Tadbirkorlik sohasida raqobat - Iqtisodiyot - Referatlar

Tadbirkorlik sohasida raqobat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik sohasida raqobat Reja: 1. Raqobat turlari 2. Zamonaviy sharoitda raqobatchilikning rivojlanishi 3. Davlat tomonidan antimonopol nazorat tizimi

1. Raqobat turlari Bozor iqtisodiyotining eng asosiy tamoyillaridan biri — tovar ishlab chiqaruvchilarning erkin raqobatidir. Raqobat — ishlab chiqaruvchilar yoki ta’minotchilar, korxonalar, firmalar o‘rtasidagi ishlab chiqarish, maqsulot sotish borasida eng maqbul sharoitlarga egalik qilish orqali eng yaxshi natijalarga erishish maqsadida olib boriladigan kurashdir. Bozor tizimida raqobatning asosiy mazmuni iste’molchi va uning eqtiyojini to‘la qondirish uchun kurashni anglatadi. Bu kurash bozorni egallash uchun olib boriladi va tovarni arzonlashtirilishiga va sifatiga boqliqdir. Raqobat kurashida halaba qilish uchun tadbirkor o‘z faoliyatida muhim uch jiqatga e’tiborini haratmoqi lozim: Birinchidan, yo‘nalishni to‘g‘ri tanlash. Aniq mayda-chuydalargacha sinchiklab tayyorlanishi shart emas, ammo harakat yo‘nalishi aniq bo‘lmoqi shart. Ikkinchidan, ko‘proq axborot to‘plashga e’tiborni qaratish kerak. Bu yerda tashqi muhitni hisobga olish o‘zi ishlab chiqadigan mahsulot sifatini oshirish bilan turli bozorlarning o‘ziga xosligini va raqobatchilarning xatti-harakatlarini hisobga olish kabi nazarda tutilmokda. Keng miqyosdagi ma’lumotlarga ega bo‘lish korxonani nafaqat mamlakat natijasida, hatto uni halqaro maydondagi xatti-harakatlariga va ishlarning muvaffaqiyatli olib borilishiga yordam beradi. Masalan, Yaponiyada informatsiya sistemasi bugungi kunda deyarli har qanday u yerda faoliyat ko‘rsatayotgan firmalarga qulay va tez yetkazib beriladi (kattakon firmalardan tortib bir necha kishi ishlaydigan kichik korxonaga bu qulayliklar tengdir). Bu holat esa jaqon bozoridagi shiddatli raqobat kurashida yutib chiqish uchun katta imkoniyatlarga zamin bo‘la oladi: Uchinchidan, egiluvchanlik (sharoitga tez moslashish qobiliyati). Bu yerda har

qanday tashqi o‘zgarishlarga tez va to‘g‘ri baho berish qulay vaziyat tug‘ilib qolsa undan tezda foydalanib qolish va oldindan sinish havfiga qarshi chora tadbirlarni ishga solish. G‘arb davlatlarida tayyorlanayotgan hujjatdan ko‘ra rejalashtirish jarayoni muhimroq hisoblanadi. Yuqori sifatli rejaning o‘zi qo‘yilgan maqsadga olib kelishi uchun barcha menejerlarni ishga jalb qilish bilan bir qatorda iloji boricha firmani hamma a’zolarini qilinmoqchi bo‘lgan ishlar bilan batafsil tanishtirib chiqib, ularga bu harakat aniq nima berishini ham aytib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Buning natijasida hujjatga nisbatan firma a’zolarining xatti harakatlari muhimroq natijalarni berishi mumkin va ular mavjud rejaga qo‘shimcha taklif va tashabbuslar kiritish bilan erishmoqchi bo‘lgan maqsadni yo‘l-yo‘riqlariga oydinlik kiritadilar. Bizning sharoitda ham raqbar bilan boshqa korxona a’zolari oddiy ishchigacha ishning natijasiga jon kuydirishlari kerak. Buning uchun ular o‘rtalaridagi sun’iy masofani tezroq bartaraf etmoq lozim. «Ota-bola» munosabatlari o‘rniga hamkorlik munosabatlari kelgan joyda yuqori natijalarga erishish mumkin. Tadbirkorlik faoliyati unumli amalga oshishida va raqobatchilardan o‘zib ketishda marketing xizmatining ahamiyati borgan sari ortib boradi. Bozordagi vaziyatni chuqur va har taraflama o‘rganish asosida ish yuritish o‘ta muhimdir. Asosiy tamoyil bu yerda mahsulotni yaratib, uni sotish to‘g‘risida bosh qotirish emas, hali yaratmasdan turib uning kelajagini aniqlashdan iboratdir. Chunki yaratilgan maqsulotlar, albatta sotilishi kerak. «Iste’molchi — shoh!» Ana shu shior AQSH, Yaponiya va qator Yevropa tadbirkorlari uchun aloqida ta’kidlanib kelmoqda. «har qanday tadbirkorlikka, unga quvvat va kuch beruvchi eng avvalo, albatta iste’molchidir! Ularsiz korxona o‘z ishini davom ettirmasa ham bo‘laveradi», - deb yozadi Amerika olimi D. Xarrington «Amerika korporatsiyalarida sifatni boshqarish» degan ajoyib risolasida. Iste’molchining bo‘lmasligi, buyurtmaning yo‘qligi ishsizlikka olib keladi va bunday xolat firma raqbariyatini chuqur va har

taraflama o‘ylab ko‘rishga majbur qilmoqi darkor. Ish yurituvchi tadbirkorning shundan kelib chiqaradigan xulosasi raqobatchilar qaysidir jixatdan o‘zib ketishgani va ana shu sababni tezda topishdir. Raqobat iqtisodiyotini tartibga soluvchi eng muhim vositalaridan bo‘lganligi uchun uning rivoji iste’molchini mahsulotga nisbatan tobeligini pasaytirib, ma’lum darajada iste’molchini bevosita ishlab chiqarish jarayoniga bo‘lgan talabi va ta’sirini kuchaytiradi. Ko‘plab iste’molchilar va maqsulot yetkazib beruvchilarning talab va takliflarini belgilashda raqobat aloqida o‘rin tutganligi uchun tadbirkor o‘z faoliyatining eng muhim tomonlaridan biri deb raqobat va uning darajasini bilib turishini anglashga majbur bo‘ladi. Narx navo belgilashda ham ma’muriy idoralar emas, balki bozor mexanizmi yetakchi o‘rinda bo‘ladi. Bu degani aloqida maqsulot ishlab chiharuvchilar va resurs yetkazib beruvchilar faqat iste’molchining xoqish va rayiga haragandagina normal faoliyat ko‘rsatishlari mumkin. Bozor qonun qoidalarga amal qilgan va bozor vaziyatini to‘qri qisobga ololgan o‘z mavqeining mustaqkamlanishiga erishishi mumkin, Bozor talablarini mensimagan esa oqibat natijasidan xonavayron bo‘lishlari aniq. Raqobat kuchli bo‘lgan joyda xaridor- xo‘jayin, bozor — agent, korxona esa — xizmatkor. Tadbirkor uchun raqobatning mavjudligi qanchalik zarur bo‘lsa, raqobatning yo‘lini to‘suvchi har qanday qolat uni bo‘qadi va olib borilayotgan ishga putur yetkazadi, pirovard natijada iste’molchini arzon va sifatli maqsulotlardan mahrum etadi. Ko‘p iste’molchilar esa bu holat davom etaversa umuman iste’mol buyumlarni olishdan maqrum bo‘lib qolishadi, chunki buning natijasida bozorda taqchillik (defitsit) hukmron bo‘lib oladi Raqobat tovar ishlab chiqarish paydo bo‘lgan vaqtda vujudga kelgan bo‘lib, kapitalizm davridagina bozorning asosiy dastagiga aylandi XIX asr o‘rtalarida bozorga davlat tomonidan boshqarilmaydigan erkin raqobat kirib keldi. O‘sha

davrdan boshlab raqobat ichki tarmoq va tarmoqlararo shakllarga bo‘lina boshladi. Ichki tarmoq raqobat — bir tarmoqqa tegishli tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat bo‘lib, o‘rtacha korxonalarga nisbatan mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan korxonalar qo‘shimcha daromad oladi, texnik jihatdan va tashkiliy jihatdan qoloq bo‘lgan korxonalar esa aksincha o‘zlari ishlab chiharayotgan tovarning qiymatini bir qismini yo‘qotadi va vaqti kelib inqirozga yuz tutadi. Ichki tarmoq raqobati korxonalarda ilmiy-texnik jarayonini rivojlanishiga turtki beradi. Tarmoqlararo raqobat — bu turli tarmoqlarga taalluqli kor-xonalar o‘rtasidagi raqobatdir. Bundan kapital past darajada foyda olish me’yoriga ega bo‘lgan tarmoqlardan yuqori foyda oluvchi tarmoqlarga oqib o‘tishi kuzatiladi. Yangi kapitallar boshqa tarmoqqa kirib borar ekan, jamiyat ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga kirishadi, bozordagi tovar miqdori ko‘payadi, narx pasaya boshlaydi va natijada daromad miqdor ozayib boradi. Kam daromadli tarmoqdan kapitalni chiqib ketishi aksincha natijaga olib kelishi kuzatiladi: ishlab chiqarish hajmi kamayadi, tovarga bo‘lgan ehtiyoj taklifdan ortib boradi, natijada narx qimmatlashib daromad orta boshlaydi. Raqobat turlarini toifalanishi bozordagi ishlab chiqaruv-chilarning miqdori va «solishtirma vazni»ga bog‘liqdir. Shunga mos holda raqobat mukammal (erkin) va nomukammal bo‘ladi. Erkin raqobatning asosiy belgilari. Raqobat katnashchilarining cheklanmagan miqdordagi soni, bozorga kirishning absolyut erkinligi, masalan, har bir kishini tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish va uni to‘xtatish huquqiga ega ekanligini bildiradi. Buni u turlicha ko‘rinishda amalga oshirishi mullkin: bevosita o‘zi mehnatda ishtirok etishi, ishchilarni yollash, kapitalistga aylanib, aksiyalar va davlat obligatsiyalarini sotib olish, bankka pul qo‘yish ularni ko‘chmas mulkka investirlashtirish va boshqalar orqali

bajaradi. Erkin, bozorga, davlat faoliyatiga tegishli bo‘lmagan barcha faoliyatlar taalluqli bo‘lib, kishi tomonidan istalganini tanlab olinishi mumkin. Moddiy, mehnat, moliyaviy va boshqa resurslarni absolyut harakatchanligi raqobat qatnashchisi o‘z pulini (aytaylik aksiya olishga) biror ishga, shunchaki emas, balki oladigan daromadini ko‘paytirish maqsadida jalb etadi. Bunga u, kapitali kiritilgan korxonada ishlab chiqarish va mahsulot sotish hajmi ortganligi taqdiridagina umid bog‘lashi mumkin. Agar ishlab chiqarishga qo‘shimcha resurslar jalb etilsa, ulardan foydalanishning eng samarali kombinatsiyalari qo‘llanilsa, avval konservatsiya qilib qo‘yilgan quvvatlar ishga solinsa, ilg‘or-texnologiyalar o‘zlashtirilsa ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Raqobatchilikning har bir qatnashchisi to‘la axborotga (taklif va talab, narx-navo, foyda me’yori va qj.lar bo‘yicha) ega bo‘lgan taqdirdagina o‘zi uchun eng maqbul yo‘lni tanlashi, to‘qri qadam tashlashi mumkin. Bir xil nomlanuvchi mahsulotlarni absolyut bir jinsliligi savdo markasining va boshqa, tovar sifatiga taalluqli harakteristikalarning yo‘qligini ko‘rsatadi. O‘sha savdo markasining borligi savdo etuvchini imtiyozli monopolik mavqega olib chiqadi, bu esa erkin bozorga mos emas. hech qanday, erkin raqobatchilik qatnashchisi boshqa qatnashchilar tomonidan qabul qilingan qarorlarga tayziq o‘tkazii imkoniga ega emas. qatnashchilar soni nihoyatda yuqori bo‘lganligi boisidan, har bir ishlab chiqaruvchi — sotuvchining ishlab chiqarishning umumiy hajmiga qo‘shayotgan hissasi deyarli sezilmaydi, shu sababli o‘z tovarini sotishga mo‘ljallanayotgan narxi bozor narxlarida deyarli aks etmaydi. Shu tariqa, narxning real darajasi, iqtisodiyotning ayrim subyektlarini xohishlariga bo‘ysunmaydi va ularning miqdori qandaydir «ko‘rinmas qo‘l» (bozor mexanizmi) tomonidan belgilanadi. Erkin raqobatchilik sharoitida talab va taklifning o‘zgarib turishi bir sohada ortiqcha ishlab chiqarishga ikkinchi sohada esa kam ishlab chiqarishga olib keladi.

Bir firma daromadining ortib ketishi qolgan firmalarning inqirozi hisobiga amalga oshadi: mayda korxonalar, quvvatli korxonalar tomonidan «yutib» yuboriladi, ishlab chiqarish va kapitalni konsentratsiyasi va markazlashuvi, oqibatida monopoliyalar vujudga kelib, ular bozor hukumronligini qo‘lga kiritadilar Sof (absolyut) monopoliya. Bitta firma mahsulotni yagona ishlab chiqaruvchisi bo‘lib, bu mahsulotni almashtiruvchilari bo‘lmagan takdirda sof monopoliya mavjud bo‘ladi. Bu modelning to‘rtta o‘ziga xos xususiyati bor, xususan: -sotuvchi yagonadir, firma bitta bo‘lganligi sababli tarmoq sinonim (ma’nodosh) hisoblanadi: -sotilayotgan mahsulot, uni almashtiradigan yoki unga yaqin turadigan mahsulot yo‘qligi nuqtai nazaridan qaralganda noyobdir: -monopolist bozorda qukmron bo‘lib, narxni, taklifni nazorat qiladi: -monopolistni bozorga kirishida raqobatchilar uchun o‘tib bo‘lmaydigan tabiiy va sun’iy to‘siqlar hosil qilinadi. Monopolik raqobatchilik — bozordagi shunday aqvolki, bunda nisbatan ko‘p sonli ishlab chiharuvchilar, o‘xshash, lekin aynan shunday bo‘lmagan llaqsulotlarini taklif qiladilar. Monopolik raqobatchilik bozorida firma nafaqat narx borasida balki mahsulot (xizmat) differensiatsiyasi orqali ish ko‘radi. Bu monopolik bozorni asosiy xususiyatidir. Oligopoliya. Oligopoliyaning asosiy xususiyati — raqobatchilar sonining kamligidir. Agar bozorda nisbatan oz sonli (o‘nta atrofida) firmalar ustunlik qilsa, bu tarmoqni oligopolik deb tan olinadi. Klassik oligopoliya uch-beshta ishlab chiqaruvchi jumlasidan tashkil topadi. Masalan, AQShning avtomobil sanoatida «uch kattalik»: «Djeneral motors», «Ford», «Kraysler»lar hukumronlik qiladi. Narx raqobatida tovarlarni yoki xizmatni raqobatchilarga nisbatan arzon baholarda taklif etilishi tushuniladi. Rivojlangan bozor sharoitida narxlarni arzonlashtirilishi

ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirilishi yoki foydani ozaytirilishi hisobiga amalga oshiriladi. Mayda va o‘rta firmalar, bozordagi o‘rnini saqlab qolish uchun, odatda oz miqdorda foyda olishga davogar ishlab chiqarish kuchlarini taqsimlanishi Sof (absolyut) monopoliya. Bitta firma mahsulotni yagona ishlab chiqaruvchisi bo‘lib, bu mahsulotni almashtiruvchilari bo‘lmagan taqdirda sof monopoliya mavjud bo‘ladi. Bu modelning to‘rtta o‘ziga xos xususiyati bor, xususan: - sotuvchi yagonadir, firma bitta bo‘lganligi sababli tarmoq sinonim (ma’nodosh) hisoblanadi: - sotilayotgan mahsulot, uni almashtiradigan yoki unga yaqin turadigan maqsulot yo‘qligi nuqtai nazaridan qaralganda noyobdir: monopolisg bozorda hukmron bo‘lib, narxni, taklifni nazorat qiladi: -monopolistni bozorga kirishida raqobatchilar uchun o‘tib bo‘lmaydigan tabiiy va sun’iy to‘siqlar hosil qilinadi. Monopolik raqobatchilik — bozordagi shunday ahvolki, bunda nisbatan ko‘p sonli ishlab chiqaruvchilar, o‘xshash, lekin aynan shunday bo‘lmagan mahsulotlarini taklif qiladilar. Monopolik raqobatchilik bozorida firma nafaqat narx borasida balki mahsulot (xizmat) differensiatsiyasi orqali ish ko‘radi. Bu monopolik bozorni asosiy xususiyatidir. Oligopoliya. Oligopoliyaning asosiy xususiyati — raqobatchilar sonining kamligidir. Agar bozorda nisbatan oz sonli (o‘nta atrofida) firmalar ustunlik qilsa, bu tarmoqni oligopolik deb tan olinadi. Klassik oligopoliya uch-beshta ishlab chiharuvchi jumlasidan tashkil topadi. Masalan, AQShning avtomobil sanoatida «uch kattalik»: «Djeneral motors», «Ford», «Kraysler»lar qukumronlik qiladi. Narx raqobatida tovarlarni yoki xizmatni raqobatchilarga nisbatan arzon baholarda taklif etilishi tushuniladi. Rivojlangan bozor sharoitida narxlarni arzonlashtirilishi

ishlab chiqarish xarajatlarini kodlaytirilishi yoki foydani ozaytirilishi hisobiga amalga oshiriladi. Mayda va o‘rta firmalar, bozordagi o‘rnini saqlab qolish uchun, odatda oz miqdorda foyda olishga davogar bo‘ladilar. Yirik monopoliya esa narxlarni o‘ta arzonlashtirish yo‘li bilan raqobatchilarni bozordan siqib chiqarish maqsadida umuman foydadan voz kechishlari mumkin, keyinchalik narxni oshirish orkali ko‘rilgan zararni qoplab oladilar. Raqobatchilik kurashini bu usulidan o‘z vaqtida Amerikaning «Koka-kola» kompaniyasi Lotin Amerika mamlakatlari bozorini egallash uchun foydalangan edi. Narxga taalluqli bo‘lmagan raqobatchilikda tovarlar yuqori sifati ishonchliligi, ish muddatini uzoqligi, ish unumdorligini yuqoriligi, shuningdek assortimentning ko‘pligi orqali ish yuritiladi. Tovarning quyidagi ko‘rsatkichlari jumladan, ekologik sofligi, energiya sig‘imi, ergonometrik va estetik ko‘rsatkichlari, bezararligi muhim hisoblanadi. 2. Zamonaviy sharoitda raqobatchilikning rivojlanishi Ishlab chiqaruvchilar raqobatining muhim o‘rinlaridan biri mahsulot sotish va iste’mol bozori uchun kurashdir. Masalan,10% bozorning yo‘qotilishi, odatda foydani 5 - 6%ga kamayishiga olib keladi. Iste’mol uchun kurashda raqobatchi ishlab chiqaruvchiga yetarlicha baho bermaslik xatto eng yirik kompaniyalarni ham zarar ko‘rishiga hatto inqirozga yuz tutishiga olib kelgan. Sotish bozori uchun kurash bilan bir qotorda xom ashyo, mehnat resurslari, kapital bozorlari, ilmiy-texnik yangiliklardan foydalanish huquqiga ega bo‘lish uchun raqobatchilik rivojlanib boradi. So‘ngi paytlarda, ayniqsa mehnat resurslari sohasida raqobatchilik kuchaymoqda. Rivojlangan mamlakatlarning milliy ta’lim tizimi hozirgi firmalarning yuqori malakali mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojini qondira olmaydi. Bu muammoni hal etish uchun kompaniyalar o‘zlarining xususiy

oliy o‘quv yurtlarini ochmoqdalar (ayniqsa Yaponiyada bir firmadan boshqasiga o‘tish amalda mumkin emas) yoki bosh kompaniyalarning, xatto boshqa mamlakat mutaxassislarini o‘zlariga o‘tishlariga qiziqtirmokdalar. Ilmiy-texnika sohasida erishilayotgan olamshumul yangiliklar fan va texnika sohasida ham raqobatchilikni kuchayishiga olib kelmoqda. Ilmiy ixtiro yoki butunlay yangi tovarni ishlab chiqarilishini o‘zlashtirilishi kompaniyani yangi cho‘qqilarga olib chiqadi (masalan, «Soni» firmasini «Betamaks» videomagnitofonlari): lekin raqobatchi tomonidan ana shunday ixtirolarni qilinishi firmani ko‘p yillik mehnatini yo‘qqa chiqarishi ham mumkin. Ammo raqobatchilik har doim ham kurash bilan bog‘liq bo‘lavermaydi. Masalan, IVM kompaniyasi o‘zining IVM RS turdagi kompyuterining texnik ko‘rsatkichlari haqida bu kompyuterlar ishlab chiqarilishiga qadar ancha oldin matbaada chop etdi. Bundan ko‘zlangan maqsad, chetdan ishlab chiqaruvchilarni jalb etish bo‘lib, o‘zining azaliy raqobatchisi «Didjitel Ekvipment» kompaniyasiga xam bir qator integral sxemalarni tayyorlash uchun topshirdi. Bu bilan kompyuterlarning shu turi bo‘yicha standartlarni nazorat etish huquqini qo‘lga kiritdi. 1979 yilda «Kraysler» kompaniyasi inqirozga yuz tutgan davrda, uning eng ashaddiy raqobatchisi bo‘lgan «Djeneral motors» «Kraysler»ga katta miqdorda kredit berishga qaror qildi. Bunday hotamtoylikning sababini keyinchalik «Kraysler» firmasining prezidenti Li Yakokka shunday izohladi: «O‘sha paytda kichik o‘lchamli avtomobillarga bo‘lgan talabni faqat import qondira olishi mumkin bo‘lib qolgan edi, shuning uchun «Kraysler» firmasining yo‘qolib ketishi nafaqat Amerikaga bunday avtodyubillarni import etilishini ko‘payishiga, balki avtomobil sanoati ish joylarini eksport qilinishiga olib kelar edi, agar «Kraysler» bankrot bo‘lsa, o‘nlab ish joylari Amerika uchun yo‘qotilib, Yaponiyaga o‘tib ketar edi». Shu tariqa, «Djeneral Motors» yonginasida yangi nihoyatda quvvatli «Djanon Inkorporeyted» firmasini raqobatchi sifatida ko‘rishni

istalladi. 3. Davlat tomonidan antimonopol nazorat tizimi Iqtisodiyoti bozor prinsiplariga asosan qurilayotgan barcha mamlakatlarda monopoliyaga qarshi boshqaruv ishlari olib boriladi. Ma’muriy va iqtisodiy choralardan tashqari davlat tomonidan ishlab chiqaruvchilarning bozorni monopoliyalashtirishga qarshi yuridik choralar ham qo‘llaniladi. Shu tariqa, antimonopol boshqaruvi iqtisodiy, ma’muriy va qonuniy aktlar majmuasi sifatida namoyon bo‘lib, bozorda raqobatchilikka sharoit yaratishi va ishlab chiqaruvchilarning bozorni monopoliyalashtirish borasida harakatlarini cheklashni ko‘zda tutadi. G‘arb mamlakatlarining tajribasi, davlat tomonidan bozorni boshqarishni bu shaklini zarur ekanligini ko‘rsatadi. Monopoliyani ko‘zlagan shartnomalarni ta’qiqlash borasida birinchi qonun 1889 yilda Kanadada, keyinchalik 1890 yilda AQShda (SHerdlan qonuni) chiqarildi. Bu qonunlarga asosan monopoliyani tashkil etish jinoyat deb belgilandi va jinoiy javobgarlik joriy etildi. Bu javobgarlikka ko‘ra 5000 dollar miqdorida (keyinchalik 50000 doll) jarima yoki bir yilgacha ozodlikdan mahrum etish ko‘zda tutildi. Tez orada monopoliyaga qarshi qonunlar Avstraliya va Yangi Zellandiyada, so‘ngra Yevropa mamlakatlarida ham (Belgiyada - 1935 yilda,) qo‘llanila boshlandi. AQShda bozordagi hissasi 90 - 100 foizni tashkil qilgan monopoliya- korporatsiyalarni so‘zsiz, yo‘q qilish yoki qattiq nazorat ostiga olish ko‘zda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasida antimonopoliyaga taalluqli qonun-larning o‘ziga xos xususiyatlari. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish iqtisodiy munosabatlarni yangilashni iqtisodiyotni boshqarishning tegishli tarkibini (strukturasini) yaratishni talab qilmoqda. Shu sababli respublikamizda bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda yangi

davlat tuzilmalari tashkil etilmoqda Respublika Prezidentining 1996 yil 15 maydagi farmoniga asosan moliya vazirligi monopoliyaga qarshi va narx siyosatini yoritish bosh boshqarmasi asosida tashkil etilgan moliya vazirligi huzuridagi monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi hamda uning joylardagi hududiy boshqarmalari bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib tuzilgan davlat tuzilmasi hisoblanadi. Chunki markazlashga rejalashtirish davrida tarkib topgan xalq xo‘jaligining tarkibiy tizimida, nafaqat yakkahokim holatidagi korxonalar, balki shunday imkoniyatga ega bo‘lgan xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari ham shakllangan. Shu sababli respublika va mahalliy tovar bozorlarida monopolistik mavqega ega bo‘lgan korxonalar faoliyatini nazorat qilish va bu tarmoqlarda raqobat muhitini yaratish bugungi kunda muhim vazifa hisoblanadi. Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi va uning hududiy boshqarmalariga aynan shu vazifalar yuklatilgan bo‘lib monopoliyaga qarshi qonunchilikka rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirish: raqobatni va tadbirkorlikni rivojlantirish asosida bozor munosabatlarini shakllanishiga ko‘maklashish: monopolistik mavqedagi xo‘jalik subyektlari tomonidan tovar va moliya bozorlarida ustunlik mavqeining suiste’mol qilinishi oldini olish va bunga yo‘l qo‘ymaslik, nohalol raqobatga va iste’molchilar manfaatlarini kamsitilishiga barham berish chora-tadbirlarini ko‘rish monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi va uning hududiy boshqarmalarning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida monopol mavqedagi kor-xonalarning o‘z mahsulotlariga yuqori narx belgilash orqali iste’molchilarga o‘z tayziqini o‘tkazishi, monopoliyaga qarshi qonunni buzishning asosiy ko‘rinishi hisoblanadi. Shu sababli, Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 19 sentabrdagi 323 - sonli qaroriga asosan korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot ulushi, shu mahsulot

bo‘yicha respublika yoki mahalliy tovar bozor hajmida sanoat mahsulotlari bo‘yicha 65 foizdan, oziq-ovqat mahsulotlari bo‘yicha 35 foizdan oshganda monopolistik mavqedagi korxona sifatida davlat reyestriga kiritilib, ishlab chiqarilayotgan monopol turdagi mahsulotlar narxlarini korxona mahalliy reyestrga kiritilganda viloyat moliya boshqarmasiga, respublika davlat reyestriga kiritilganda Moliya Vazirligiga e’lon qilib, moliya organlari tomonidan narxlarni asosligini ko‘rib chiqilib ro‘yxatga olingandan keyin qo‘llash tartibi joriy etilgan. Narxlarni e’lon qilishning belgilangan tartibi buzilganda, monopolist korxona tomonidan ro‘yxatga olingan narxlar o‘rtasidagi farq undirib olinadi. 1997 yil 1 yanvardan boshlab esa shu miqdordagi jarima ham qo‘llanadi. Bundan tashqari monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivoj-lantirish qo‘mitasi va uning hududiy boshqarmalariga respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonun ijrosi ham yuklatilgan. O‘zbekison Respublikasining 1996 yil 27 dekabrda qabul qilingan «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida»gi qonun tovar bozorlarida monopolistik faoliyat va insofsiz raqobatning oldini olish, uni cheklash, to‘xtatishning tashkiliy va huquqiy asoslarini belgilab, raqobat munosabatlarining shakllanishi va samarali amal qilishi uchun sharoitlar ta’minlashga qaratilgan. Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasining yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan chet ellik shaxslar, davlat boshqaruv organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari qatnashadigan tovar bozorlaridagi raqobatga ta’sir ko‘rsatuvchi munosabatlarga nisbatan tatbiq etiladi. O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida quyidagi so-halarda tabiiy monopoliyalar subyektlari faoliyatini bevosita davlat tomonidan tartibga solish nazarda tutilishi mumkin:

- neft, gaz kondensati, tabiiy gaz va ko‘mir qazib chiqarish: - neft, neft mahsulotlari va gazni magistral quvurlar orqali uzatish: - elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish va uzatish: - temir yo‘llarda yo‘lovchi, bagaj va yuk tashish: - port va aeroportlarning xizmatlari: - hamma uchun mo‘ljallangan elektr va pochta aloqasi xizmatlari: - suv quvurlari va kanalizatsiya xo‘jaligi xizmatlari. qonunda monopoliyaga qarshi davlat organlarining vazifalari, faoliyat yo‘nalishlari, vakolatlari, huquqlari va majburiyatlari belgilab qo‘yilgan.

Adabiyotlar 1.И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 2.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 3.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. Хусусийлаштирилган корхоналарни корпоратив бошқаришни такомиллайштириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 22 апрель, №85. (3197). 4.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000 5.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002. Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. 7. В.В.Волгин. “Торговые операции”. Москва, 2004 8. Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.:”Экзамен”, 2004 9. www.edu.ru - Россия Федерация олий ўқув юртларида ўқитилаётган фанлар бўйича ўқув-услубий комплекслар. 1. www . som . pu . ru - Санкт-Петербургский Государственный Университет , факультет мене д ж мент

O'xshashlar

Nomukammal raqobat - oligopoliya va monopol raqobat

Raqobat kuchlari nazariyasi

Iqtisodiy raqobat tushunchasi

Tadbirkorlik shakllari va tadbirkorlik faoliyati.

Raqobat nazariyasining evolutsion rivojlanishi