logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Raqobat kuchlari nazariyasi

Raqobat kuchlari nazariyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

638.5 KB
Ko'chirib olish
Raqobat kuchlari nazariyasi Reja: 1. Raqobatning besh kuchi va uning uning uslubiy asosi 2. Raqobat kuchlarini bilish - raqobatbardoshlikning asosiy omili 3. Potensial raqobatchilarning raqobat kuchi 1.Raqobatning besh kuchi va uning uning uslubiy asosi Tarmoqda talabning o‘sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda ekspansiya uchun katta imkoniyatlarning vujudga kelishiga olib keladi. Talab bozor bilan birgalikda o‘sib boradi, kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularga bo‘lgan e’tiborni kuchaytiradi. Aksincha, o‘sishning sekinlashishi raqobatni kuchaytirib yuboradi, kompaniyalar sotish bozorlarini faqat boshqa kompaniyalardan tortib olish hisobigagina qo‘lga kiritishlari mumkin bo‘lib qoladi. Shunday qilib, talabning kamayishi - raqobatning kuchayishiga olib keladigan asosiy xatardir. «GARVARD» universitetining professori Maykl Porter tarmoqdagi raqobatchi kuchlarni quyidagicha guruhlagan: 1.Tarmoq ichida sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat. 2.Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o‘z tovarlari bilan bu tarmoqdagi xaridorlarni egallab olishga harakat qilishi. 3.Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo‘lishi. 4. xomashyo va butlovchi detallar yetkazib beruvchilarning o‘z shartlarini o‘tkazishga urinishlari. 5. Xaridorlarni o‘z shartlarini o‘tkazishga urinishlari. Bu tahlil firma mazkur tarmoqda duch kelishi mumkin bo‘lgan qulay imkoniyatlar va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan (6.1-rasm). U ushbu modelni asoslab berar ekan, bu ko‘rsatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori bo‘lsa, mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik kam bo‘lishini ta’kidlagan edi. Bu kuchlarning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Kompaniya o‘z strategiyasini o‘zgartirib, ushbu ko‘rsatkichlarni o‘z foydasiga o‘zgartirishi mumkin. Potensial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi) kompaniyaning daromadlariga tahdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu xavf kichik bo‘lsa, kompaniya narxlarni oshirib, o‘z daromadlarini ko‘paytirishi mumkin. Bu omilning raqobatchilik kuchi kirish to‘siqlarining (tarmoqqa kirish qiymatining) balandligiga kuchli darajada bog‘liqdir. Bunday to‘siqlarning uchta asosiy manbayi bor: - xaridorlarning savdo markasiga sodiqligi (kirib kelayotgan kompaniyalar buni katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin); - xarajatlar bo‘yicha mutloq ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada kamligi mavjud kompaniyalar uchun yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo‘lgan katta ustunliklar beradi); - ko‘lamdan tejash (bunday ustunlikka odatda katta kompaniyalar ega bo‘ladilar). U standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning kamaytirilishi, xomashyo, material va tarkibiy qismlarni katta miqdorlarda sotib olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning kamaytirilishi va hokazolar bilan bog‘liqdir. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Porter nazariyasi bo‘yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud bo‘lgan kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu yerda ham uchta omilning ta’sirini ko‘rsatib o‘tish mumkin: - tarmoqdagi raqobatning strukturasi; - talabning shart-sharoitlari; - tarmoqqa kirish to‘siqlarning balandligi. O‘rinbosar mah sulotlar xavfi Amaldagi firmalar ( sotuv chilar) o‘rtasidagi raq obat Potensial ra q obatchilarning kirish xavfi Yetkazib beruvchilarning «Savdolashish» imkoniyati Xaridorlarning «Savdola shish» imkoniyati rasm. Porterning «beshta kuch» modeli Tarmoqdagi raqobatning strukturasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasiga (uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi) bog‘liqdir. Fragmentlangan tarmoqda potensial xatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda ko‘proq bo‘ladi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengildir. Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda odatda katta va mustaqil kompaniyalar faoliyat ko‘rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchilik faoliyati boshqa raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta’sir qiladi, natijada ular tezda bunga javoban xarakat qilib, raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning narx urushi olib borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir.Bunday xollarda kompaniyalar sifatdagi ustunliklar bo‘yicha raqobatlashishga intiladilar, ya’ni raqobatchilik urushi savdo markasiga sodiqlik va narx urushi extimolini kamaytirish pozitsiyalaridan olib boriladi.Bunday taktikaning muvaffaqiyati tarmoqda mahsulotni tabaqalash imkoniyatlariga bog‘liqdir. Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish to‘siqlari jiddiy xavfga aylanadi. Chiqish to‘siqlari iqtisodiy va emotsional omillar bo‘lib, ular kompaniyani daromadi juda kichik bo‘lgan hollarda ham qo‘llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari paydo bo‘ladi,bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, chunki kompaniyalar bekor turgan quvvatlardan foydalanishga urinib, narxni pasaytirib yuboradilar. Odatda chiqish to‘siqlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil yo‘nalishlarga ishlatib bo‘lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, asbob- uskunalarni tashlab yuborishga to‘g‘ri keladi; - chiqish qiymatining ishdan bo‘shatiladigan ishchilarga to‘lanadigan mablag‘lar hisobiga qat’iy belgilab qo‘yilganligi; - xo‘jalikning o‘rta bo‘g‘inlari o’rtasidagi strategik o‘zaro munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o‘rtasidagi integratsiya; - tarmoqqa iqtisodiy bog‘liqlik; masalan, agar kompaniya diversiyalanmagan bo‘lsa, u tarmoqda qolishga majburdir. Tarmoqdagi firmaga ta’sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning hayot sikli mobaynida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal sur’atlar bilan o‘sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo‘yadi. Bu bosqichda ekspansiya va bozor sohalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar mavjud buladi. O‘sish sekinlashgan paytda raqobatning va ayniqsa narx raqobatining xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida raqobat xavfi kamayadi, narx raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi hisobiga cheklash imkoniyati vujudga keladi. Shuning uchun bu bosqichda daromadlar nisbatan yuqori bo‘ladi. Bu bosqichda narxga bog‘liq bo‘lmagan raqobat katta rol o‘ynashi mumkin bo‘lib, u mahsulotlarni tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan kompaniyalar uchun juda muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o‘zgaradi. Chiqish to‘siqlari yuqori bo‘lsa, raqobat ayniqsa kuchayadi, daromad kamayadi va narx urushi xavfi vujudga keladi. Porterning uchinchi kuchi xaridorlarning «savdolashish» imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan talab tufayli narxlarga bosim ko‘rsatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, narxlarning o‘sishiga va daromadning ortishiga yo‘l qo‘yadilar. Xaridorlar quyidagi hollarda ayniqsa kuchlidirlar: - yetkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bo‘lib, xaridorlar kam bo‘lganda; - xaridorlar tovarlarni katta miqdorda sotib olganda; - tarmoq o‘z faoliyat turidan kelib chiqqan holda xaridorlarga kuchli darajada bog‘liq bo‘lganda; - xaridorlar bir necha yetkazib beruvchi tarmoqlar ichidan eng past narx taklif qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo‘lganda (bu ushbu tarmoqda narx raqobatini kuchaytiradi); - xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar sotish olishni iqtisodiy jihatdan yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin bo‘lganda va hokazo; To‘rtinchi raqobat kuchi yetkazib beruvchilarning bosim ko‘rsatishidir. Bu bosim natijasida yetkazib beruvchilar narxlarni ko‘tarish bilan tahdid solib, kompaniyalarni yetkazib berilayotgan mahsulot miqdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda -zaif yetkazib beruvchilar o‘z mahsulotlariga bo‘lgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon beradilar. Quyidagi xollarda yetkazib beruvchilar tomonidan ko‘rsatiladigan bosim ayniqsa kuchli bo‘ladi: - yetkazib berilayotgan mahsulotning o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam bo‘lib, u kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo‘lganda; - tarmoqdagi kompaniyalar ta’minotchi firmalar uchun muxim bo‘lmaganda; -yetkazib berilayotgan mahsulotlarning sifati yuqoriligi tufayli kompaniyalarning boshqa mahsulotga o‘tishi qimmatga tushganda; - yetkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan foydalanganda; - sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan foydalana olmaganda. Beshinchi raqobatchi kuch tovarning o‘rnini bosuvchi mahsulotlarning paydo bo‘lish xavfidir. Tovarning o‘rnini to‘liq bosa oladigan mahsulotlarning mavjudlgi jiddiy xavf tug‘diradi va kompaniyaning narxlarini hamda daromadlarini cheklab qo‘yadi. Ammo, agar kompaniya mahsulotlarining o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam bo‘lsa, kompaniya narxlarni oshirishi va qo‘shimcha daromad olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu faktdan foydalana olishi lozim. Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko‘ra quyidagilarga bo‘lanadi: 1. Shavqatsiz raqobat 2. Intensiv raqobat 3. Me’yordagi raqobat 4. Jalb qiluvchi zaif raqobat Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lishi, ayrim hollarda kattagina resurslarga ega bo‘lishi mumkin. Bunday firmalar bozorda o‘z o‘rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda yangi raqobatchining paydo bo‘lishi quyidagi omillarga bog‘liq: • Bozorga kirish yo‘lidagi to‘siqlar: • Bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaksiyasi: • Bozorga kirish yo‘lidagi to‘siqlar quyidagicha bo‘ladi: • Ishlab chiqarish miqyosining tejamkorligi (bunday ustunlik bozorda ishlayotgan katta hajmga ega bo‘lgan kompaniyalarda bo‘ladi. Yangi firma esa bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi.) • Texnologiya va NOU XAU ga erishishning imkoniyati yo‘qligi: • «O‘qitish/Tajriba» egri chizigining samarasi: • Xaridorlarning ma’lum markalariga moyilligi: • Korxona hajmlariga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlarning teng emasligi: • Sotish kanallariga kira olish: • Nazorat qiluvchi organlarning harakatlari (litsenziya, ruxsatnomalar) • Tariflar va tarifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi qonunchilik, mahalliy firmalarning majburiy qatnashishlari) Porter tomonidan 1982 yili kiritilgan kengaytirilgan raqobat konsepsiyasining mazmuni shuki, firmaning asosiy bozordagi raqobatli afzallikdan foydalana olish qobiliyati faqatgina o‘zi duch kelayotgan bevosita raqobatga emas, balki shu bozordagi potenstial raqiblar, o‘rinbosar tovarlar, mijozlar va etkazib beruvchilar kabi kuchlarning ta’siriga ham bog‘liqdir. Potenstial raqiblar va o‘rinbosar tovarlar firma uchun bevosita xavf uyg‘osta, mijozlar va yetkazib beruvchilar esa o‘zlarining talablari bilan bilvosita tahdid solib turadi (rasmga qarang). Mana shu kuchlarning o‘zaro ta’sirii oxir-oqibatda tovar bozorining rentabelligini belgilaydi. Tabiiyki, raqobat muhitini tashkil qiluvchi asosiy kuchlar turli bozorlarda turlicha bo‘lishi mumkin ( 6.1-rasm). rasm. Kengaytirilgan raqobat konsepsiyasi Raqobat kuchlarini bilish - raqobatbardoshlikning asosiy omili Raqobatning besh kuchi quyidagilar: • Mavjud kompaniyalar uchun yangi raqobatchilar, yangi qatnashuvchilarni bozorda paydo bo‘lishi imkoniyati; • Iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilariga ta’minotchilaning ta’sir etish imkoniti; • Xaridorlarning bozorda hukmronligi (runochnaya vlast); • Ma’lum tovar o‘rinbosarlarining bozorda paydo bo‘lish imkoniyati;  Bozorda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar o‘rtasidagi raqobat. Birinchi kuch , bozorda mavjud kompaniyalar tomonidan to‘siqlar mavjud bo’ladi.Tarmoqqa kirishdagi to’siqlar turli sabablarga ko’ra tug’ilishi mumkin va turli xarakterga egadir. Tarmoqqa raqobatchilarni kirishini cheklash, to‘siqlarni tug‘dirish, yaratish uchun 6 ta shart-sharoit ko‘rsatiladi: • Ishlab chiqarishning yuqori masshtabi,tejashni yaratadi,qachonki bozorda yangi kompaniya xulq atvoriga juda ta’sir etadi.Masshtab hisobiga tejash yangi firma uchun uncha qat’iy bo‘lmagan sharoitdir. • Mahsulot differenstiastiyasi • Nisbatan yuqori xarajatlar • Kapitalga ehtiyoj  Taqsimot kanallari. Masalan: Mobil aloqa bozorida yangi raqiblarni kelish imkoniyati uncha katta emas. Bu shu bilan tushuntiriladiki, bozor shakllangan faoliyatni amalga oshirishi uchun katta xarajatlar talab etiladi,shuningdek tarmoqqa kirishdagi yuqori to‘siqlar bilan birgalikda. Bu ushbu tarmoqning faoliyatida raqobat kuurashida aks etadi va uning xususiyatlarini yaratadi. Bozor ishtirokchilari yangi kompaniyalar tamonidan raqobatdan qo‘rqmaydi. Ikkinchi kuch ta’minotchilarni bozor kuchi. Ular taklif etayotgan tovarlar yoki xizmatlarni narxini va sifatini o‘zgarishi imkoniyati bilan ifodalanadi. Ta’minotchilar imkoniyatini raqobatga ta’sirini ta’minlaydigan bir qator omillar ajratiladi: • Agar tarmoqda uncha ko‘p sonli bo‘lmagan kompaniyalar bo‘lsa va ular cheklangan sonli xomashyo ta’minotchilari bilan ishlasa, ularning raqobat holatiga ta’siri aniq bo‘ladi; • Agar mahsulot nodir (unikalniy) bo‘lsa, ta’minotchi tarmoqdagi raqobatga ta’sir ko‘rsatadi; • Ta’minotchilar tarmoqdagi raqobatga ta’sir etishi mumkin; • Ta’minotchilar tarmoqqa kirishga aniq harakatlar yordamida halaqit berishi mumkin; • Ta’minotchilar tarmoq holati bilan xavotirlanmaydi. Bu juda xavfli holat, ta’minotchi o‘z narxini qo‘yib, xaridor qiziqishlarini hisobga olmay, istimolchilar tamonidan o‘tkazilgan tadqiqotlarni qo‘llabquvvatlamaydi. Uchinchi kuch, xaridorlar kompaniya faoliyatida muhim hisoblanadi. Xaridorlar tarmoqqa 7 ta asosiy holatda ta’sir ko‘rsatadi: • Tarmoq mahsuloti xaridorlari uncha katta bo’lmagan sonda, lekin ular katta miqiyosdagi xaridni amalga oshiradi; • Agar tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulot standart yoki differenstiallanmagan bo‘lsa, xaridorlar raqobatga ta’sir etish imkoniyatiga ega bo’ladi; • Agar xaridorlar mahsulotni o‘zi ishlab chiqarish faoliyati uchun xarid qilayotgan bo‘lsa, bu maxsulot xarajatda oxirgi o‘rinni egallamaydi, xaridorlar o‘z xarajatlarini qisqartirishga harakat qiladi va ta’minotchini boshqa tovar olayotganga nisbatan aniq tanlaydi; • Tarmoqda ishlab chiqriluvchi maxsulot xaridorlari o’z faoliyati davomida uncha katta foyda olmaydi. Bu xarajatlarni kamaytirilishini talab etadi; • Xaridorlar tarmoqdagi raqobatga ta’sir etish qobiliyatiga egadir; • Tarmoqda mahsulot tezda sotib olinadi; • O‘z ishlab chiqarishini yaratish imkoniyati tug‘iladi, ta’minotchi bilan xaridor o‘rtasida shartnoma tuziladi. To ‘ rtinchi kuch , tovar o‘rinbosarlari –mahsulot differensiatsiyasi va doimiy tarzda taklif etilayotgan mahsulot sifatini oshirish kerak . Beshinchi kuch tarmoqdagi raqobatchilar ko‘p omillariga bog‘liq: • Tarmoqda ko‘p sonli raqobatchilar mavjud; • Tarmoq sekin o‘sish sur’ati bilan o‘smoqda; • Kompaniyani tarmoq chiqish to‘siqlari yuqori; • Tarmoqda raqobat kuchayadi,qochonki ishlab chiqarish quvvati tez sur’at bilan o‘ssa; • Tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar uncha katta bo‘lmagan xarajatlarga ega; • Tarmoq ishlab chiqarayotgan tovarlar tez buzuluvchiga kiradi; • Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo’lgan kompaniyaning tarmoqdagi doimiy xarajatlari yuqori; • Raqobatchilar turli xil strategiyalar tanlaydi, har xil usullar bilan harakat qiladi. Potensial raqobatchilarning raqobat kuchi Yangi raqiblarning kirib kelish xavfi. Bozorga kirib kelish ehtimoli katta bo’lgan potenstial raqiblar firma uchun jiddiy xavf-xatar bo‘lib, firma bu xatarni kamaytirishga urinishi, undan o‘zini himoya qilishi, kirish to‘siqlarini vujudga keltirishi lozim. Ushbu xavfning qay darajada jiddiyligi kirish to‘siqlarining balandligiga va potenstial raqibga qaratilgan reaksiya kuchiga bog‘liqdir. Kirish to‘siqlari quyidagicha bo‘lishi mumkin: • miqyosdan tejash, ya’ni kirib kelayotgan firmani keng ko‘lamli ishlab chiqarishni tashkil qilishga majbur qilish yoki unga xarajatlar bo‘yicha zarar ko‘rish xavfini vujudga keltirish; • «Kodak» va «Polaroid» firmalari o‘rtasidagi nizodagi kabi patentlar yordamidagi huquqiy himoya; • xaridorlarni yangi firmaning tashviqotlariga e’tibor bermaslikka undaydigan marka imijining kuchi; • faqat ishlab chiqarishni o‘zlashtirish emas, balki reklama xarajatlarini qoplash uchun zarur bo‘lgan kapitalga bo‘lgan ehtiyojlar; • xaridordan mashhur ishlab chiqaruvchining tovaridan yangi firmaning tovariga o‘tishda talab qilinadigan real yoki ruhiy qayta qurishga sarflanadigan o‘tish xarajatlari; • sotuv tarmoqlariga kirish: ulgurji sotuvilar yangi tovarlarni olishda juda ehtiyotkor bo‘lishlari kerak, shunda yangi firma yangi tovar uchun yangi sotish kanalini tashkil qilishga majbur bo‘ladi; • bozorda oyoqqa turib olgan firma ega bo‘lgan tajriba samarasi va xarajatlar bo‘yicha afzallik ayniqsa qo‘l mehnati sektorlarida juda katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Firmalar o‘rtasida quyidagi raqobatni o‘zgartirish variantlari mavjud: • Raqib firmalar sonini o‘sish bilan raqobat kuchayadi. • Ko‘pgina katta firmalar boshqa firmaga birlashib lider darajasiga chiqish uchun aniq choralar qabul qilishi asosida raqobat kuchayadi. • Tovarga bo’‘lgan talab sekin o’sganda raqobat kuchli bo‘ladi. • Qachon tarmoqda xo‘jalik yuritish sharoitlari firmani narxini pasaytirishga olib kelsa yoki sotish hajmini oshirishdan boshqa vositalari qo‘llanilsa raqobat kuchayadi. • Qachon xaridor xarajatlari bitta marka iste’molidan uncha katta bo‘lmagan boshqasiga o‘tayotganda raqobat kuchayadi. • Qachon bitta yoki bir necha firmalar o‘zining bozor ulushidan qoniqmagan bo‘lsa raqobat kuchayadi. • Muvaffaqiyatli strategik qarorlarning foydaning o‘sishi bilan proporsional holda raqobat kuchayadi. • Qachon bozordan chiqish xarajatlari katta bo‘lganda to‘siqlar yuqori bo‘lganda raqobat kuchayadi. • Qachon strategiyalar, resurslar,tashkiliy xususiyatlar, firma missiyalari yuqori darajada farq qiladagan bo‘lsa raqobatning borishini aytish mumkin. O‘rinbosar tovarlar-muayyan iste’molchilar guruhi uchun muayyan funksiyani bajaruvchi, biroq boshqa texnologiya asosida ishlab chiqarilgan tovarlardir. O‘rinbosar tovarlarning bozorga kirib kelishiga, masalan, fan-texnika taraqqiyoti yoki narx siyosatining o‘zgarishi sabab bo‘lishi mumkin - mikrokompyuterlar narxining pasayib borishi an’anaviy pochtaning elektron aloqa tomonidan siqib chiqarilishiga sabab bo‘ldi. O‘rinbosar tovarlarning narxi tovar bozoridagi firmalar belgilashi mumkin bo‘lgan eng yuqori chegara vazifasini o‘taydi. O‘rinbosar tovarning narxi xaridorlar uchun qanchalik foydali bo‘lsa, tovar bozorida narxni ko‘tarish imkoniyatlari shunchalik cheklangan bo‘ladi (Porter). Bu qonuniyat ayniqsa energiya bozorida yaqqol namoyon bo‘ldi va energiya manbalarining yangi turlarini ishlab chiqishga katta ta’sir ko‘rsatdi. Neft bozorlarida narx-navoning ko‘tarilib borishi atom va quyosh energetikasining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. O‘rinbosar tovarlar o‘sha xaridorlar guruhi uchun xuddi shu funksiyani bajaruvchi tovarlar, lekin boshqa texnologiyaga asoslangan. Bu permanent xavf yaratadi, chunki o‘rnini bosish xavfi doimo majud. Ushbu xavflar texnologik yutuqlar natijasida o‘sishi mumkin. O‘rinbosar tovarlarga bo‘lgan haqiqiy narxlar tovar bozorida harakat qiluvchi firmalar belgilashi mumkin bo’lgan eng yuqori baholarni aniqlaydi. O‘rinbosar tovarlar foydalanuvchilarni qanchalik qoniqtirsa, tovar bozorida narxlarning o’sish imkonyati shunchalik chegaralangandir. Energoresurslar bozoridagi bunday holat energiyaning yangi manbalarini ishlab chiqarishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Neft bahosining oshib ketishi atom va quyosh energetikasining rivojlanishiga keng yo‘l ochib beradi. Mijozlar o‘z ta’minotchilari bilan ma’lum miqdorda savdolashish qobiliyatiga egadir. Ular firmani narxlarni pasaytirishga majbur qilib, keng xizmatlar kompleksini va yanada yaxshi to‘lov sharoitlarini talab qilib, firma u yoki bu harakatining potenstial rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. Yaxshi sharoitlarga erishish qobiliyati darajasi qator omillarga bog‘liq: • markazlashgan mijozlar guruhi yoki uni xaridining hajmi ta’minotchi savdosining anchagina qismini tashkil: bu yirik sotish tarmoqlari va savdo markazlari holatidir; • mijoz tomonidan xarid qilinadigan tovarlar uning o‘z xarajatlarining muhim qismini tashkil etadi, bu esa uni yanada ko‘proq savdolashishga undaydi; • sotish tarmoqlariga kirish: yangi tovarlarni kiritishda ehtiyotkor bo‘lish kerak, ko‘pincha yangi firmalar yangi sotish kanalini tashkil etishga majbur bo‘ladi; • tajriba samarasi va harakatlar bo‘yicha afzalliklar; • tovarlar kuchsiz differenstiyalangan va mijozlar boshqa ta’minotchilarni topishga ishonadilar; • ta’minotchilar almashinuvi bilan bog‘liq o‘tish xarajatlari mijoz uchun muhim emas; • mijoz talab, bozordagi haqiqiy narx va ta’minotchining xarajatlar to‘g‘risida etarli ma’lumotlarga ega. Bundan kelib chiqadiki, xaridorlarni tanlash muhim strategik qarordir. Firma mijozni tanlash siyosatiga amal qilgan holda o‘z raqobat sharoitini anchagina yaxshilab olishi mumkin. Ta’minotchilarning mijozlardan manfaatli shartlarga erishish qobiliyati shundan iboratki, ular o‘z ta’minoti uchun narxni oshirishi, ma’lum mijozga yetkazib beradigan tovarlar sifatini pasaytirish yoki hajmini chegaralash imkoniyatiga ega. Shu yo‘l bilan kuchli ta’minotchilar mijozlar harakati rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. Ta’minotchilarga tijorat tomonidan yordam beruvchi sharoitlar quyidagilardir: • ta’minotchilar guruhi mijozlar guruhiga qaraganda ko‘proq markazlashgan; • ta’minotchilar o‘rinbosar tovarlar tomonidan xavfni his etmaydilar; • firma ta’minotchi uchun muhim mijoz sanalmaydi; • tovar mijoz uchun muhim ishlab chiqarish vositasi bo‘lib hisoblanadi. Raqobatchi kuchlarni tahlil qilishni yakunlar ekanmiz, shuni ham qayd qilib o‘tish mumkinki, bozor kuchi va potenstial daromad bozordagi vaziyatga qarab juda keng diapazonda o‘zgarib turishi mumkin. Biz daromad potenstiali juda kichik bo‘lganda va aksincha, juda yuqori bo‘lgandagi holatlarni ko‘rib chiqamiz. Birinchi holatda quyidagi vaziyat vujudga keladi: • tovar bozoriga kirish erkin bo‘ladi; • mijozlar va yetkazib beruvchilarga nisbatan bozordagi firmalar hech qanday savdolashish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar; • raqobatchi firmalar juda ko‘p bo‘lganligi tufayli raqobat cheklanmagan bo’ladi; • barcha tovarlar bir-biriga o’xshash bo’lib, o’rinbosar tovarlar ham juda ko‘p bo‘ladi. Bu iqtisodchilar uchun juda qadrli bo‘lgan mukammal raqobatning ideal shaklidir. Daromad potenstial juda yuqori bo‘lgan ikkinchi holat uchun esa, vaziyat mutlaqo teskari bo‘ladi: • yangi raqobatchilarning kirib kelishiga yo‘l qo’ymaydigan qudratli to‘siqlar mavjud bo‘ladi; • raqobatchilar bo‘lmaydi yoki ular juda kam va kuchsiz bo‘ladi; • xaridorlar o‘rinbosar tovarlarga murojaat qila olmaydilar; • xaridorlar bosim ko‘rsata olmaydilar va narxning pasaytirilishiga erisha olmaydilar; • yetkazib beruvchilar yuqori xarajatlarning tan olinishiga erishish uchun bosim ko‘rsata olmaydilar. Firma uchun ideal bo‘lgan ushbu vaziyatda firma bozorda o‘ta yuqori mavqega ega bo’ladi. Hayotiy voqelikda uchraydigan real bozor vaziyatlari esa ushbu ikki holatning oralig’ida joylashadi va raqobatchi kuchlarning o‘zaro ta’siri goh u, goh bu vaziyatga tomon yaqinlashib turadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Рубин Ю. Б. Конкуренция: упорядоченное взаимодействие в профециональном бизнесе. Учебник.-М.: Маркет ДС, 2010.-464стр. 2. Рубин Ю. Б.Теория и практика предпринимательской конкуренции: Учебник. 4-е изд. Переработанное и дополненное.-М.: ООО «Маркет ДС корпорейшн», 2008.-608 стр. 3. Носов Н.С. Конкурентная стратегия кампании, или маркетинговые методы конкурентной борьбы. Учебник.-М.: Издательско –торговая корпорация «Дашков и К»; «Саратов»: ООО «Англейс», 2009.- 256 стр. 4 Портер, Майкл Э. Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и конкурентов / Пер. с анг. Учебник.-2-изд.- М.: Альпина Бизнес Букс, 2009.- 516 стр. 4. Тарануха Ю. В. Конкуренцие и конкурентные стратегии (в структурно – логических схемах): учеб.- метод. Пособие.М.:Издательство «Дело и сервис». 2008.-272 стр. 5. Ясин Е.Г. Конкурентоспособнсть модернизация экономики. Учеб. Пособие.- М.: Издательский дом ГУ ВШЭ, 2008.-456 стр. 6.Майкл Х ., Бест М. Новая Конкуренция. Институты промышленного развития. Учеб. Пособие.-М.:ТЕИС,2007,- 356 стр.

O'xshashlar

Nomukammal raqobat - oligopoliya va monopol raqobat
Iqtisodiy raqobat tushunchasi
Tadbirkorlik sohasida raqobat
Raqobat nazariyasining evolutsion rivojlanishi
Raqobat strategiyasini ishlab chiqish