligi bilan g‘oyat katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Amalda chiziqli tuzilma yakka tartibda egalik qilishda va xodimlar soni kam bo‘lgan kichik korxonalarda qo‘llaniladi. Boshqaruv tuzilmasini chiqizli-funksional tashkil etish o‘z ichida ham chiziqli, ham funksional boshqaruv elementlarnini mujassamlashtiradi, ya’ni chiziqli boshqaruv maxsus yordamchi xizmatlar bilan mustaxkamlanadi. Mazkur tuzilmaning kamchiliklari:

7 Chiziqli va funksional xodimlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar;  Tadbirkorga funksional xodimlar faoliyatini muvofiqlashtirish qiyinrok bo‘ladi. Loyihaviy va matritsali boshqaruv tuzilmalari. Loyihaviy tuzilma maxsus loyihani ishlab chiqish va unga rahbarldik qilishda qo‘llanadi. Loyihaviy tuzilma – bu aniq vazifani hal etish uchun tashkil etiladigan vaqtinchalik tashkilotdir. U funksional bo‘linma ichida tashkil etiladi. Muayyan loyihani amalga oshirish uchun tuplangan turli sohalarning yuqori malakali mutaxassislari uning a’zolari hisoblanadi. Matritsali tuzilma loyihaviy tuzilmalarning rivoji (takomili) hisoblanadi. U taqsimlashning ikki turi: vazifalar bo‘yicha va mahsulot bo‘yicha taqsimlashning uygunlashuvidir. 3. Kichik biznesda boshqarishning mazmuni va xususiy korxonalar boshqaruvini tashkil etish. Tamoyillar - menejmentdagi asosiy tushunchalardan biri hisoblanadi. Korxonaning ichki muhiti va korxonaning tashqi muhiti (davlat, ijtimoiy tashkilotlar, korxonalar) bilan munosabatlarning keng qatlamini qamrab oladi. Ko‘pincha boshqarish tamoyillari deganda kichik biznesni boshqarishda amal qilinadigan asosiy qoidalar tushuniladi. Tamoyillarning ob’ektiv asosi bo‘lib jamiyatda amal qilinadigan iqtisodiy qonunlar va qimatliklar tizimi hisoblanadi, bularga insonga bo‘lgan munosabat, ijtimoiy adolatni tushunishni misol keltirish mumkin. Ishonch hosil qilish tamoyillarining g‘oyaviy asosini tashkil etib, ular tadbirkorlik va boshqaruv xulq-atvorining muayyan barqaror qoidalari va me’yorlariga tayanadi. Ushbu qoidalar va me’yorlar yuridik kuchga ega emas, xulq-atvorning ma’naviy me’yorlari bo‘lgan ixtiyoriy ravishda olingan ma’naviy majburiyatlarni ifodalaydi. Kichik biznesda tamoyillar tasnifi turlicha b2 lishi mumkin. Umumiy va

8o‘iga xoslik va tashkiliy madaniyatni aks ettiruvchi alohida kichik biznes shakllarining xususiy tamoyillari farqlanadi. Boshqarish fani asoschilari - U. Teylor, A. Fayol, G. Ford, G. Emmerson va boshqalarning tamoyillari ma’lum. Kichik biznesni boshqarishning bir qator maxsus tamoyillari ham mavjud bo‘lib, ular boshqarish vazifalarining mazmunidan kelib chiqadi. Ushbu tamoyillarga amal qilish ko‘zlangan maqsadga erishish imkonini beradi. Kichik biznesda boshqarish usullari va uslublarini tanlash to‘g‘ri tanlash muvaffaqiyatga erishishning asosiy shartlaridan hisoblanadi. Kichik biznesni boshqarishda qanda uslublar va usullardan foydalaniladi? Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Iqtisodiy tahlil uslublari: taqqoslash, guruhlash, dinamik qatorlar, indekslar va boshqalar. 2. Tizimli usul: o‘rganilayotgan masalalar bir butun holida, tizim bo‘yicha tadqiq etiladi. 3. Tarkibiy o‘rganish usuli: vo2004 yil 21-22 aprel kunlariga voqea va hodisalar tarkibiy bulaklarga ajratib o‘rganiladi. 4. Vaziyatli yondashuv usuli:bunda makbul uslublar ichki va tashqi sharoitga, vaziyatga qarab belgilanadi. 5. Integratsion yondashuv:buna boshqa uslublar natijalari umumlashtirib, umumiy fikr, xulosa chiqariladi. 6. Modellashtirish - boshqaruv hodisalari va jarayonlari modellarini ishlab chiqish va qo‘llash. 7. Iqtisodiy-matematik uslublar. 8. Ko‘zatish usuli. 9. Tajriba suli. 10. Ekspert baholash usuli. 11. Sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish:anketa, suhbat, intervyu olish va boshqalar. Kichik biznesda rahbarning qaysi uslubdan foydalanishiga qarab o‘ziga xos boshqaruv usuli shakllanadi. Shunga qarab ayrim rahbarlar avtoritar, ya’ni yakka hukmronlikka asoslangan holda boshqarish, demokratik - qo‘l ostidagi xodimlarga

9qarorlar qabul qilish va harakat qilishda keng imkoniyatlar berish kabi usullardan foydalanishlari mumkin. Kichik biznes shakllarida boshqarishni tashkil etish - bo‘limlar va bo‘linmalarni tuzish. ular o‘rtasida aloqalarni o‘rnatish, ularni xodimlar bilan tuldirish, intizomiy nizomlar va talablarni kiritish. Bunda kichik korxonalarda qanday bo‘limlar mavjudligi va ular ishini boshqarish qanday belgilanishini ko‘rib chiqish kerak. Korxonada birinchi va asosiy shaxs bo‘lib korxona menejeri hisoblanadi. Uning faoliyati direktorlar kengashi tomonidan belgilab quyilgan bo‘ladi. Marketing va ishlab chiqarish xizmatining rejali vazifalari bir-biri bilan o‘zviy bog‘langan. Ishlab chiqarish bo‘yicha vitse-prezident nimani, qancha va qachon ishlab chiqarishni bilishi kerak. Marketing xizmati sotish prognozini tuzib, u rejalashtirish bo‘limi tomonidan hisobga olinadi va ishlab chiqarish bo‘linmalari uchun mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarish bo‘yicha direktor o‘rinbosari ishlab chiqarish xodimlari faoliyati va texnologik jarayonni belgilash uchun javob beradi. Ishlab chiqarish vazifasi doimo optiallik muammosini o‘z ichiga olib, u ishlab chiqarishning eng yaxshi variantini tanlash va resurslardan foydalanishdan yaxshiroq naf ko‘rishni nazarda to‘tadi. Mahsulot yaratish uchun resurslarni birlashtirishning ko‘plab usullari mavjud, faqat ulardan biri optimal bo‘ladi. Ishlab chiqarish bo‘linmalaridan samaradorlikni oshirish talab qilinadi. Samaradorlik odatda texnologik yangilanishlar, xodimlarni rag‘batlantirish, ishlab chiqarishning yangi tashkiliy shakllari natijasi bo‘lib hisoblanadi. Korxonani boshqarishda moliyaviy bo‘linma alohida ahamiyatga ega. Zamonaviy korxonalar uchun zamonaviy texnologiyalarni harid qilishga katta mablag‘ kerak bo‘ladi. Kichik biznes shaklida boshqaruvni tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, boshqa bo‘linmalar ham tuzilishi mumkin. Kichik biznesda boshqaruvning tashkiliy tuzilishi ko‘proq chiziqli, birinchi

10rahbarga bevosita bo‘ysunish tarzida ko‘riladi. Bu, eng avvalo, ularda xodimlar sonining ancha kamligi bilan izohlanadi. Bunday tarkibiy tuzilish ancha sodda bo‘lib, unda har bir rahbar o‘ziga ishonib topshirilgan bo‘linma faoliyatini yakkaboshchilik asosida boqaradi hamda barcha zarur qarorlarni mustaqil ravishda qabul qiladi. Chiziqli boshqaruv turida rahbar hamma zarur vakolat ega bo‘ladi va o‘zining xo‘jalik faoliyati natijalari uchun to‘la javob beradi Boshqaruv tuzilishi ko‘p bosqichli bo‘lganda, bitta bosqichdagi tashkilotlarning har bir guruhi idora qilinish qo‘lamlariga qarab yuqori bosqichda o‘zining rahbar tashkilotiga ega bo‘ladi. Masalan, ikkinchi bosqichdagi idoralar guruhi uchinchi bosqichdagi rahbarlik buginiga va uinchi bosqichdagilar turtinchi bosqich dagi rahbarlik buginiga ega va hokazo. Bunda barcha tuzilish bo‘linmalari muntazam ravishda boshqariladi. Boshqaruvning barcha masalalari bitta yo‘nalish bo‘yicha yechilib, har qaysi bugin bir rahbarga va bir necha xodimlarga ega bo‘ladi. Xodimlar faqat o‘z rahbarlariga hisobot beradilar. Kichik biznes oldida turgan masalalarni hal etishda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish samaradorligiga menejment tizimi sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu nuqtai nazardan menejment tizimining iqtisodiy samaradorligini oshirish masalasi vujudga keladi. Menejment tizimining samaradorligi deganda uning faoliyati natijasida olingan manfaat tushuniladi. Menejment tizimining iqtisodiy samaradorligi o‘lchovlariga quyiladigan asosiy talablar haqkoniylik va ishonchlilik, to‘lalik va universallik, aniqlik, oddiylik, son aniqligi, tezkorlik, taqqoslash mkoniyati va ulchami, o‘zaro bog‘liqlik va maqsad sari yo‘naltirilganlik.

O'xshashlar

Biznes va tadbirkorlik

Biznes va tadbirkorlik kapitali

Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili

Menejment faoliyatida tadbirkorlik va biznes

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish