Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati 2. Tadbirkorlik tamoyillari va turlari 3. Tadbirkorlik va biznes faoliyatining huquqiy asoslari 4. O`zbekistonda kichik va o`rta biznesning rivojlanishi

www.arxiv.uz Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati Tadbirkorlik o`z mablag`lari yoki qarzga olingan mablag`larni biron-bir ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish sohasiga safarbar etib, foyda olishga qaratilgan faoliyatdir. Demak, tadbirkor – biron-bir ish bilan shug`ullanuvchi inson. Shuning uchun ularni biznesmenlar (inglizcha "buziness" - ish, mashg`ulot, "man"-odam) yoki ishbilarmonlar deb ham yuritiladi. Ayrim turkiyzabon mamlakatlarda, xususan, Turkiyada ularni ish odamlari deb atashadi. Tadbirkorlar, avvalambor, o`z manfaatlarini ko`zlab, foyda olishga intiladilar. Aksariyat hollarda ular xatarli ishga qo`l urishga tayyor bo`lgan, tashabbuskor, ishning siru asrorlarini biladigan, serg`ayrat, tinib-tinchimas, iqtisodiy jihatdan savodxon va huquqiy madaniyatni egallagan insonlardir. Tadbirkorlik bilan biznes nafaqat bu faoliyat bilan shug`ullanuvchi shaxsning hayoti, moddiy farovonligi va ma`naviy kamoloti uchun, balki mamlakat iqtisodiyotining taraqqiyoti va kelajagi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, iqtisodiyotning asosi hamisha moddiy ishlab chiqarish, ya`ni moddiy boyliklar yaratishdan iborat bo`lib qoladi. Tadbirkorlik esa odatdan tashqari, alohida, o`ziga xos yondashuv bilan amalga oshiriladigan faoliyat turi bo`lib, iqtisodiyotda yangi, qo`shimcha ish o`rinlari yaratadi, yangi mahsulotlar (xizmatlar) ishlab chiqaradi, mahsulot bozorida raqobatni kuchaytiradi, bu bilan narx-navoning pasayishiga, savdo-sotiq madaniyatining ko`tarilishiga xizmat qiladi. Yetti iqlimga dong`i ketgan tadbirkor ajdodlarimiz o`z faoliyatlarini aksariyat hollarda “Buyuk ipak yo`li”da joylashgan bozorlar va karvon saroylarda olib borganlar. Lekin u zamonlar tadbirkorlik o`z tabiati va ko`lamlari jihatidangina emas, balki tashkil etilishining usul-amallari, vositalari jihatidan ham boshqacha bo`lgan. Tadbirkorlar ko`ngli keng, oldi-sotdi ishlari va boshqa

www.arxiv.uz muomalalarda juda halol, qolaversa, o`z ustilariga olgan majburiyatlarini qoyilmaqom qilib bajaradigan kishilar bo`lgan. O`sha zamonlardagi tadbirkorlarning yana bir xususiyati shunda ediki, ular o`z boshliqlarining mol-dunyosi, sarmoyasini ko`paytirishga intilish bilan birga o`zga o`lkalarni ko`rib bilishga, u yerlardagi odamlar bilan oldi-berdi aloqalarini o`rnatishga ham ko`p harakat qilishar edi. Shunga ko`ra, o`z mol-dunyosini ko`paytirishni o`ylash bilan cheklanib qolmasdan, madaniy va ma`rifiy ishlarga va, umuman, atrofdagi dunyoga qiziqib qaraydigan tashabbuskor tadbirkorlar orasidan mashhur kishilar etishib chiqib, ko`pincha davlat rahbarlari va hokimlarning maslahatchilari bo`lib qolganliklari ham tarixdan ma`lum. Biroq bir asrdan ko`proq davom etgan mustamlakachilik davrida xalqimiz boshiga tushgan kulfatlarning eng achinarlisi qullik psixologiyasi va kayfiyatining shakllanishi, odamlarning xususiy mulkka bo`lgan munosabatining o`zgarishi va har qanday, ayniqsa, iqtisodiy tashabbuskorlikning bo`g`ilishi bo`ldi. Hattoki, ruslarning “har qanday tashabbus jazolanadi” degan maqoli hayotiy haqiqat darajasiga ko`tarildi. Endilikda zamon o`zgardi, zamon bilan birga jamiyat ham o`zgarib bormoqda. Respublika Prezidenti I.Karimovning tashabbusi va bevosita rahbarligida mamlakatimizda xususiy mulkning rivojlanishi va buning asosida odamlarning tadbirkorlik faoliyatini keng qo`llab-quvvatlash va kengaytirishga qaratilgan bir qator farmon va hukumat qarorlari qabul qilindi. Xususiy tadbirkorlikni himoya qilish va ularga yordam berish uchun huquqiy shart- sharoitlar yaratildi va institutsional tuzilmalar tashkil etildi. Bular jumlasiga Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, Biznes-fond, “Madad” sug`urta agentligi va bir qator konsalting, lizing va injiniring kompaniyalari va firmalari kiradi. Xususiy tadbirkorlik va biznesni rivojlantirishga biznes-inkubatorlar tarmog`i ham muhim hissa qo`shib kelmoqda.

www.arxiv.uz Hozirgi kunda respublikamizda tadbirkorlar yangi ijtimoiy qatlam va sinf sifatida shakllanmoqda. Tadbirkorlar erkin bozor iqtisodiyotiga tayangan demokratik jamiyatdagi o`z biznesiga, mulkiga ega bo`lib bormoqdalar. Shu o`rinda tabiiy savol tug`iladi: nima uchun hozirgi sharoitda respublikamizda kichik va o`rta biznesni qo`llab-quvvatlash hamda rivojlantirishga katta ahamiyat berilyapti? Buning sababi shundaki, kichik va o`rta biznes kam investitsiya (ya`ni kam mablag`) talab qilib, tez ijobiy natija berishi bilan ajralib turadi. Bunda qo`shimcha ish joylari yaratiladi, bozorbop mahsulotlar ishlab chiqariladi hamda davlat byudjetiga ko`proq soliqlar tushishi ta`minlanadi. Har qanday odam ham tadbirkor bo`lishi mumkinmi? – degan savolga quyidagicha javob berish mumkin: o`z ishiga fidoiylik, mehnatsevarlik, chuqur fikrlash va dunyoqarashning kengligi, doimo o`zgarib turadigan sharoitda ishlash uchun moslashuvchanlik, uddaburonlik, bilimdonlik, halollik, bozor talabini yaxshi o`zlashtirib olish kabi fazilatlarga ega bo`lgan kishidan omadli va yaxshi tadbirkor chiqadi. Tadbirkorlik va biznes, avvalo, mamlakatning o`zidagi ishlab chiqarishga, undagi xomashyo, moddiy va boshqa resurslarga tayanmog`i lozim. Har holda bu qoida hozirgi davrga qadar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim tamoyili edi. Biroq iqtisodiyot sohasida sodir bo`layotgan hozirgi globallashuv jarayonlari sharoitida mazkur tamoyil o`z ahamiyatini tabora yo`qotib bormoqda, desak xato bo`lmas. Zero, rivojlangan mamlakatlar tajribasi shu narsadan dalolat bermoqdaki, o`z xomashyo bazasiga yoki boshqa moddiy resurslarga ega bo`lmagan mamlakatlar ham tadbirkorlik tufayli yaxshigina yutuqlarni qo`lga kiritmoqdalar. Masalan, YAponiya, Tayvan va boshqa mamlakatlar bunga yorqin misol bo`la oladi. YAponiya aholining turmush darajasi jihatidan jahonda 4-5 o`rinlarga chiqib oldi. O`zida temir rudasi zahiralari mutlaqo bo`lmagan Janubiy Koreya Respublikasi o`nlab mamlakatlardan uni dengiz yo`llari orqali import qilib

www.arxiv.uz va qayta ishlab, po`lat ishlab chiqarish bo`yicha jahonda etakchi o`rinlardan birini egallashga erishgani, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Tadbirkorlik va biznesni rivojlantirish mulkni davlat tasarrufidan chiqarish hamda xususiylashtirish, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan kichik va qo`shma korxonalar tashkil qilish, fermer xo`jaliklarini taraqqiy ettirish, yirik va o`rta korxonalarni ochiq turdagi aktsionerlik jamiyatlariga aylantirish bilan chambarchas bog`liq jarayondir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan hamma mamlakatlarda tadbirkorlikni rivojlantirishning zarur sharti xususiy mulkchilikdir. Biroq shuni aytib o`tish joizki, tadbirkor bilan biznesmen hamisha xususiy mulk egasi bo`lavermaydi. Tadbirkorlar bilan biznesmenlar orasida mulk egalari bilan bir qatorda menejerlar (ishlab chiqarish tashkilotchilari) va ishga astoydil berilgan boshqa kishilar ham bor. Yirik mulk va kapital egalari bo`lgan tadbirkorlar bilan zamonaviy bilimlarga ega bo`lgan menejerlar (boshqaruvchilar)ning ishbilarmonlik faoliyatlari birga qo`shilib, uyg`unlashgan sharoitda, ayniqsa, yuqori iqtisodiy samaraga erishish mumkin. Totalitar tartibot sharoitlarida mamlakatimizda hukm surgan davlat mulkchiligining mutloq hokimligi ishbilarmon, epchil va uddaburon odamlarning tadbirkorlik faoliyati uchun asosiy to`siq edi. Hozirgi sharoitda tadbirkorlikning asosi bo`lmish xususiy mulkchilikni rivojlantirish davr talabiga aylangan. Zero, faqat shu yo`l bilan ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal qilish, bozor muhitini shakllantirish mumkin. Tadbirkorlik va biznesni rivojlantirish uchun boshqa shart-sharoitlar ham bo`lishi kerak. Chunonchi, iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning barqarorligi, tadbirkorlik va biznes xususida ijobiy ijtimoiy fikr yuzaga kelgan bo`lishi, imtiyozli soliq tartibi, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlaydigan rivojlangan

www.arxiv.uz infratuzilma, aqliy mulkni himoya qiluvchi tizim va hokazolar shular jumlasiga kiradi. Tadbirkorlar uchun qulay kredit tizimini yaratish, ularga zarur ishlab chiqarish vositalari, xomashyo, butlovchi buyumlarni sotib olish imkonini berish va boshqalar mamlakatimizda tadbirkorlikni yanada rivojlantirishning muhim omillari hisoblanadi. Haqiqiy biznesning asosi tadbirkorlik faoliyatidir. Tadbirkor bo`lish degan so`zning tagida biror ishni boshlash, bajarish, uddalash, ya`ni tayin ish bilan shug`ullanish degan ma`no yotadi. Ishni kichkinadan boshlab, keyinchalik biznes sohasiga kirish, yirik tadbirkor bo`lib olish mumkin. Biroq biznesga “sirli tayoqcha” yoki ”ochil dasturxon” sifatida qarash yaramaydi. Biznes o`z-o`zidan muvaffaqiyatga olib boravermaydi. Uning zaminida hamisha mehnat, uddaburonlik, mohirlik, bilimdonlik va tashabbus yotadi. Shu bilan birga, haqiqiy biznesmen zamonaviy menejment asoslarini ham yaxshi bilishi, hisobotlar tizimini, baho siyosatini tushunadigan, kelajakni ko`ra biladigan bo`lishi kerak. Biznes hozirgi kunda xalqaro tus olib boryotganligi uchun yuqorida aytib o`tilganlardan tashqari biznesmen uchun chet tillarini bilish ham foydadan xoli emas. Biznes bir kunlik, bir oylik, hatto bir yillik ish emas. Haqiqiy tadbirkorlar biznesga o`zining butun hayotini bag`ishlaydi. Biznes – jozibador, kishini qiziqtiradigan narsa. Lekin uning yo`li hamisha gulzorlar ichra o`tavermaydi. Biznesda muvaffaqiyatlarga erishish bilan birga ma`lum qiyinchiliklarga ham duch kelinadi. Shunga ko`ra, ko`p hollarda tavakkal qilish talab qilinadi. Lekin shunga qaramay, butun jahonda necha yuz minglab kishilar har yili yangi biznesga kirishib, o`z “ishlarini” boshlaydilar va o`z mamlakatlarining milliy iqtisodiyotini rivojlantirishga hissa qo`shadilar.

www.arxiv.uz Biznesga kirishib, o`z oilasining farovonligini ta`minlash va mamlakat taraqqiyotiga o`zining munosib hissasini qo`shish niyatida bo`lgan kishilar qo`yidagi fazilatlarga ega bo`lishi lozimligini alohida ta`kidlab o`tish lozim: -o`z sohasi bo`yicha nazariy bilimlar va amaliy ko`nikmalarga ega bo`lishlik; -mamlakatda amal qilayotgan qonunlarni bilish va ularga itoat etish; -yuksak madaniyat, halollik, rostgo`ylik, va`daga vafo qilmoq fazilatlariga ega bo`lishlik; -istiqbolni, ya`ni ertangi kunni ko`ra bilishlik va yangilikka intilish; -tavakkal qilishdan qo`rqmaslik va sabr-toqatli bo`lishlik. Tadbirkorlikning axloqiy qoidalaridan eng muhimi halollik va haromdan hazar qilishdir. Bu, islom ta`limoti bo`yicha, tadbirkorlik va tijorat bilan shug`ullanuvchilar uchun qo`llanishi shart bo`lgan qoidadir. Qur`oni karimda “halol va pokiza nafaqa englar va solih ishlar bajaringlar” deb buyurilgan. Bu ta`limotga ko`ra, mehnatsiz qo`lga kiritilgan luqma haromdir. Tadbirkorlar ham rizqu-nasibalarini halol mehnat bilan topishlari shart. Har bir inson bu go`zal dunyoga kelib, umrguzaronlik qila boshlaptimi, demak, o`z hayotini o`zi tashkil qilishi, o`z baxtini o`zi yaratishi lozim. Mana shunday hayotiy falsafadan kelib chiqib ta`kidlash joizki, bozor munosabatlari sharoitida xususiy tadbirkorlik xuddi ana shu baxtni yaratish omili bo`lib xizmat qiladi. Kezi kelganda xalqimiz orasida yuruvchi bir fikr to`g`risida to`xtalib o`tishni o`rinli, deb bilamiz. U ham bo`lsa “tadbirkor yoki biznesmen bo`lish uchun yo ota- onadan meros qolgan mo`maygina mablag`ing bo`lishi kerak, yo ana shu mablag`ni vaqtincha bo`lsa-da, berib turadigan yaqin odaming bo`lishi kerak”, degan fikrdir.

www.arxiv.uz To`g`ri, xususiy tadbirkorlik faoliyatini mablag`siz amalga oshirib bo`lmaydi. Buning uchun meros qolgan mablag` ham kor keladi, beminnat vaqtincha foydalanish uchun berilgan mablag` ham “xalaqit bermaydi”. Lekin unisi ham, bunisi ham bo`lmasa-chi? Unda nima qilish kerak? “Olma pish, og`zimga tush” qabilida ish tutib, g`oyibdan keladigan baxtni kutib o`tiraverish kerakmi? Yo`q. Aslo bunday emas. Xalqimizda “sendan harakat - mendan barakat”, degan naql bor. Uning zamirida harakat qilgan odamga parvardigor, albatta, o`z barakotini beradi, degan haqiqat mujassam. Muqaddas hadislarda ham “Alloh o`z bandalari ichida g`ayratliligini yoqtiradi”, deyiladi. Aziz o`quvchi, g`ayrat qilgan, tinib-tinchimas, shijoatli va tashabbuskor insonlarning piru badavlat, katta obro` va e`tiborli kishilarga aylanganiga o`zingizda ham misollar kam bo`lmasa kerak. Rivojlangan mamlakatlarning mashhur tadbirkorlari ichida o`z biznesini ko`chadagi yo`lovchi avtomashinalarni yuvish yo`li bilan, gazeta va jurnallar sotuvchi kioskalardan ularni sotib olib, odamlar gavjum bo`lgan joylarda ustiga o`zining xizmat haqini qo`shib sotish yo`li bilan boyiganlar kam emas. Mamalakatimizda ham nisbatan qisqa vaqt ichida o`zining tadbirkorlik faoliyatini kichik bir ustaxona, oshxona, muzqaymoq tsexini tashkil qilishdan, 1-2 gektar tashlandiq erni o`zlashtirib, dehqonchilik yoki chorvachilikdan boshlagan va hozirgi kunda sermuruvvat, dongdor tadbirkorga aylangan kishilar soni tobora ko`payib bormoqda. Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov mustaqillikning ilk davridan boshlab tadbirkorlikni rivojlantirishga nihoyatda katta e`tibor berayotgani bugungi kunda hammaga ma`lum. Buning sabablari Prezidentning quyidagi so`zlarida o`zining mujassamlashgan ifodasini topgan deyish mumkin: “O`lkamizning o`ziga xosligi, ishchi kuchining haddan tashqari ko`pligi, rivojlangan qishloq xo`jalik va xomashyo bazasi, hatto, aytish mumkinki, aholining an`analari, ruhiyati kichik va

www.arxiv.uz oilaviy biznesni, xususiy tadbirkorlikni faol rivojlantirishni ob`ektiv zarurat qilib qo`ymoqda”. 1 Shu narsani hech qachon unutmaslik kerakki, mamlakatning obod va xalqning to`q bo`lishi, qolaversa, davlatimizning buyuk kelajagini yaqinlashtirish ko`p jihatdan fuqarolarning tadbirkorligi va uddaburonliga bog`liq. Tadbirkorlik tamoyillari va turlari Tadbirkorlik faoliyati muayyan tamoyillarga asoslangan holda amalga oshirilmog`i lozim, chunki u bir qarashda tuyulgandek oson kechadigan va darhol o`z samarasini beradigan faoliyat emas. O`z ishini boshlayotgan har qanday tadbirkordan muayyan bilim va fazilatlarga, shart-sharoitlarga ega bo`lish talab qilinadi. Bu haqda biz yuqorida ham biroz fikr yuritgan edik. Endi tadbirkorlik tamoyillari haqida batafsilroq to`xtalib o`tamiz. Ularni mujassamlashgan holda quyidagilarga ajratish mumkin. Mulk sohibi bo`lish . Bu tamoyil shu ma`noni bildiradiki, tadbirkor o`z faoliyatini boshlash va amalga oshirish uchun muayyan miqdordagi o`zining yoki qarzga olingan moliyaviy-moddiy mablag`lariga ega bo`lishi kerak. O`z xarajatlarini qoplash va foyda bilan ish yuritish . Har qanday tadbirkor xo`jalik yurituvchi sub`ekt sifatida qilgan xarajatlarini olingan daromad hisobidan qoplashi va ma`lum miqdorda foyda olishi kerak. Aks holda u bankrotga uchraydi (sinadi). Shuning uchun u olinayotgan foyda miqdorini muttasil oshira borishga intiladi. Tadbirkorlik erkinligi . Ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatishning qaysi sohasini tanlash, qancha ishlab chiqarish, qanday jihozlar yordamida, qancha 1 I.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., “O’zbekiston”, 1997, 197-bet.

www.arxiv.uz yollanma ishchi jalb qilish, tovar (yoki xizmat)ni kimlarga va qanaqa baholarda sotish kabi masalalarni tadbirkor o`zi hal qilishi kerak. Xususiy tadbirkorlik haqiqatda va amalda erkin bo`lishini ta`minlash uchun davlat tegishli huquqiy zamin yaratadi, ya`ni qonunlar qabul qiladi. Iqtisodiy mas`uliyat. Tadbirkor o`z faoliyatining natijalari va samaradorligi uchun mas`uliyatni to`la-to`kis o`z zimmasiga oladi, chunki olingan foyda ham, ko`rilgan zarar ham uniki hisoblanadi. Iqtisodiy tavakkalchilik. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi kishi uchun bu juda ham muhim tamoyil hisoblanadi. Tavakkal qilishga qodir odamgina turli xavf-xatardan kafolatlanmagan bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Qonun-qoidalarga rioya qilish. Mamlakatda qabul qilingan qonun- qoidalarga tayanib ish yuritish har qanday jamiyatda bo`lganidek, bizning mamlakatimizda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu narsa ayniqsa tadbirkor uchun juda muhim, chunki u o`z faoliyatini amalga oshirish jarayonida nafaqat bir qator qonunlar, balki ko`pgina me`yoriy xujjatlar talablarini ham bajarishi kerak bo`ladi. Iqtisodiy raqobat kurashida qatnashish. Tadbirkor shaxs o`z faoliyatining ilk davridan boshlab iqtisodiy raqobat kurashiga kiradi. Bu kurash xomashyo va ishchi kuchi bozorida, tayyor mahsulot bozorida iste`molchilar (xaridorlar) va sotuvchilar orasida sodir bo`luvchi raqobatdan iboratdir. Raqobat kurashining mohir ishtirokchisi bo`lgan tadbirkorgina o`z faoliyatining natijalaridan mamnun bo`la olishi mumkin. Halollik bilan ish yuritish. Birovning haqidan hazar qilish, g`irromlik va qalloblik bilan ish yuritmaslik, va`dani ustidan chiqish, sheriklar bilan tuzilgan shartnoma shartlarini to`la-to`kis va o`z vaqtida bajarish kabi fazilatlarga ega bo`lgan shaxsdan haqiqiy tadbirkor chiqadi. Qalloblik yo`li bilan amalga

www.arxiv.uz oshiriluvchi faoliyat nihoyatda qaltis va umri qisqa ekanini har bir tadbirkor qoida sifatida bilmog`i kerak. Tadbirkorlik faoliyati mulkiy munosabatlarni taqazo etadi va ular doirasida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllangan va tobora rivojlanib borayotgan tadbirkorlik mulkchilikning quyidagi shakllariga asoslanadi: -tadbirkorlikning o`z mol-mulki asosida; -boshqa jismoniy va yuridik shaxslar mol-mulkini jalb qilish asosida; -davlat va jamoat tashkilotlari mol-mulkini ijaraga olish asosida; -va, nihoyat, yuqorida qayd etilgan usullarni qo`shib olib borish asosida. O`zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik to`g`risida”gi Qonuniga binoan tadbirkorlik foaliyatining quyidagi turlari mavjud: -yakka tartibdagi mehnat faoliyati; -xususiy tadbirkorlik faoliyati (yollanma ishchi kuchi yordamida olib boriladi); -shirkat tadbirkorligi (fuqarolar guruhi tomonidan olib boriladi); -aralash tadbirkorlik (yuridik shaxs va fuqarolar tomonidan mol-mulkni o`rtaga tashlash yo`li bilan ish olib boriladi). Yuqorida sanab o`tilgan shakllarning birinchisidan tashqari barchasida ish boshlash uchun korxonalar tuzish kerak. O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi Qonuniga binoan ularning turlari quyidagilardan iborat:

www.arxiv.uz -respublika, xorijiy mamlakatlar fuqarolarining mol-mulkiga asoslangan korxonalar; -jamoalar, oilalar, mahallalar va kooperativlarning shirkat mulkiga asoslangan korxonalar; -davlat mulkiga mansub korxonalar; -qatnashchilarning to`la yoki qisman payiga asoslangan korxonalar; -qo`shma mulkka asoslangan korxonalar. Aksariyat hollarda korxonalar yuridik shaxs maqomiga ega bo`lib, ular o`z nomi, muhri va bankda hisob raqamiga ega bo`ladilar. Mamlakatimizda yaratilgan shart-sharoitlar tufayli tadbirkorlik faoliyatining barcha turlari (shakllari) ham yildan-yilga tobora rivoj topmoqda. Ayniqsa, kichik va o`rta biznesning rivojlanish sur`atlari yuqori ekanini alohida ta`kidlab o`tish lozim. Amaldagi qonunlarga muvofiq O`zbekistonda keng rivoj topayotgan kichik va o`rta biznes sohiblari sifatida faoliyat ko`rsatayotgan tadbirkorlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi jismoniy shaxslar. Ular yuridik shaxs maqomiga ega bo`lmaganligi uchun ishchilar yollash huquqiga ham ega emaslar. Bunday faoliyat bilan har bir fuqaro shug`ullanishi mumkin. Buning uchun xususiy tadbirkor sifatida davlat ro`yxatidan o`tish va bu haqda tegishli guvohnoma olish talab qilinadi. 2. Mikrofirma sohiblari. Bunday firmalar ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarida tashkil qilinishi mumkin. Ular qaerda joylashuvidan qat`iy nazar (qishloqdami yoki shahardami) yollanib ishlovchilar soni 10 kishidan ortmasligi kerak.

www.arxiv.uz 3. Kichik korxona egalari. O`zlarining faoliyatlarini amalga oshirish uchun sanoatda 40 kishigacha, qurilish, qishloq xo`jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida 20 kishigacha, ilm-fan sohasida, chakana savdo va xizmat ko`rsatish sohasida 10 kishigacha yollanma ishchilarni jalb qilishlari mumkin. 4. O`rta korxona egalari. Xususiy tadbirkorlik sub`ekti sifatida faoliyat ko`rsatuvchi bunday korxonalarda yollanma ishchilar soni: -sanoat tarmoqlarida 100 kishigacha; -qurilishda 50 kishigacha; -qishloq xo`jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari hamda ulgurji savdoda 30 kishigacha; -xizmat ko`rsatish, chakana savdo va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida 20 kishigacha bo`ladi. Yuqorida aytib o`tilgan tadbirkorlikning shakllari yoki korxona turlari, odatda, kichik va o`rta korxonalarga xosdir. Yirik korxonalar aksariyat hollarda aktsionerlik jamiyatlari ko`rinishida bo`ladi. Bunday jamiyatlar yuridik va jismoniy shaxslarning sarmoyalarini birlashtirib, ular asosida aktsiyalar chiqarish va sotish orqali tuziladigan korxonalardir. Aktsionerlik jamiyatlarining muhim xususiyatlari shundan iboratki, aktsionerlar aktsionerlik jamiyatining qarzlari bo`yicha qarz beruvchilar oldida o`z mol-mulklari bilan javob bermaydilar. Aktsionerlik jamiyatining mol-mulki aktsionerning mol-mulkidan to`la ajratilgan bo`ladi. Aktsionerlik jamiyati bankrot bo`ladigan bo`lsa, aktsioner faqat qo`lidagi aktsiyalarning qadrsizlanishi orqali zarar ko`rishi mumkin. Aktsionerlik jamiyati sarmoyalarni birlashtirishning eng ko`p tarqalgan baquvvat va barqaror shakllaridan biridir. Aktsionerlik jamiyatining faoliyatiga oid

www.arxiv.uz ma`lumotlar matbuotda e`lon qilinadi va aktsiya sotib olmoqchi bo`lganlar yoki shu korxona (firma) bilan aloqa o`rnatmoqchi bo`lganlar uning faoliyati bilan tanishish imkoniyatiga egadirlar. Yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalar mas`uliyati cheklanmagan aktsionerlik jamiyatlariga taalluqlidir. Shu bilan birga, tadbirkorlikning yana bir keng tarqalgan shakli mavjudki, uni mas`uliyati cheklangan aktsionerlik jamiyatlari deb yuritiladi. Bunday jamiyatlarning nizom jamg`armasi paychilar (sheriklar)ning qo`shgan hissasi hisobidan shakllanadi va ularning nomiga doimo LTD, ya`ni “Limited” (ya`ni cheklangan) so`zi qo`shiladi. Bunday jamiyatlar o`z hisobotlarini matbuotda e`lon qilishlari shart emas. Asosiy masalalar jamiyat a`zolarining umumiy yig`ilishida muhokama qilinadi, olinadigan foyda qo`shgan ulushga bog`liq bo`ladi. Mas`uliyati cheklangan jamiyatlarga xos bo`lgan belgilar: -bunday jamiyatlar doimo yopiq turda bo`lishi; -ta`sischilarning faqat mulkdor bo`lib qolmay, balki jamiyatning rivojlanishiga ko`maklashishi; -jamiyatdan chiquvchilarga ularning ulushini qaytarib berilishi. 2000 yilning yanvar holatiga mamlakatimizda jami yuridik shaxslarning soni 178271 nafarni tashkil etdi. Agar ularni 100 foiz deb olsak, ulardan 10,4 foizini yirik korxonalar, 5 foizini o`rta korxonalar, 13 foizini kichik korxonalar va 71,6 foizini mikrofirmalar tashkil etadi. Tadbirkorlik va biznes faoliyatining huquqiy asoslari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasiga binoan bozor munosabatlariga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil mulk shakllari tashkil etadi. Davlat iste`molchilarning huquqiy ustunligini e`tiborga

www.arxiv.uz olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin. Tadbirkorlik va biznes faoliyatini keng joriy etish va umuman bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini barpo etish maqsadida bir qator qonunlar qabul qilinganki, ulardan dastlabkisi O`zbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik to`g`risida"gi Qonunidir. 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan ushbu Qonunda tadbirkorlikni tashkil etish, uning amal qilishi va rivojlanishining huquqiy asoslari, tadbirkorlik to`g`risidagi umumiy hamda asosiy qoidalar bayon etilgan. Shuni unutmaslik kerakki, ushbu Qonun tadbirkorlik bilan bog`liq barcha munosabatlarni huquqiy tartibga solishga oid qoidalarni batafsil qamrab olmaydi. Uni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan asosiy masala fuqarolarning tadbirkorlik qobiliyatini butun choralar bilan ishga solish, ularning ishbilarmonligini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy kafolatlarini belgilash va ta`minlash asosida bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirish jarayonlarini jadallashtirishdan iboratdir. Shu munosabat bilan Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 26 fevralda qabul qilingan "Respublikada tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida"gi Qarori O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini shakllantirishning boshlang`ich huquqiy asoslaridan biri bo`ldi, deyish mumkin. Respublika Prezidenti I.Karimovning 1994 yil 21 yanvardagi "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilishni ta`minlash va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida"gi Farmoni bilan xususiy mulkchilik asosidagi tadbirkorlikning yuzaga kelishi iqtisodiy

www.arxiv.uz islohotlarning hozirgi bosqichidagi eng asosiy vazifalardan biri sifatida qayd etildi va bu vazifani hal etish uchun kichik va o`rta biznesni qo`llab-quvvatlash tizimi yaratildi. Shuni alohida qayd etish lozimki, tadbirkorlik va biznes faoliyatini tartibga solish va bu borada qonunbuzarliklarni oldini olish har qanday davlatning, aniqrog`i tegishli davlat organlarining muhim vazifasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan O`zbekiston Respublikasining Jinoyat va Fuqarolik kodekslari hamda boshqa qonun xujjatlarida kichik va o`rta biznes sub`ektlari uchun quyidagilar ta`qiqlanadi: -soxta tadbirkorlik bilan shug`ullanish; -bankrotlikni soxtalashtirish va yashirish; -soliq va boshqa to`lovlar to`lashdan bosh tortish; -xaridorlarni aldash; -soliq solinadigan ob`ektlarning hisobini olib bormaslik; -tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish tartibini buzish; -iqtisodiy shartnomalar huquqini buzish. Bozor munosabatlariga o`tish davrining o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu davrda, birinchidan, soxta tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanib, engil-elpi yo`llar bilan pul topishga intilish hollari tez-tez sodir bo`lsa, ikkinchidan, ayrim davlat xizmatchilari tomonidan tadbirkor huquqlarini kamsitish va poymol qilish hollari ham uchrab turadi. Shuning uchun 1995 yil 21 dekabrda kuchga kirgan "Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunida xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo`llab-quvvatlash, davlat ro`yxatidan o`tganidan boshlab tadbirkorlarning huquq va kafolatlarini himoyalash, ularni moliyaviy mablag`lar bilan ta`minlashga ko`maklashish hamda xalqaro bitimlar tuzishda ularga zarur yordam ko`rsatish choralari belgilab qo`yilgan.

www.arxiv.uz Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun sog`lom iqtisodiy muhit yaratish, xo`jalik faoliyati yuritayotgan kichik va xususiy korxonalarning ichki ishlariga aralashmaslikni ta`minlash, shuningdek, kichik va xususiy tadbirkorlik uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini rivojlantirishga davlat tomonidan ko`rsatiladigan yordam shu qonunda o`z ifodasini topgan. Davlat siyosatida tadbirkorlik faoliyatini qo`llab-quvvatlash quyidagi asosiy masalalarni echish yo`li bilan amalga oshiriladi: -kichik biznes sub`ektlarini bozorga to`sqinliksiz kirishiga sharoit yaratish; -iqtisodiyotda xususiy sektorning rivojlanishiga sharoit yaratish; -tadbirkorlarni davlatning muhim ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy muammolarini echishga jalb qilish. Xususan, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash, tadbirkorlarning huquq va kafolatlarini himoya qilishga qaratilgan bir qator qonunlar, Prezident farmonlari va hukumat qarorlarining qabul qilinishi natijasi o`laroq bu sohada muayyan yutuqlarga erishildi. Shu bilan birga, hozircha tadbirkorlik taraqqiyotiga to`g`anoq bo`layotgan muammolar to`la-to`kis hal etildi, deb bo`lmaydi. Masalan, boshqaruv idoralarida mavjud kamchiliklarni bartaraf etishda tashabbuskorlik, mutasaddilarda mas`uliyat hissi etishmayotgani, shartnomaviy munosabatlarning huquqiyligini ta`minlamagani va boshqalar shu muammolar jumlasiga kiradi. 1998 yil 9 aprelda Prezidentning "Xususiy tadbirkorlik, kichik va o`rta biznesni rivojlantirishni yanada rag`batlantirish chora-tadbirlari to`g`risida"gi Farmoni qabul qilindi. Unda kichik va o`rta biznes sub`ektlari tarmoqlar bo`yicha odam soniga ko`ra tabaqalashtirildi. Ushbu farmonga binoan kichik va o`rta biznes sub`ektlari o`z ishlab chiqarishlarini tashkil qilish uchun xorijiy texnologiyalarni olib kirishda bojxona to`lovlaridan ozod bo`ldilar. YAna shu yilning 28 avgustida "Xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi

www.arxiv.uz to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`rtasida xo`jalik shartnomalarini tuzish, bajarish, o`zgartirish va bekor qilish vaqtida yuzaga keladigan munosabatlarni huquqiy tartibga solish imkonini berdi. Qonunda tadbirkorlik faoliyati bo`yicha tuziladigan shartnomalar manfaatdorlik va mulkiy javobgarlik kabi jihatlardan iborat tamoyillar asosida tuzilishi huquqiy kafolatlanadi. Hozirgi kunda O`zbekistonda tadbirkorlik va biznes faoliyatini huquqiy qo`llab-quvatlashning o`ziga xos tizimi shakllandi. Masalan, tijorat banklarining faoliyati, "Biznes-fond"ning ko`magi, Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasining faoliyati, "Madad" sug`urta agentligining biznes sub`ektlariga ko`rsatayotgan xizmatlari bozor infratizimining jadal rivojlanishini ta`minlamoqda. Biroq ushbu tashkilotlar bilan tadbirkorlar va biznes sub`ektlarining o`zaro aloqalaridagi iqtisodiy munosabatlarni to`la qoniqarli, deb ayta olmaymiz. Bu, albatta, biz yuqorida aytib o`tgan o`tish davrining o`ziga xos kamchiliklari qatoriga kiradi. 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan "Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatlarining kafolatlari to`g`risida"gi Qonunda tadbirkorlik tushunchalaridan boshlab, turli xil faoliyatlarni qonuniy amalga oshirish uchun huquqiy imkoniyatlar kengaytirildi. Biznes sub`ektlarini rag`batlantirish va iqtisodiy faoliyat huquqlarini kafolatlash ushbu Qonunning asosiy maqsadi qilib belgilangan, deyish mumkin. Kichik va o`rta biznes korxonalarining 1999 va 2000 yillardagi yakunlarini xulosa va tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, ularning iqtisodiyotda katta samara berish imkoniyatlaridan hali to`la foydalana olinayotgani yo`q. Shu munosabat bilan YUrtboshimiz I.A.Karimov 2000 yil 1 fevralda Prezident huzuridagi Idoralararo muvofiqlashtirish Kengashida “Islohotlar va investitsiya” to`g`risida so`zlagan nutqida O`zbekistonda kichik, o`rta va xususiy biznesni davlat tomonidan qo`llab- quvvatlanayotganligini alohida ta`kidlab, ijtimoiy-iqtisodiy hayotni erkinlashtirish

www.arxiv.uz davrida kichik va o`rta biznes faoliyatini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish lozimligini ta`kidlab o`tdilar. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 martda “Bank tizimini takomillashtirish va kichik iqtisodiy sub`yektlar faoliyatini rivojlantirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi Qarori e`lon qilindi. Qarorda iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida kichik iqtisodiy sub`ektlarning barcha turlari va yo`nalishlariga keng moddiy va huquqiy sharoitlar yaratib berish hamda davlat tomonidan ularni ma`naviy-ma`rifiy qo`llab-quvvatlash ko`zda tutilgan. 2000 yil 25 mayda tadbirkorlarning faoliyat doirasiga aloqador bo`lgan yana bir qonun, ya`ni “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida”gi Qonun kuchga kirdi. Qonunda fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatida erkin ishtirok etishi va manfaatdorligi uchun kafolatlar hamda sharoitlar yaratish, ularning ishchanlik faolligini oshirish, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati sub`ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish ko`zda tutilgan. Xulosa qilib aytganda, O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solish mexanizmi tobora takomillashib boryapti. Bundan ko`zlangan maqsad o`zining tabiiy resurslari, iqlim sharoitlari, er osti va er usti boyliklari bo`yicha katta iqtisodiy salohiyatga ega bo`lgan respublikamizda tadbirkorlikni keng rivojlantirish orqali ushbu salohiyatdan oqilona va samarali foydalanishdan iboratdir. O`zbekistonda kichik va o`rta biznesning rivojlanishi O`zbekistonda tarixan juda qisqa davr mobaynida erishilgan yutuqlar amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning puxta va izchilligidan dalolat bermoqda. Ular mamlakat iqtisodiy hayotining muhim masalalarining hal etilishida, ijtimoiy taraqqiyotning hayotbaxsh kuchlarining ishga solinishida o`z samarasini ko`rsatmoqda. Ushbu islohotlar iqtisodiy hayotning barcha jabhalarini qamrab

www.arxiv.uz olgan bo`lsa-da, ularni amalga oshirishdan ko`zlangan maqsadlar ichida kichik va o`rta biznesni rivojlantirish alohida o`rin tutadi. Darhaqiqat , keyingi yillarda barcha rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy siyosatida kichik va o ` rta biznesga bo ` lgan e ` tiborning kuchayishi ko ` zga tashlanmoqda . Tadbirkorlikning bu sohasi o ` zining qator ijtimoiy - iqtisodiy xususiyatlari bilan , xususan , sog ` lom raqobat muhitini vujudga keltirishi , yirik korxonalar faoliyatiga harakatchanlik baxsh etishi , bozordagi talab va taklifga samarali ta ` sir ko ` rsatishi , aholi va ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirishi bilan o ` zining katta salohiyatga ega ekanligini tasdiqlamoqda . Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda kichik va o ` rta biznes iqtisodiyotning rivojlanish sur ` atlarini , yalpi milliy mahsulotning tarkibi va sifatini aniqlab beruvchi yetakchi sektori sifatida shakllangan va tobora rivojlanmoqda . Ana shunday mamlakatlarda iqtisodiyotning ushbu sektori hissasiga yalpi milliy mahsulotning 70% to`g`ri keladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, kichik va o`rta biznes sektori bozorni tovar va xizmatlar bilan to`ldirish, tarmoqlararo va hududlararo monopoliyaga barham berish, raqobatni kuchaytirish, fan va texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy qilish, mamlakatlar eksport salohiyatini kengaytirish, qishloq va kichik shaharlarni rivojlantirish kabi muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishning qudratli omilidir. Bizda ham chet davlatlardagi kabi yangi ish o`rinlarini tashkil etish va ishsizlikning ko`payishini oldini olish, oilalar byudjetini mustahkamlash, mahalliy byudjetga tushumlarni ko`paytirish va, umuman, iqtisodiyot taraqqiyoti sur`atlarini oshirish maqsadlaridan kelib chiqib, kichik va o`rta biznesni rivojlantirishga alohida e`tibor berilmoqda va buning uchun yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, zarur huquqiy zamin yaratildi.

www.arxiv.uz Biroq shuni alohida qayd etib o`tish lozimki, kichik va o`rta biznes sub`ektlarining rivojlanishi yuqori davlat idoralari tomonidan rag`batlantirilib, tartibga solib turilsa-da, mahalliy-hududiy boshqaruv idoralari tomonidan ular uchun muayyan shart-sharoitlar yaratilmasa, ko`zlangan maqsadga erishish qiyin kechadi, chunki o`z iqtisodiy tabiatiga ko`ra, kichik va o`rta biznes asosan mahalliy iqtisodiyotning uzviy qismi bo`lib, ana shu hududdagi mavjud shart- sharoitlar zamirida faoliyat ko`rsatishga moslashgan bo`ladi. Uning mahalliy- hududiy iqtisodiyotga bog`liqligi quyidagilar orqali namoyon bo`ladi: birinchidan, kichik va o`rta biznes korxonalari asosan muayyan hududlardagi mavjud ehtiyojlar e`tiborga olingan holda, turli xil talablarni qondirish uchun tashkil etiladi, iste`molchilar ham o`z ehtiyojlarini qondirish uchun birinchi galda eng yaqin ishlab chiqaruvchilar bilan munosabat o`rnatishga intiladilar; ikkinchidan, bu kabi korxonalarning tashkil etilishida mahalliy xomashyo va tabiiy resurslardan foydalanish imkoniyatlari hisobga olinadi; uchinchidan, kichik korxonalar mahalliy sharoitlarga moslashuvchanligi ya`ni, birinchi navbatda o`z xaridorlari ehtiyojlarini e`tiborga olishi va, avvalo, mahalliy bozorga yo`naltirilganligi bilan ajralib turadi. O`zbekistonda mehnatga qobiliyatli aholining 70 foizidan ko`proq qismi qishloq joylarida yashashini e`tiborga olsak, shu joylarda xususiy tadbirkorlik, kichik va o`rta biznes sohalarining rivojlantirilishi ayniqsa katta samaradorlik berishi tabiiy bir holdir. Kichik va o`rta biznes qishloq joylarida quyidagi yo`nalishlarda rivojlanishi mumkin: -qishloqda yetishtirilayotgan mahsulotlar sifatini uzoq vaqt buzilishdan saqlab turadigan sovutgich omborxonalar, meva va sabzavotlarni qayta ishlovchi kichik tsexlar tashkil etish; -ulardan turli xil sharbatlar ishlab chiqarish;

www.arxiv.uz -sut va sut mahsulotlarini qayta ishlash; -oziq-ovqat, qandolatchilik va makaron mahsulotlari tayyorlash; -trikotaj-tikuvchilik buyumlarini ishlab chiqarish; -aholi ehtiyojlari uchun kir yuvish vositalari tayyorlashni yo`lga qo`yish; -milliy-badiiy, uy-ro`zg`or buyumlari tayyorlash; -qurilish materiallari ishlab chiqarish; -kichik qurilish va ta`mirlash ishlarini tashkil etish; -kichik tibbiy xizmatlarni yo`lga qo`yish va hokazo. O`tgan yillarda to`plangan tajriba shundan dalolat bermoqdaki, kichik va o`rta biznesning yanada rivojlanishi va mamlakat iqtisodiyotida o`zining munosib o`rnini topishi uchun, avvalambor, davlat idoralari, mutasaddi rahbar tashkilotlar, qolaversa, barcha jamiyat a`zolarining unga bo`lgan munosabatini tubdan o`zgartirish talab qilinadi. Yuridik shaxs sifatida davlat ro`yxatidan o`tgan kichik va o`rta biznes sub`ektlarining 80-85 foizigina faoliyat ko`rsatayotgani, qolganlari esa turli sabablarga ko`ra faoliyat ko`rsata olmayotgani yoki o`z faoliyatini to`xtatib qo`yayotgani yuqoridagi fikrimizning dalili hisoblanadi. O`zbekistonda mehnatga layoqatlilarning soni, aholining umumiy sonidan kelib chiqadigan bo`lsak, 60%ni tashkil qiladi. Shundan 1998 yilda aholining band qismi 35%ni tashkil qilgan. Ana shu band aholining bor yo`g`i 2,5% kichik korxonalarda faoliyat yuritishgan, ular yaratgan mahsulot esa respublika YAIMning 12,6%ni tashkil qiladi. 1 Vaholanki, ko`pgina xorijiy mamlakatlarda bu ko`rsatkichlar anchagina yuqori. (5.1-jadval) 1 O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi. № 7-8, 2001 y.

www.arxiv.uz 1-jadval Kichik va o`rta korxonalar ulushi Mamlakatlar Kichik va o`rta korxonalar soni Kichik va o`rta korxonalar ulushi, (%) ming 1000 aholiga Band aholi YAMMdagi ulushi Buyuk Britaniya 2930 46 49 50-53 Germaniya 2290 37 46 50-54 Italiya 3920 68 73 57-60 Frantsiya 1980 35 54 55-62 AQSh 19300 74,2 54 50-52 YAponiya 6450 49,6 78 52-55 Rossiya 836,2 5,65 9,6 10-11 O`zbekiston 51,8 2,1 2,5 12,6 Keltirilgan raqamlardan ko ` rinib turibdiki , mamlakatimizda kichik va o ` rta biznesning xalqimiz oldida turgan ijtimoiy - iqtisodiy muammolarni hal etishdagi roli ham juda past . Bu sohada ishga solinishi kerak bo ` lgan salohiyat va rezervlar esa nihoyatda katta va ko ` p . Ularning eng muhimi qishloq xo ` jaligidagi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida iqtisodiy infratuzilmani rivojlantirishdir . Shu bilan birgalikda , fermer xo ` jaliklarini yanada rivojlantirish va ularni ham tashkiliy , ham iqtisodiy jihatdan qo ` llab - quvvatlash milliy iqtisodiyot taraqqiyotining muhim omili bo ` lib qoladi . Tadbirkorlik faoliyatining eng keng tarqalgan shakli bo ` lgan kichik va o ` rta biznes korxonalari yirik korxonalarning imkoni bo ` lmagan iqtisodiy jarayonlar oralig ` iga nihoyatda tez kirib bora oladi . Chunki ular yuqori malakali boshqaruvni talab etmaydi , talabga moslashishda epchillik xususiyatiga ega bo ` lib , raqobatga va aniq iste ` molchilar so ` roviga tezda javob bera oladi . Keyingi yillarda kichik va o`rta biznes korxonalariga bo`lgan e`tiborning asosiy sabablari ham shundadir. Ularning iqtisodiyotda paydo bo`layotgan tovar (ish va xizmat)larga bo`lgan

www.arxiv.uz talabini tez o`rganish va qondirish xususiyatiga egaligi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki kunlaridanoq ko`rina boshlagan. Shu boisdan ham respublikamizda kichik va o`rta biznesni rivojlantirish yaqin kelajakda davlat iqtisodiy siyosatining ustivor yo`nalishlaridan biri bo`lib qoladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I . A . O ` zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo ` lida . T.: “O`zbekiston”, 1995. 2. Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish – bosh yo`limiz. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida so`zlangan nutq. “Xalq so`zi”, 2002 yil, 15- fevral. 3. Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 4. Karimov I . A . O ` zbekiston XXI asr bo ` sag ` asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . T.: “O`zbekiston”, 1997. 5. Karimov I . A . O ` zbekiston - bozor munosabatlariga o ` tishning o ` ziga xos yo ` li . T.: “O`zbekiston”, 1993. 6. Amaliy iqtisodiyot ( o ` quv qo ` llanmasi ). Tarjimonlar I . Fozilov va boshqalar . T.: “Sharq”, 1996. 7. Butikov I. Qimmatli qog`ozlar bozori. T.: “Konsauditinform”, 2001. 8. Doklad o chelovecheskom razvitii. T. “O`zbekiston”,1993. 9. Kurs ekonomiki(uchebnik). M.: “Infra-M”, 2000. 10. Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: “O`zbekiston”, 1999.

O'xshashlar

Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Tadbirkorlik shakllari va tadbirkorlik faoliyati.

Tadbirkorlik tavakkalchiligi