Biznes va tadbirkorlik kapitali - Iqtisodiyot - Referatlar

Biznes va tadbirkorlik kapitali

Yuklangan vaqt:

22.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145.1318359375 KB

Ko'chirib olish

UNIVERSITIY OF SCIENCE AND TECHNOLOGIES “ ________________________________________ ” FANIDAN MUSTAQIL ISH Guruh: _____________ Bajardi: Maxamadova Aziza Qabul qildi: ___________________ 1

Biznes va tadbirkorlik kapitali Reja. 1.Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni va shakllari 2.Tadbirkorlik kapitalining funksional shakllari 3.Korxona ishlab chiqarish xarajatlari. Tannarx. 4.Korxona (firma) ning pul tushumlari va foydasi 2

1.Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni va shakllari Hozirgi paytda turli ilmiy-nazariy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyati va biznes xususida, uning yo`nalishlari, tamoyillari, huquqiy-iqtisodiy jihatlari to`g`risida ko`plab olimlarning fikrlari, mulohazalari keng o`rin egallamoqda. Ularda ko`pincha tadbirkorlik faoliyati va biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda. Fikrimizcha, tadbirkorlik biznesdan farq qilib, tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish ruhi asosida yondashish bilan bog`liq faoliyatdir. Biznes esa unga nisbatan keng tushuncha bo`lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir. O`zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to`g`risida»gi qonunida ta’riflanishicha «Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy ma’suliyat ostida, mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir» . 1 K.Makkonnell va S.Bryu tadbirkorlikka asosida uzluksiz shartlar va talablar yotuvchi muhim faoliyat turi sifatida qaraydilar. Birinchidan, tadbirkor tovar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish omillarini birlashtiradi va “katalizator” vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, biznesni yuritish jarayonida u qarorlar qabul qilishdek qiyin bir vazifani zimmasiga oladi. Uchinchidan, tadbirkor – tashkilotchi shaxs bo`lib, yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilib, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi. To`rtinchidan, tadbirkor bu tahlikaga boruvchi insondir. U nafaqat o`z mol-mulki, vaqti, mehnati bilan, balki o`z sheriklari, hissadorlari qo`shgan mablag`lar bilan ham tahlikaga boradi. 2 Tadbirkorlik faoliyati to`g`risida yuqorida keltirilgan turli xil fikrlar va yondashuvlarni umumlashtirgan holda, qisqa qilib quyidagicha ta’rif berish 1 Ўзбекистон Республикаси қонуни. Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида. 2 Макконнелл К., Брю С. Экономика. Принципы, проблемы и политика.- М.: Республика, 1992, с.38. 3

mumkin: tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan qat’iy nazar foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikning rivojlanishi, o`z navbatida, bir qator sharoitlarning mavjud bo`lishini taqozo etib, ular asosida umuman tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi. Birinchidan, tadbirkor xo`jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o`zgarishlarga moslashtirish, manbalarni tanlash, resurs topish, mahsulot sotish, ularga baho belgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar bo`yicha ma’lum xuquq va erkinliklar mavjud bo`lishini taqozo etadi. Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan mahsulot va olingan daromadga mulkchilik xuquqiga ega bo`lishi kerak. Tadbirkorlik faoliyati mulkdorning o`zi tomonidan ham, uning mol-mulki asosida ish yurituvchi subyekt tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. Uchinchidan, xo`jalik yuritish yo`lini erkin tanlash, daromadni investisiyalash imkoniyati va shu kabilarni real ta’minlaydigan ma’lum iqtisodiy muhit va ijtimoiy siyosiy sharoit yaratishi zarur. To`rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o`zlashtirish turli-tuman shakllari va turlarining mavjudligini taqozo qiladi. O`z navbatida mulkchilik va o`zlashtirish sohalaridagi turli-tumanlilikning o`zi obyektiv hodisa bo`lib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi. Beshinchidan , yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma’lumot va malakali tayyorgarlikka ega bo`lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo`yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud bo`lishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi. Yuqorida ko`rib chiqilgan barcha shart-sharoitlar mavjud bo`lgan davlatlarda tadbirkorlik yaxshi rivojlanadi, aks holda faoliyatning bu turi xufyona iqtisodiyot sohasiga o`tib ketishi ehtimoli ham yuqori bo`ladi. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari. 4

Hozir jahonda ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi va o`ziga xos tomonlarining beqiyos darajada bir-biriga qo`shilib ketishi kuzatiladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning ijtimoiy, umumdavlat maqsadlarida foydalanadigan va nihoyat, jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy maqsadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning turli-tuman: davlat, jamoa, shaxsiy, xususiy, aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi. Turli mamlakatlarda davlat korxonalarining huquqiy maqomi turli- tumanligi bilan ancha farqlanadi. Hatto biron bir mamlakatda barcha davlat korxonalari faoliyatini tartibga soluvchi yagona qonuniy hujjat mavjud emas. Yuqorida ko`rib o`tilgan sharoitlar asosida davlat korxonalarini uchta guruhga bo`lish mumkin: - byudjet korxonalari; - davlat ishlab chiqarish korxonalari; - aralash kompaniyalar. Huquqiy va xo`jalik mustaqilligiga ega bo`lmagan korxonalar byudjet korxonalariga kiradi. O`zlarining holati bo`yicha ular davlatning ma’muriy- boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik, mahkama yoki mahalliy o`zini-o`zi boshqarish organlariga bevosita bo`ysunadi yoki ularning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular olgan foydasidan soliq to`lamaydi. Barcha daromad va xarajatlar davlat byudjeti orqali o`tadi. Davlat ishlab chiqarish korxonalari – bu korxonalarning ancha keng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shaklidir. Ular alohidalashgan mol-mulkka ega bo`lib, xo`jalik faoliyati bilan birga davlat tomonidan belgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham bajaradi, ya’ni davlat korporasiyalari o`zida tijorat korxonalari va davlat organlari belgilarini mujassamlashtiradi. Aralash kompaniyalar – hissadorlik jamiyatlari va majburiyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashkil qilinib, aksiyalari davlatga va xususiy omonatchilarga taalluqli bo`ladi. Aralash kompaniyalar hissadorlik jamiyatlari to`g`risidagi qonun asosida ish yuritadi va yuridik shaxs hisoblanadi, xo`jalik faoliyatida xususiy firmalar bilan barobar tijorat asosida qatnashadi. Shu bilan 5

birga, ular xususiy firmalarga nisbatan ma’lum imtiyozlardan foydalanadi. Bu imtiyozlarga davlat tomonidan moliyaviy yordam va dotasiyalar berish, chet el lisenziyalarini yengil shartlar bilan olish, boshqa davlat korxonalaridan xom ashyo va yarim fabrikatlarni qat’iy belgilangan narxlarda olish, ishlab chiqargan mahsulotni sotish uchun bozor bilan ta’minlanganlik va shu kabilar. Korxonalarning mulkchilik mavqyeidan tashqari xilma-xil tashkiliy-huquqiy shakllari ham mavjud bo`ladi. Korxonalar xo`jalik jamiyatlari va shirkatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, xo`jalik birlashmalari shaklida tuzilishi mumkin. Kooperativ tadbirkorlik – jamoa tadbirkorligining alohida shakli bo`lib, jamoa mulkiga asoslanadi va kooperasiya a’zolarining uning faoliyatida o`z mehnati bilan ishtirok etishini taqozo qiladi. Kooperativ mulkchilikka asoslangan tadbirkorlikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: ishlovchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita qo`shilishi (xususiy mulkchilikda bunday qo`shilishda mulkdor, davlat mulkchiligida esa davlat vositachi hisoblanadi); kooperasiya a’zolarining ishlab chiqarish vositalaridan keng foydalana olishi; ularning iqtisodiy jihatdan teng huquqliligi; jamoaning o`z- o`zini boshqarishni amalga oshirishi; jamoa va shaxsiy manfaatlar uyg`unligi yuzaga kelishi va h.k. Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy tashabbus asosida tashkil qilinadi. Tadbirkorlikning bu shaklida mulk va ishlab chiqarish natijalari xususiy shaxslarga tegishli bo`lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish yollanma mehnatga asoslanadi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni tashkil qilish o`zi yoki oila a’zolari mehnati asosida amalga oshiriladi. Shaxsiy korxona egasi uning menejeri ham hisoblanib, korxonaning barcha majburiyatlari uchun shaxsiy javobgar bo`ladi. Xo`jalik xuquqi nuqtai- nazaridan yakka tartibdagi tadbirkorlik huquqiy shaxs hisoblanmaydi, shu sababli uning egasi cheklanmagan mas’uliyatga ega bo`lib, faqat fuqarolardan olinadigan daromad solig`ini to`laydi. Bu odatda kichik magazin, xizmat ko`rsatish sohasidagi 6

korxonalar, dehqon xo`jaliklari, shuningdek, huquqshunos, vrach, advokat kabi turli malakali mutaxassislar xizmati ko`rinishida tashkil qilingan tadbirkorlikdir. Tabdirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri hissadorlik (aksionerlik) jamiyatlaridir. Aksiya chiqarish va uni erkin joylashtirish hissadorlik munosabatlarning muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi. 2.Tadbirkorlik kapitalining funksional shakllari Tadbirkor ixtiyorida bo`lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag`lari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb ataladi. Tadbirkorlik kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo`ladi va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o`tadi. Ishlab chiqarishga sarflanadigan har qanday sarmoya o`z harakatini pul shaklidan boshlaydi. Pul (P) tegishli resurslar bozoridan zarur tovarlar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi). Bu holda pul shunchaki tovarlar sotib olishgagina emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan iqtisodiy faoliyat omillarini sotib olishga sarflanadi. Ushbu muomala sohasida pul kapitali o`z harakatining birinchi bosqichidan o`tadi: Iv P T Ik Mazkur jarayon natijasida pul shaklidagi mablag`lar unumli kapital shakliga aylanadi va ular ishlab chiqarish jarayonining potensial omillari hisoblanadi. Kapital harakatida ikkinchi bosqich ishlab chiqarish (I) jarayoni hisoblanib, uning natijasida unumli tovar (T) shaklini oladi. Bu yerda hosil qilingan tovarlar qiymati ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ortiq bo`ladi, ya’ni: Iv T . . . I . . . T’ 7

Ik Chunki hosil qilingan tovarlar qiymatida ishlab chiqarish vositalarining ko`chgan qiymati, ishchi kuchi qiymatining ekvivalenti va ular tomonidan vujudga keltirilgan qo`shimcha mahsulot qiymati ham mavjud bo`ladi. Uchinchi bosqichda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish sodir bo`ladi T’  P’ ushbu bosqichda tovarlar pulga aylanadi va o`zining dastlabki shakliga qaytib keladi. Dastlab, pul shaklida sarflangan mablag` yana pul shaklida, ammo miqdor jihatidan ko`proq bo`lib qaytadi. Shu sababli uni P’=P+p ko`rinishida ifodalash mumkin. Tovarlarni sotishdan tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib olish uchun sarflanadi va shu tariqa yuqoridagi harakat to`xtovsiz takrorlanaveradi. Tadbirkorlik kapitalining o`z harakatida uch bosqichni izchil bosib o`tib, muntazam ravishda bir shakldan boshqa bir shakliga aylanib, yana dastlabki shakliga qaytib kelishi uning doiraviy aylanishi deyiladi. Doiraviy aylanishning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida , ya’ni resurslar va tovarlar bozorida, ikkinchi bosqichi esa ishlab chiqarishda ro`y beradi. Shuning uchun formulada ishlab chiqarish jarayoni va muomala sohasi o`rtasidagi oraliqlar nuqtalar (…) bilan ajratilib ko`rsatiladi. Har bir bosqichda kapital muayyan harakat shakliga kiradi. Birinchi bosqichda u pul shaklida, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar shaklida yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida uning har bir shakli alohida vazifani bajaradi va shunga ko`ra ular kapitalning harakati shakllari deyiladi. Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Bunga pulni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib olishga avanslash orqali erishiladi. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar ishlab chiqarish va xudi shu jarayonda qiymatning o`sishiga erishishni ta’minlash vazifasiga qaratiladi. 8

Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan tovarlar qiymatining narx shaklida ro`yobga chiqishi sodir bo`ladi va o`sgan qiymatning pulga aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi ta’minlanadi. Ishlab chiqarish uzluksiz davom etishi uchun tadbirkorlik kapitali o`zining bir shaklidan boshqa bir shakliga aylanib turishi va Ayni paytda har uchala shaklda ham mavjud bo`lmog`i lozim. Agar tadbirkorlik kapitali bu shakllarning birortasida to`xtab qolgudek bo`lsa, uning harakatidagi uzluksizlik buziladi. Tadbirkorlik kapitalining har uchala shakli bir vaqtda o`z doiraviy aylanishiga ega bo`ladi. T adbirkorlik kapitali pul shaklining doiraviy aylanishi: Iv P Tb . . . I . . . T’ P’ Ich Unumli kapitalning doiraviy aylanishi: Iv Iv T . . . I . . . T’ P’ T Ik Ik Tadbirkorlik kapitali tovar shaklining doiraviy aylanishi: Iv T P T . . . I . . . T’ Ik Kapital o`z harakatini qanday ijtimoy-iqtisodiy shakllarda amalga oshirmasin, ular uchun yuqorida ta’kidlaganimizdek, doiraviy aylanish va uning bosqichlarining harakat ko`rinishi umumiy. Shu bilan birga xo`jalik yuritishning ayrim shakllarida tadbirkorlik kapitalining doiraviy aylanishi, ularning bosqichlari va harakat shakllari o`zlarning iqtisodiy mazmuni jihatidan farqlanadi. 9

Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma kapital Tadbirkorlik kapitalining harakati bir doiraviy aylanish bilan to`xtab qolmaydi, balki u uzluksiz davom etib, takrorlanib turadi. Doiraviy aylanishlarning bunday uzluksiz takrorlanib, yangilanib turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi deyiladi. 3. Korxona ishlab chiqarish xarajatlari. Tannarx. Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg`i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizasiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug`urtaga ajratmalari, foiz to`lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo`lib o`rganish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari (1-chizma). Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo`ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog`liq bo`lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruhga bo`linadi: qo`shimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o`rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo`shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. 10

УМУМИЙ ХАРАЖАТЛАР Ишлаб чиқариш харажатлари Муомала харажатлари Иш ҳақиХом ашё харажатлари Ёнилғи ва мойлаш материалларига харажатлар Амортизация ва ҳ.к. Қўшимча муомала харажатлари Соф муомала харажатлари 1-chizma. Xarajatlarning namoyon bo`lish sohasiga ko`ra turkumlanishi. Cof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste’molchilar talabini o`rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo`ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo`nalishdagi konsepsiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham mu’lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu konsepsiyalarning o`ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish imkoniyatlaridan kelib chiqadilar. Ma’lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo`nalishi bo`yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo`nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo`yadi. Shunga ko`ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo`nalishga sarflashga harakat qiladi. Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yo`nalishlarda ishlatilishiga yo`l qo`ymay o`ziga jalb etish uchun to`lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi. 11

Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko`rsatkichlardan biri bo`lib, korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo`yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o`z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo`lishi mumkin. Shunga ko`ra xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bo`linadi (2-chizma). Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni tashqaridan to`lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun to`lovlar, kredit uchun foiz to`lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to`lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to`lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi. Korxonaning o`ziga tegishli bo`lgan resurslardan foydalanishi bilan bog`liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to`lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o`z resurslari qiymatini shunga o`xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi. 12

УМУМИЙ ХАРАЖАТЛАР Ташқи харажатлар Ички харажатлар Ишчи кучига сарфлар Хом ашё харажатлари Ёнилғи энергияга харажатлар Транспорт-алоқа хизматларига харажатлар Бино-иншоот амортизацияси Машина-ускуна амортизацияси Ижара ҳақи Қарз пул маблағлари ва унинг учун фоизлар Банк хизматлари учун сарф-харажатлар Меъёрдаги фойда 2- chizma. Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko`ra turkumlanishi. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur bo`lgan to`lov – normal (me’yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda – bu iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini rag`batlantirib turish uchun to`lanadigan haq hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa, tadbirkor bu faoliyat turi bilan shug`ullanishdan to`xtaydi va o`zining kuch-quvvatini boshqa faoliyatga sarflaydi. Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo`llarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga ta’sir qilish yoki qilmasligiga qarab xarajatlar doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarga bo`linadi (3-chizma). 13

UMUMIY XARAJATLAR Doimiy xarajatlar O`zgaruvchi xarajatlar Korxona to`lov majburiyatlari Xom-ashyo Soliqlar Material Amortizasiya ajratmalari Yonilg`i Ijara haqi Transport xizmati Qo`riqlash xizmati xarajatlari Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun xarajatlar Boshqaruv xodimlar maoshi va h.k. 3- chizma. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga ta’siriga qarab xarajatlarni turkumlash. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta’sir qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Doimiy xarajatlar (FC) ishlab chiqarish hajmining o`sishiga bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud bo`ladi. Bunga korxonaning to`lov majburiyatlari (zayomlar bo`yicha foiz va boshqa), soliqlar (ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan turlari), amortizasiya ajratmalari, ijara haqi, qo`riqlash xizmatiga to`lov, uskunalarga xizmat ko`rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi. O`zgaruvchi xarajatlar (VC) deb ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. Unga xom ashyo, material, yonilg`i-transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi. Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar yig`indisi umumiy yoki yalpi xarajatlar (TS)ni tashkil qiladi. Doimiy (FC), o`zgaruvchi (VC) va yalpi (TS) xarajatlarning grafikdagi ifodasini 4-chizma orqali ko`rishimiz mumkin. 14

S TS VC FC 0 Q 4–chizma. Doimiy, o`zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi tasviri Mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun o`rtacha umumiy, o`rtacha doimiy va o`rtacha o`zgaruvchi xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O`rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori nisbatiga teng:AC = TC Q ; bu yerda: AC – o`rtacha umumiy xarajatlar; TS – yalpi (umumiy) xarajatlar; Q – ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. O`rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: AFC = TFC Q ; 15

bu yerda: AFC – o`rtacha doimiy xarajatlar; TFC – doimiy xarajatlar summasi. O`rtacha o`zgaruvchi xarajatlar o`zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:AVC = TVC Q ; bu yerda: AVC – o`rtacha o`zgaruvchi xarajatlar; TVC – o`zgaruvchi xarajatlar summasi. Shuningdek, o`rtacha umumiy xarajatlarni o`rtacha doimiy va o`rtacha o`zgaruvchi xarajatlarning yig`indisi sifatida ham ifodalash mumkin: AC = AFC + AVC. Bu o`rtacha umumiy, doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarning egri chiziqlari quyidagi ko`rinishda bo`ladi (5 - chizma): S AS AVC M AFC 0 Q 5–chizma. O`rtacha xarajatlarning egri chiziqlari. Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur miqdorini aniqlash zarur. Bunda iqtisodiy tahlil vositasi bo`lib 16

so`nggi qo`shilgan xarajat tushunchasi xizmat qiladi. Avvalo so`nggi qo`shilgan xarajat deb, mahsulotning navbatdagi birligini ishlab chiqarish bilan bog`liq qo`shimcha xarajatlarga aytiladi:MC = ΔTC ΔQ ; bu yerda: MS – so`nggi qo`shilgan xarajat; ∆TS – umumiy xarajatlarning o`zgarishi; ∆Q - mahsulot miqdorining o`zgarishi. Qo`shilgan xarajatlarni har bir navbatdagi qo`shilgan mahsulot birligi uchun aniqlash mumkin. Tovar yoki xizmatlarning qo`shilgan birligini ishlab chiqarishga to`g`ri keladigan xarajatlar o`rtacha qo`shilgan xarajatlar deyiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya’ni xarajat qilingandan pirovard natija olinguncha o`tgan davr sezilarli ta’sir ko`rsatadi. Shu sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida tahlil qilinadi. Korxona ishlab chiqarish hajmini o`stirish uchun qisqa davrda faqat o`zining o`zgaruvchi xarajatlari miqdorini o`zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo`lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o`zgartirish uchun yetarli bo`lishi mumkin. Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va barcha band bo`lgan resurslari miqdorini o`zgartirish uchun yetarli bo`lgan davrdir. 17

O'xshashlar

Biznes va tadbirkorlik

Tadbirkorlik faoliyati. tadbirkorlik kapitali va uning aylanishi

Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili

Menejment faoliyatida tadbirkorlik va biznes

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish