Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari - Iqtisodiyot - Referatlar

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.177734375 KB

Ko'chirib olish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyatining turiari 2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari

1. Tadbirkorlik faoliyatining turiari Tadbirkorlik faoliyati turiari xilma-xildir. Faoliyat maqsadi, tun va yo'nalishlariga qarab tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va konsalting turlarini ajratish mumkin. Qayd etilgan ushbu tadbirkorlik faoliyatining har bir turi kichik turlarga bo linadi. Mavjud tadbirkorlik faoliyati turlarini quyidagicha ifoda etish mumkin (1.1- rasm). Tadbirkorlik faoliyati turiari | 1 1 1 1 Ishlab chiqarish Tijorat Moliyaviy Konsaltinglar 1 1 1 1 Innovatsion Savdo Bank Umumiy boshqarish 1* ■ I t Ilmiy-texnik Savdo-xarid Sug'urta Ma'muriy boshqaruv 1 1 1 * Tovar ishlab chiqarish Savdo- vositachilik Auditorlik Moliyaviy boshqarish } i i + Xizmat ko'rsatish Tovar birjalari Lizingli Xodimlarni boshqarish 1 1 Iste'mol tovarlari ishlab Fond birjalari Marketing 1 I Iste'mol xizmatlari ko'rsatish Ishlab ichqarishni boshqarish1 I Axborot Axborot texnologiyasi 1.1-rasm. Tadbirkorlik faoliyati turlarining tarkibi Ishlab chiqarish tadbirkorligi . Ishlab chiqarish tadbirkorligini tadbirkorlik faoliyatining asosiy tun desak xato bo ' lmaydi . Zero , bunday tadbirkorlik faoliyati tufayli mahsulot , tovariar ishlab chiqariladi , xizmat ko ' rsatiladi , ma ’ lum ma ’ naviy qadriyatlar yuzaga keladi . O ' zbekistonda bozor iqtisodiyotiga 0 - tishning dastlabki yillarida tijorat tadbirkorligi yaxshi rivojlandi . Tadbirkorlik faoliyatining bu turi tovar va xizmatlarni sotib olish hamda sotish jarayonlarini amalga oshirish bilan ta ’ riflanadi , chunki bu

sohada qisqa vaqtda daromad olish mumkin . Agar ishlab chiqarish korxona samaradorligining 10-12 % ini tashkil etsa , tijorat faoliyati esa bu ko ' rsatkichni yana 20-30 % ga oshiradi . Moliyaviy tadbirkorlik tadbirkorlik sohasining alohida olingan turiga kiradi. Uning faoliyat sohasi qiymatlarning almashinishi va almashtirilishidan iborat. Moliyaviy faoliyat ishlab chiqarish, tijorat sohasini ham qamrab olishi mumkin. Shuningdek, moliyaviy tadbirkorlik mustaqil bank va sug'urta muassasalari shaklida ham faoliyat yuritadi. Moliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining ilgarigi turlariga nisbatan kamroq samara beradi. Bu ko'rsatkich 5-10%ni tashkil etadi. Keyingi vaqtda O'zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining konsalting (maslahat) turi rivojlanmo qda. Bu tadbirkorlik turi ko'p yo'nalishlardan iborat bo'lib, kelajakda yaxshi rivojlanib ketishiga jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti guvohlik beradi. Ishlab chiqarish tadbirkorligining mohiyati. Tadbirkor lik faoliyati turiari nisbatan mustaqil bo'lib, bir-birini to'ldirib keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgilab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligining ustuvorligini tan olish kerak. Innovation, ilmiy-texnik faoliyat, tovarlarni bevosita ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoliyati ishlab chiqarish tadbirkorligiga kiradi. Ishlab chiqarish bilan shug ullanmo qchi bo'lgan har bir ishbilarmon tadbirkorlik faoliyatining qaysi turi bilan shug'ullanishi, qanday mahsulot ishlab chiqarishi, qanday xizmat ko'rsatishini oldindan belgilab olishi lozim. Shu ish amalga oshgandan keyin tadbirkor marketing bilan shug ullanadi. U tovarga talabni bilish maqsadida tovarning potenuial iste ’molchilari, xaridorlari, ulgurji va chakana savdo bilan shug ullanuvchi tashkilotlar bilan aloqa qiladi. Muzokaralar ishbilarmon va bo'lajak xaridorlar o'rtasida shartnoma tuzilishi bilan yakunlanadi. Tuzilgan shartnoma tadbirkorlikdagi tavakkalchilikning oldini olish imkonini beradi. Shu ishlar amalga oshmasa, tadbirkor faqat og'zaki va ’dalar asosida ishlab chiqarish faoliyatini boshlaydi. Barqaror bozor sharoitida rivojlangan mamlakatlarda

og zaki kelishuvlar ishonchli kafolat boMib, zarur hollarda shartnoma, bitim shaklida rasmiylashtiriladi. Biroq mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti endi shakllanayotgan davrda og zaki bitimlarning kafolati past va tavakkalchilik kuchlidir. Tadbirkorlik faoliyatining keyingi bosqichi ishlab chiqarish omillarinisotibolishyokiijaragaolishdir. Ishlab chiqarish omillari. Ma ’lumki, ishlab chiqarish omillari ishlab chiqarish fondlari, ishchi kuchi, axborotdan iborat. Ishlab chiqarish fondlari o'z navbatida asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlariga bo'linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari (mehnat qurollari) inshootlar, uzatuvchi moslamalar, quwatli mashina va jihozlar, ishchi mashina va jihozlar, o'lchov uskunalari, laboratoriya jihozlari, hisoblash texnikasi, transport vositalari, ishlab chiqarish inventarlari va boshqa asbob- uskunalardan iborat. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga sex zavod va laboratoriya binolari kiradi. Korxona hududi atrofidagi devorlar, ko'priklar, neft quduqlari, кo-mir koni qatlamlari va shunga o'xshash boshqa qurilmalar inshoot jumlasiga kiradi. Uzatuvchi moslamalarga quwatli kabellar, elektr uzatkich liniyalari, turli uzatkich quvurlari, neftb va gaz uzatkich quvurlari kiradi. Quwatli mashinalarga turli dvigatellar, turbinalar, bug' qozonlari va boshqalar kiradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining muhim dementi ishchi mashina va uskunalar hisoblanadi. Ularga yordamchi uexlarning barcha texnologik moslamalari, mashina va uskunalari kiradi. Asosiy fondlarning bu qismi shartli ravishda aktiv qismi deb hisoblanadi, chunki shu mashina va uskunalarda mahsulotlarning asosiy qismi tayyorlanadi. Transport vositalari tarkibiga avtomobil, temir yo'l, havo yo'llari va boshqa transporting barcha turiari kiradi. Aylanma ishlab chiqarish fondlarini (mehnat predmetlari) xomashyo, asosiy va yordamchi materially yonilg i va energetik resurslar, idish va idish moslamalar, chidamsiz va qisqa muddatda ishlatiladigan asboblar va ishlab chiqarish moslamalari, ta ’mirlash uchun zarur ehtiyot va butlash qismlari tashkil etadi. Sotib olinadigan butlash moslamalar, yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, o'zi tayyorlagan yarim tayyor mahsulot, kelajakdaagi xarajatlar ham aylanma ishlab chiqarish fondlarini tashkil etadi.

Qayta ishlov berilmagan sanoat mahsulotlari (ruda, neftb, ko'mir, gaz va boshqalar), qishloq xo'jaligi mahsulotlari (paxta, jun, teri va boshqalar) xomashyoni tashkil etadi. Materiallar esa ma ’lum qayta ishlash jarayonidan o'tib tayyor mahsulot ishlab chiqarishga mo'ljallangan mehnat mahsulotidir. Asosiy materiallar bo'lajak tayyor mahsulot (temir, yog och, mato)ning asosini tashkil etadi, yordamchi materiallar (bo>q, tugma va boshqalar) asosiy materiallar uchun ishlatiladi yoki (moylash materiallari) ishlab chiqarish jarayoniga yordamlashadi. Asbob-uskunalar narxi va ishlatish muddatiga qarab aylanma fondlarga kiritiladi. Asbob-uskunalarning xizmat muddati bir yildan oz bo'lsa, u aylanma fondlarga taalluqlidir. Yarim tayyor mahsulotlar sotib olingan yoki o'zida tayyorlangan turlariga bo'linadi. Yarim tayyor mahsulotlar iste ’molga tayyor bo'lmagan bo'lib, uni boshqa цех firma yoki korxonada tayyor holatiga keltirish lozim. Tugallanmagan ishlab chiqarish tugallanmagan mahsulot bo'lib, yarim tayyor mahsulotdan farqli ravishda o'z ishchi joyida turadi. Uni me’yoridagi ishlov berish uchun korxonaning boshqa bo'linmasiga berilmay, shu sexning o'zida qiyomiga yetkaziladi. Kelajakdagi xarajatlarga alohida to'xtalish lozim. Bu xarajatlar yangi mahsulotlarni tayyorlashdagi xarajatlar bo'lib, keyinchalik ishlab chiqarish xarajatlari jumlasiga kiritiladi. Ishchi kuchini tadbirkor e ’lon, mehnat birjasi, ishga joylash agentligi, tanish-bilishlar orqali topadi. Ishga olishda nomzodning ma’lumoti, mutaxassisligi, ish tajribasi, shaxsiy xususiyatiari hisobga olinadi. So'ngra tadbirkor moddiy, moliyaviy, mehnat resurslari, tayyorlanadigan mahsulotlarni sotish bozori haqida axborot to'playdi. Moliyaviy mablag ga bo'lgan talab va uning hisobi. Tadbirkorlik bitimini tuzish moliyaviy xarajatlar bilan bog'liq. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati uchun zarur pul miqdorini (Pp) quyidagi formula asosidahisoblashmumkin: Pp = Pi + Pm + Pv + Pa + Ph; Buyerda: Pi - yollanma ishchilarga maosh to'lash uchun zarur pul mablag lari;

Pm - sotib olinadigan material, xomashyo, yarim tayyor mahsulot, butlash qismlar, yonilg i, energiya uchun to'lovlar; Pv - mehnat vositalari (asosiy ishlab chiqarish fondlari) bino, inshoot, uzatish moslamalari, mashina, hisoblash texnikasi, asbob- uskunalar, transport vositalarini sotib olishga ketgan mablag lar; Pa - axborot uchun sarflangan mablag'lar; Ph - boshqa tashkilotlar xizmatiga (qurilish ishlari, transport xizmatlari va boshqalarga) ketgan to'lovlar. Ishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullanish uchun tadbirkor boshlang'ich kapitalga ega bo'lishi kerak. Har qanday kishining bunga imkoni bo'lmasligi mumkin. Ushbu holatda ishbilarmon tijorat banki yoki mablag'i bor shaxsga kredit olish uchun murojaat qiladi. Buning boshqa yo'li ham bor tadbirkor ishlab chiqarish omillari (bino, uskuna, xomashyo, material, axborot va boshqalar)ni kreditga ham olishi mumkin. Tadbirkor kredit bergan shaxsga olingan pul mablag'i yoki kreditga olingan ishlab chiqarish omillarining qiymatini qo'shimcha foizlar bilan qaytarishi kerak. Mablag'larni imtiyozli asosda davlat tuzilmalari ajratishi mumkin. Buning uchun O'zbekistonda kichik biznesni rivojlantirishga yordam berish maqsadida maxsus jamg'armalar tuzilib, kredit berishga imtiyozlar yaratilgan. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatida bilvosita ishtirokchi bo'lib, unda moliya va soliq organlari ishtirok etadi. Ular tadbirkorlik faoliyati hisobidan mahalliy budjetga majburiy to'lovlar, ajratmalar va jarimalaro'tkazish bilan shug'ullanadilar. Ishlab chiqarish faoliyati natijasi. Mahsulotni sotish, biror- bir ishni bajarish, xaridorga, iste ’molchiga xizmat ko'rsatish va ma’lum hajmda foyda olish tadbirkor ishlab chiqarish faoliyatining natijasidir. Tadbirkor foydasi yalpi va sof foydaga bo'linadi. Ishlab chiqarish va sotishga ketgan xarajatlardan keyin qolgan tushum yalpi foyda deyiladi. Yalpi foydadan soliqlar to'lanadi. Yalpi foyda hisobidan soliqlar, jarima va boshqa to'lovlar to'langandan keyin qolgan pul sof foyda hisoblanadi. Tadbirkorning umumiy moliyaviy bahosini rentabellik ko'rsatkichi belgilaydi. U sof foydaning jami xarajatlarga nisbati shaklida aniqlanadi.

Venchur biznesi. Gap innovatsion tadbirkorlik haqida ketganda, venchur biznesi haqida tasawur hosil qilish katta ahamiyatga ega. Venchur biznesi keyingi vaqtda ancha rivojlandi va u tavakkal biznesi turiga kiradi. Biznesning bu turi yangi texnologiyalarning joriy etilishi bilan bog'liq. Venchur biznesi yuqori texnologiya sohasida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish bilan bog'langan. Bu sohalarda samara olinishi kafolatlanmagan. Ya ’ni ma’lum tavakkalchilik mavjud. Yangi va eng yangi texnologiyalarni joriy etish bilan shug ullanuvchi fan- texnika firmalari venchur firmalar deyiladi. Ularning daromadi kafolatlanmagan bo'lib, faoliyati tavakkal kapital bilan bog'liq. Shuni ta ’kidlash kerakki, kichik korxonalar innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirishda katta rol o'ynaydi. Venchur biznesi egiluvchanligi bilan innovatsion ishbilarmonlikning boshqa shakllariga nisbatan qator ustuvorlikka ega. Venchur biznesi tavakkalni o'zaro bo'lish tamoyiliga asoslanadi. Bu esa mablag i bo'lmagan g'oya mualliflariga o'z g'oyalarini amalga oshirishga imkon tug diradi. Venchur biznesi dastlab AQSHda yuzaga kelib, keyinchalik keng rivojlanib ketdi. Har bir kichik innovatsion biznesning moddiy va moliyaviy imkoniyati fan- texnika bazasi jihatdan cheklangan boMib, davlat ko'magiga muhtojdir. AQSHda kichik innovatsion biznesga davlat tomonidan yordam ko'rsatish dasturi ishlab chiqilgan. Dasturga asosan kichik biznes bevosita federal budjetidan moliyalashtiriladi, vazirlik va muassasalar doimiy ravishda ular bilan shartnoma tuzadilar. AQSHda venchur biznesida tuzilgan kompaniyalarning aksiyalari imtiyozli narxlarda innovatsion firmalarga sotilib, olingan mablag lardan g oyalarni joriyetishuchunfoydalaniladi. O'zbekistonda ham venchur biznesi rivojlanishiga barcha imkoniyatlar yaratilgan. Birinchi navbatda, bu qimmatbaho qog'ozlar bozori mavjudligidir. Keyinchalik, intellektual mulk bozoriga xorijiy firmalar kirib keldi. O'zbekiston ishbilarmonlari ham o'z navbatida Venchur biznesiga katta qiziqish bilan qaramoqdalar. Bular Venchur biznesi mamlakatimizda endi rivojlanayotganligidan dalolat berib, kelajakda innovatsion biznes rivojlanib ketishiga turtki bo4adi.

Tijorat tadbirkorligi. Tijorat tadbirkorligi faoliyati tovar birjalari yokisavdotashkilotlari bilan bog liq. Tovar birjasi tovar namunalari xaridor tomonidan oldindan ko'zdan kechirilmagan va tovarlami minimal partiyasi belgilangan ulgurji tovar bozori tun. Tovar birjasida o'zaro kelishilgan va rioya qilingan qoidalar asosida savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijoial vobilalari va ularning xizmatchilari o'z xohishlari bilan birlashadi. Ushbu birjaning maqsadi erkin raqobatning boshqarish mexanizmini tashkil etish va shu orqali talab va taklifni hisobga olgan holda haqiqiy bozor narxlarini aniqlashdir. Tovar birjasi standartlar bo'yicha sotiladigan tovariar (don, ko'mir, metall, neft, yog och)ning doimo faoliyat yurituvchi ulgurji savdo bozoridir. Shunga o'xshash birjalar barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat yuritib kelmoqda. Misol sifatida London (rangli metall), Liverpul (paxta), Singapur (kauchuk) va boshqa tovar birjalarini ko'rsatishmumkin. Tovar birjalarida tovar egalari bilan oddiy savdo qilishdan tashqari fyuchers bitimlari ham tuziladi. Bu bitim bo'yicha sharnomada ko'rsatilgan tovar uchun to'lovni ma ’lum vaqtdan keyin amalga oshirish mumkin. Tovar birjalari quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: -savdo bitimlarini tuzishga vositachilik xizmati ko'rsatadi; -tovar savdosini tartibga soladi, savdo jarayonlarini boshqaradi va savdo mojarolarinihaletadi; - narxlar to'g'risida, shuningdek ishlab chiqarish va narxlarga la'sir qiluvchi turli omillar haqida axborotlar yigadi va e ’lon qiladi. Tovar birjalari aylanmasining aksariyat qismi bor tovariar (kassa bitimlari) bilan emas, balki kelajakdagi tovar yoki tovar yetkazib berish bitimi asosida (vaqtli bitim) amalga oshiriladi. Tovar birjalari ochiq yoki yopiq shaklda bo'ladi. Yopiq birjalardagi savdoda faqat brokerlar sotuvchi va xaridor o'rtasidagi vositachilar ishtirok etadi. Ochiq birjalarda esa xohlagankishiishtiroketishimumkin. Respublika tovar-xomashyo birjasi 1994-yili ochiq hissadorlik jamiyati shaklida tashkil etildi. U sanoat, qishloq xo'jaligi, oziq-ovqat tovarlari va xomashyo mahsulotlarini erkin ulgurji savdosini uyushtiradi. Birja savdolarida brokerlar orqali

xarid qilingan mahsulotlar respublikadan tashqariga litsenziyasiz va bojxona to'lovisiz chiqariladi. Tovar-xomashyo birjasining boTinmalari barcha viloyatlarda va Qoraqalpo giston Respublikasida tashkil etilgan. Tovar-xomashyo birjasi xorijiy davlatlar (Angliya, Polsha, Turkiya) hamda MDH mamlakatlari (Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston) ning tovar xomashyo birjalari, Kiyev, Belarusb universal birjalari bilan birjalararo aloqalarniyo'lgaqo'ygan. «O'zulgurjibirjasavdo» respublika tovar resurslari bozorini shakllantirishda zarur infratuzilmani yaratish maqsadida 1994-yili O'zbekiston shartnomalar va savdo bo'yicha davlat aksiyadorlik uyushmasi negizida tashkil etilgan. Ilgari xalq xo'jaligi ta’minotini respublika moddiy-texnika ta’minoti idorasi boshqargan. O'zbekistonda o'tkazilayotgan chuqur iqtisodiy islohotlar moddiy -texnika ta’minoti tiziminihamtubdano'zgartirdi. «O'zulgurjibirjasavdo» xo'jalik mexanizmini rejaviy moddiy -texnika ta’minoti tizimidan erkin xo'jalik aloqalariga o'tishi, davlat ehtiyojlari uchun mahsulot yetkazib berish, ishlab chiqaruvchilar bilan shartnomalar tuzish yo'li orqali amalga oshirishni ta’minlaydi. Moddiy- texnika ta’minoti va sotish bozor usullari bo'yicha oldi-sotdi, ulgurji savdo, yarmarka, birja va kimoshdi savdolari yo'li bilan amalga oshiriladi. Ta ’minotchi va iste’molchilar o'rtasida bevosita o'zaro manfaatli aloqalar moddiy-texnika ta’minoti ning yetakchi shakli bo'lib qoldi. «O'zulgurjibirjasavdo» uyushmasi respublikada ishlab chiqarish vositalari bozorini vujudga keltirish, tovar resurslarini oldi-sotdisini uyushtirish, korxonalar, muassasalar va tadbirkorlarga xizmat ko'rsatishni kengaytirish hamda rivojlantirishga ko'maklashadi. Uyushma tarkibida 13 ta respublika aksiyadorlik ulgurji vositachilik firmasi, «Sanoatanjomkartonsavdo» aksiyadorlik ishlab chiqarish savdo birlashmasi, respublika viloyatlari va Qoraqalpo g istondagi 14 ta hududiy tijorat-vositachilik aksiyadorlik kompaniyalari, aksiyadorlik transport ekspeditsiya agentligi, aksiyadorlik tovar xomashyo birjasi, «Trastbank » aksiyadorlik birja banki, doimiy ishlaydigan yarmarka va kimoshdi bozorlaridireksiyaimavjud. Tovar olib-sotish va xizmat ko rsatish bo yicha operatsiyalar. Tijorat tadbirkorligining asosiy mazmunini tovar olib-sotish va xizmatlar ko'rsatish tashkil

etadi. Tijorat tadbirkorlik faoliyati umumiy shaklda ishlab chiqarish tadbirkorligi faoliyatiga o'xshab ketadi. Tijorat tadbirkorligida iste ’molchiga moddiy resurslar o'rniga tayyor tovariar sotiladi. Tijorat tadbirkorligida mahsulot ishlab chiqarish o'rnini tayyor tovar egallaydi. Tijorat bitimi tuzishdan oldin bozor tahlilini o'tkazish zarur. Umumiy ko'rinishda marketing-tijorat korxonalari va firmalari xo>lik faoliyatining barcha tomonlarini boshqarish va tashkil etish tizimidir. Marketing yordamida savdo korxonasining hayotiy faoliyati amalga oshiriladi, ya ’ni bozor o'rganiladi, tovar iste’molchiga etkaziladi, moliyaviy ta’minot va foyda olish yoTga qo'yiladi. Shu yerda savdo korxonasiga o'zaro bog'liq ikki talab qo'yiladi, ya’ni iste’molchilaming o'zgaruvchan harakatini o'rganish va raqobat sharoitida faoliyat ko'rsatish. Savdo sohasida marketingni amalga oshirislming eng muhim sharti uni rejalashtirishdir. Marketing rejasi natura va qiymat ifodasidagi sotish hajmini belgilaydi. Tovariar talabga qarab farqlanadi. Birinchi guruhga bozorni hali egallamagan tovariar kiradi, ikkinchi guruhni esa keng talabga egaan ’anaviy tovariar tashkil etadi. Marketing tuzilmasi tezkor boshqarish ishlari bilan birga bozorni o'rganish, rejalashtirish, maqsadlami amalga oshirish, bashorat qilish va ularni nazorat qilishni o'z ichiga oladi. Savdo firmasidagi marketing faoliyatining model-dasturini quyidagicha tasvirlash mumkin. Наг bir tijorat bitimi umumiy holatda quyidagilarni o'z ichiga oladi: -savdo-vositachi xizmatlarni bajarish uchun ishchilarni yollash (tovarni sotib olish, tashish, sotish, reklama ishini olib borish, kerakli xizmatlarni rasmiylashtirish); -tovarni caqlash va sotish uchun kerak bo'lgan omborxona, baza, savdo do'konlarini sotib olish yoki ijaraga olish; -tovarni keyinchalik sotish uchun sotib olish; -amalga oshiriladigan ishni moliyalashtirish uchun pul mablag'larini kreditga olish va keyinchalik kredit va uning foizini qaytarish; -vositachilik faoliyati ko'rsatayotgan boshqa tashkilot yoki shaxslarning

xizmatlaridan foydalanish va ularga pul to'lash; -bitimda ko'rsatilgan ishni rejalashtirish, rasmiylashtirish va tartiblashtirish uchun zarur bo'lgan axborotni to'plash yoki sotib olish; -tovarni xaridorga sotish; -bitimni rasmiylashtirish, barcha soliq va to'lovlarni to'lash. Tijorat bitimining barcha muhim tadbirlari muddat jihatidan o'zaro bog'liqdir. Bitim yakunida biznes-reja va harakatlaming yiriklashtirilgan muvofiqlashtiruvchi rejasi ishlab chiqiladi. Agar bitim yirik bo'lib, ko'p muddatga cho'zilsa, ishni bajarish uchun reja jadvalini tuzish tavsiya etiladi. Moliyaviy tadbirkorlik. Tijorat banklari va fond birjalari moliyaviy tadbirkorlik uchun faoliyat ko'rsatuvchi maqom bo'lib xizmat qiladi. Ushbu bozor institutlarining mohiyati nimada? Tijorat banki aksiyadorlik turidagi moliyaviy-kredit muassasasi bo'lib, asosan pul omonatlarini (depozitlar ni) qabul qiluvchi va mijoz ko'rsatmasi bilan boshqa hisob-kitob operatsiyalarni amalga oshiruvchi tijorat tashkilotlariga pulli xizmat ko'rsatadi. Tijorat banklarining daromad manbai depozit Oalb etilgan) va ssuda mablag'lari o'rtasidagi farqlardan shakllanadi. Tijorat banklari operatsiyalari passiv (mablag'larni jalb etish), aktiv (mablag larni joylashtirish), komission-vositachi (komission to'lovlari bo'lgan mijozlarning topshiriqlarini bajarish) kabi uch guruhga bo'linadi. Tijorat banklari mablag'larni katta muddatga olib, kichik muddatga qarzga beradi. Bu banklar kreditorlarga oldindan belgilangan foizlarni to'lash bilan bog'liq tijorat tavakkaliga uchraydi. Shu sababli bank berilgan qarzlari turli sabablarga ko'ra o'z vaqtida qaytmasligini hisobga olib, ma ’lum pul zahirasiga ega bo'lishi kerak. 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to'g'risida»gi qonunida tijorat banklari

faoliyatining barcha huquqiy asoslari aniq belgilab berilgan. 1996-yilning birinchi choragida tijorat banklari vakillik hisob raqamlarini Markaziy bank hisob- kitoblar markaziga o'tkazish to liq tugallandi va kliring markazlari tugatildi. Bu hudud ichidagi banklar o'rtasida operatsiyalarning sanoqli soatlarda o'tkazilishiga imkon beradi. Hozirgi kunda O'zbekiston Respublikasida bir qancha tijorat aksionerlik banklari faoliyat yuritmoqda. Tijorat banklari milliy iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlari, korxona va tashkilotlari, xo'jalik va tadbirkorlik subyektlarini kreditlash, moliyalash va ularga hisob-kitob xizmati ko'rsatishni amalga oshiradi. Banklar faoliyati to'la mustaqildir. O'z resurslari etmay qolganda ular boshqa banklardan yoki Markaziy bankdankreditolishimumkin. Fond birjasi. Moliyaviy tadbirkorlikning elementlaridan yana biri fond birjasidir. Kapitalning ko'payishi, aktivlarning haqiqiy narxini aniqlashga qaratilgan qimmatbaho qog ozlar bozoriga fond birjasi deyiladi. Fond birjasining faoliyat tamoyili talab va taklifni tezkor tartiblashtirishdan iboratdir. Fond birjalarida qimmatbaho qog ozlarning kopirovkasi o'tkaziladi. Bunga muvofiq birjaning kopirovka bo'limi mutaxassislari birja orqali o'tayotgan barcha qimmatbah о qog ozlarning xarid kursi va sotuv kurslarini muntazam ravishda baholab boradilar. Joriy kurslar esa doimo chiroqli tabloda yozilib, maxsus byulletenda chop etiladi. Joriy kurslarga binoan shu vaqt shu birjada ma ’lum aksiyalarni sotish yoki sotib olish narxlari aniqlanadi. Bu narxlar maxsus formula yordamida chiqarilsa, ular birja faolligining indeksini aniqlash uchun asos bo'ladi. Birja faolligi iqtisodiyotda sodir bo'layotgan ahvolni o'ziga xos ravishda aksettiradi. Shu bilan birga, davlat monopolistik kapitalizm sharoitida qimmatbaho qog ozlar savdosida birja roli ancha pasaydi. Buning asosiy sababi kuchli kredit-moliya institutlarining yuzaga kelishidadir. Ular qimmatbah о qog ozlar savdosini birjalarsiz olib boradilar. Qimmatbaho qog'ozlar savdosida birjalar roli tushib ketganiga sabab, davlat obligatsiyalarining qimmatbaho qog ozlar umumiy hajmidagi salmog'i oshganligidadir. Hozirgi vaqtda O'zbekistonda ham fond birjalari o'z faoliyatini amalga oshirib

kelmoqda. «Toshkent» respublika fond birjasi erkin sotuvga chiqarilgan aksiyalar savdosi bilan shug ullanuvchi yopiq aksiyadorlik jamiyati, 1994-yil aprelda «Toshkent» respublika universal tovar-fond birjasi tarkibidagi fond bo'limi asosida tashkil etildi. Birja qimmatli qog'ozlaming bir maromda muomalada bo'lishini ta ’minlaydi, ularning bozor bahosini belgilaydi va ularga doir ma’lumotlarni tarqatadi. Birjaning 81 brokerlik idorasi bo'lib, ularda jami 240 broker ishlaydi. Respublikaning qimmatli qog'ozlar bozorini shakllantirish borasida hukumat tomonidan bir qancha tadbirlar ко rildi. Bunday bozorlar respublikada ilgaridan ma’lum bo'lib, 1920-1930-yillarda veksellar, depozitli sertifikatlar, obligatsiyalar muomalada bo'lgan. 1995-yildan esa bunday qimmali qog ozlar «Toshkent» respublika fond birjasi orqali sotila boshladi. Respublika fond bozoriga Markaziy bank tomonidan veksellar bilan birga depozit va jamg'arma sertifikatlari chiqarildi. Qimmatli qog'ozlar bozorini kengaytirish maqsadida fond do'konlari tarmog'i vujudga keltirildi. Ularning soni 55 tagayetdi. 1995-yilda «Toshkent» fond birjasi Yevropa-Osiyo fond birjalari federatsiyasia’zoligigaqabulqilindi. Maslahat tadbirkorligi. Maslahat xizmatlarining mohiyati va bosqichlari. Ma ’lum bir sohada o'z mutaxassisligi bo'yicha yo'l-yo'riq ko'rsatuvchi kishiga maslahatchi deyiladi. Chet ellarda boshqaruv bo'yicha pulli maslahat konsalting deb yuritiladi. Iqtisodiyot va boshqaruv bo'yicha Yevropa Federatsiyasi Maslahatchilar Assouiauiyasining ta’rificha, menejment - konsalting boshqaruv bo'yicha muammo va imkoniyatlarni aniqlash, ularga baho berish, tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda xolisona maslahat berish hamda yordamko'rsatishdir. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda mablag'larni maslahatli xizmat shaklida intellektual kapitalga kiritish yangi uskuna yoki ilg'or texnologiyalarni sotib olishga ketgan mablag'lar bilan tengdir. Mablag'lar ishlatishning ushbu ko'rinishi mamlakatimizda endi amalga oshirilmoq da. Bu yo'nalishda intellektual imkoniyatlardan iqtisodiyot va boshqaruv sohalarida to'laligicha foydalanish yaxshi

samara beradi. Ko'p korxonalar intellektual imkoniyatlaridan to'la va samarali foydalana olmasliklari sababli bozor iqtisodiyoti sharoitida qiyin ahvolga tushib qolgan. O'z vaqtida maslahatchilar yordamidan foydalangan rahbarlar moliyaviy-x o'jalik faoliyatida iqtisodiy samaraga erishganlar. Germaniyaning mashhur «Porshe» avtomobilb firmasi 1991-yilga kelib, tanazzulga uchrash arafasida edi. Korxona rahbarlari ahvolni tuzatish uchun Yaponiyaning «Sin gidzyutsu» (bu «Yangi texnologiya» ma’nosini bildiradi) konsalting firmasiga murojaat etishdi. Firma «Touota»ning malakali mutaxassislarini yig ib, ishga kirishdi. Chet ellik maslahatchilar sharoitni o'rganib chiqib, «Porshe» zavodida konveyer ish usulini joriy etdi. Ishlab chiqarishning barcha bo'g inlarida xarajatlar keskin ravishda kamaytirildi. Konveyer tizimi o'zgartirilmasada mahalliy tajriba va an’analar hisobga olinmadi. Faqat yapon maslahatchilari taklif qilgantizimishlayboshladi. Yaponiya texnologiyasi joriy etishdan uch yildan keyin «Porshe»da birinchi real natijalar yuzaga keldi: kompaniya kam xarajat qilib, ko'proq avtomobilb ishlab chiqara boshladi. 19 %ga kamaytirilgan ishchilar tezroq va sifatliro q ishni bajara boshladi. Yapon maslahatchilarining tavsiyalari tufayli yig uv konveyer uzunligi qisqardi, ko'p miqdordagi yordamchi omborxonalarga hojat qolmadi, natijada zavod hududi 30 %ga qisqardi. Ishlab chiqarishdagi kamchiliklar ikki barobar kamaydi. Avtomobil ь yig'ish tezligi 40 %ga oshdi. Bu ishlarni o'sha eski jihozlarda, shu zavodda ishlab kelgan ishchi va muhandislar amalga oshirdi. Ular ixtiro sohasida ham faollashib, har oyda ishlab chiqarishni yaxshilashga qaratilgan ikki yarim mingdan ortiq yangi takliflar bermoqda. Konsalting xizmatlari bir martali maslahat ham bo'lishi mumkin. Lekin ular konsalting loyiha shaklida bo'lib, quyidagi asosiy bosqichlarni qamraboladi: -muammolarnianiqlash(diagnostika); -loyihani ishlab chiqish; -loyihani amalga oshirish. Loyihaning hajmiga ko'ra, yakuniy bosqich bir necha kundan bir necha oygacha cho'zilishi mumkin. Ba ’zida mijozlar bilan ish olib borish

ko'pyillardavometadi. Maslahat uslublari. Maslahat uslublari turli xil bo'lishi mumkin. Maslahatning uch turi ekspertli, jarayon va o'rgatuvchi maslahatlar keng qo'llaniladi. Ekspertli maslahat konsaltingning eng passiv shaklidir. Maslahatning bu turida maslahatchi diagnostika, qaror qabul qilish va ularni joriy etishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Mijoz esa bunday hollarda maslahatchiga kerakli axborot yetkazib berishi zarur. Jarayon maslahatida loyihani ishlab chiqish bosqichlarida konsalting firma maslahatchilari mijoz bilan faol ish olib borib, yuzaga kelgan muammolarni hamkorlikda tahlil qiladi va zarur takliflar beradi. O'rgatuvchi maslahatida mutaxassislaming asosiy maqsadi goyalarning yuzaga kelishi, yechimlar qabul qilish uchun asos tayyorlashdir. SHu maqsadda mijozlar uchun ma ’ruzalar o'qiladi, seminarlar o'tkaziladi, o'quv qo'llanmalari ishlab chiqiladi. Umuman, mijozlar zarur nazariy va amaliy axborotlar bilan ta ’minlanadi. Amalda esa yuqoridagi har bir maslahat turiari sof holda qo'llanilmaydi, ular kombinauiyalashgan shaklda uchraydi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda konsalting xizmati ko'p yillar mobaynida bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining muhim elementlaridan hisoblanadi. Konsalting xizmati statistikada maxsus tarmoq deb tan olingan. AQSH da ushbu tarmoqda 700 ming kishi band bo'lib, uning bir yillik xizmat hajmi 50 mini, dollarni tashkil etadi. Har bir rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda maslahatchilar fikrisiz iqtisodiyot va boshqaruvga oid jiddiy qarorlar qabul qilinmaydi. O'zbekistonda hozirgi vaqtda xususiy konsalting firmalar soni juda kam (qiyoslash uchun Gollandiyada ularning soni 2000 dan oshiqdir). Xususiy firmalardan tashqari maslahatli xizmatlarni davlat, o'quv, axborot, ilmiy tekshirish muassasalari tijorat asosida bajaradi. Mamlakatimizda hozirgi iqtisodiy sharoitni yaxshi biladigan, yuqori salohiyatga ega, yuqori intellektual, bozor iqtisodiyoti mexanizmini tushunadigan malakali maslahatchilar soni yildan- yilga ko'payib bormoqda. Ular chet el konsalting firmalarining vakillari bilan hamkorlikda milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda katta ish olib bormoqda. Aytish

lozimki, chet el konsalting firmalarining xizmati juda qimmat. Masalan, chet el konsalting firmasi xodimining bir kunlik o'rtacha ish haqi 300 dollarni tashkil etadi. Konsalting xizmatlari turli xil bo'lishi mumkin. Menejment bo'yicha Yevropa maslahatchilar ma ’lumot ko'rsatkichida 84 turdagi konsalting xizmatlari ko'rsatilgan. Ular quyidagi 8 ta guruhga bo'lingan. umumiy boshqaruv, ma’muriy boshqaruv, moliyaviy boshqaruv, xodimlar boshqaruvi, marketing, ishlab chiqarish, axborot texnologiyasi, maxsus xizmatlar. Maslahat loyihasini amalga oshirishni tashkil etish. Mijoz firma bilan aloqa o matgandan keyin taklif ishlab chiqarishga kirishiladi. Taklif ishlab chiqish loyihani muhokama qilishdan boshlanadi. Bundan oldin mijoz-firma haqida batafsil axborot olishi lozim. Maslahatchi firma nima bilan shug ullanishi, nimalami ishlab chiqarishi, ishchilar soni, malakasi, boshqaruv xodimlar soni, ish hajmi, xarajat va daromad miqdori, firmaning moliyaviy ahvoli, shartnomalarning bor-yo'qligi, hamkorlarning ishonchliligini bilishi kerak. Undan keyin shart-sharoit, uning o'zgarish dinamikasi va muammolari aniqlanadi. So'ng bajarilishi zarur ishlarning reja-grafigi tuzilib, tegishli yuridik qog ozlar rasmiylashtiriladi. Ishning bajarilishiga alohida e ’tibor berish lozim. Maslahatchining obrosi ishning o'z vaqtida yoki muddatdan oldin bajarilishi bilan belgilanadi. Ishning qanday shaklda tugatilishini ham aniqlab olish zarur, ya ’ni ish yoki xizmat muayyan natijaga erishishdan iborat ekanligini belgilash lozim. Bularning barchasi ishning reja grafigida aks etilishi kerak. Buyurtmani bajarish jarayonida buyurtmachi firmaning psixologiyasini o'rganishi kerak. Ishning bajarilish jarayonida mijozning qiziqishi susayishi mumkin, shu sababli qiziqishni susaytirmaslik uchun chora- tadbirlar ishlab chiqish kerak. Buning uchun qiziqishning eng yuqori pallasida biror-bir kichik tadbirni amalga oshirish kerak. Bu tadbir mijoz-firma rahbariyatiga qaratilgan muayyan takliflar, maslahatchining taklifini majlisda muhokama qilish, ba'zi takliflarni bajarish haqidagi qarorni tayyorlashdan iborat bo'lishi mumkin. Oxirida loyiha yoki ba ’zi takliflarni amalga oshirish haqida yozma hisobot rasmiylashtiriladi. Oldindan kelishilgan maslahat turiari bundan mustasno emas.

Konsalting firmaning mijozlarni jalb etish usullari. Maslahat beruvchi bozorning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu faoliyat bilan shug ullanuvchi firmalar o'z tovari, o'z xizmat namunasini ko'rsatish imkoniga ega emas. Shuning uchun ular faoliyatida mijozlarni jalb etish muammosituradi. Mijozlarni jalb etish usullari turli-tumandir. Bunga o'z imkoniyatlarini targ'ibot qilish, reklama qilish, vositachilar yordamida mijozlarni jalb etish, firma haqida ijobiy fikr bildirgan oldingi mijozlar takliflaridanfoydalanishkiradi. Eng sodda va eng keng qo'llaniladigan usul reklamadir. Firma o'z imkoniyati, xizmat ko'rsatishning taxminiy narxi, muvaffaqiyatli bajarilgan loyihalar haqida turli xil reklama ma ’lumotlari va reklama e’lonlarini tarqatadi. Mijozlarni jalb etishda vositachilar yordamidan keng foydalaniladi. Vositachilar rahbarning ishonchini qozongan firma xodimlari bo'lishi mumkin. G'arb mamlakatlarida bunday vositachilarni topish uchun maxsus uslublar ishlab chiqilgan. Bu maqsadlar uchun alohida mablag'larajratiladi. Albatta, maslahatchi firmaning obro'sini belgilab beruvchi omil o'tmishda muvaffaqiyatli yuritilgan faoliyatdir. Yirik, hatto o'rtamiyona firmalarning ijobiy tavsiyasi eng yaxshi reklamadir. Umuman firmaga maslahatchilar kerakmi? O'zbekiston iqtisodiyotini ba ’zi korxonalar ida tubdan islohotlar olib borilayotgan davrda ko'plab muammolar yuzaga kelmoqda. Shu muammolarni oqilona hal etish uchun maslahatchilar salohiyati oshib borishi aniq. Shu bilan birga moliyaviy imkoniyat cheklanganligi tufayli maslahatchilami firmaning ba ’zi muammolarini hal etish uchun taklif etish maqsadga muvofiqdir. Muammolarni hal etishni korxonaning strategik rivojlanish muammosini echishdan boshlash kerak, so'ngra marketing, innovatsion imkoniyat va boshqa muammolarni hal etishga o'tish kerak. 2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari O’zbekiston Respublikasida «Tadbirkorlik to'g risida»gi qonunning 5-moddasiga binoan tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud: -yakkatartibdagi tadbirkorlik; -xususiy tadbirkorlik;

-jamoatadbirkorligi; -aralash tadbirkorlik. Yakka tartibdagi tadbirkorlik tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng oddiy shakli bo'lib, uni tashkil qilish tartibi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 14-fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan «O'zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik to'g risidagi Nizom» bilan belgilanadi. Ushbu nizomga muvofiq yakka tadbirkor o'z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilmay amalga oshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorlar odatda mayda ishlab chiqarish bilan shug'ullanadilar. Yakka tartibdagi tadbirkorlik o'z navbatida ikki turga boMinadi: shaxsiy tadbirkorlik; birgalikdagi tadbirkorlik. Shaxsiy tadbirkorlik tushunchasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to'g risida»gi qonunning 15-moddasida quyidagicha bayon etiladi. «Shaxsiy tadbiikoilik yakka tartibdagi tadbirkorlarning o'zi tomonidan mulk huquqida, shuningdek mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo'l qo'yadigan o'zga mulkiy huquq tufayli o'ziga tegishli mol-mulk negizida mustaqil ravishda amalga oshiriladi». Ushbu qonunning 16-moddasiga binoan birgalikdagi tadbirkorlikka quyidagilarkiradi: - er-xotinning umumiy mol-mulki negizida amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik; - dehqon xo'jaligining umumiy birgalikdagi mulki negizida amalga oshiriladigan dehqon xo'jaligi; - o'zlariga umumiy ulushi mulk huquqida tegishli bo'lgan umumiy mulk negizida yakka tartibdagi tadbirkorlikni amalga oshiradigan shirkat xo'jaligi. Yuridik shaxs tashkil qilmay, o'z faoliyatini amalga oshiradigan tadbirkor sifatida ro'yxatdan o'tkazilgan jismoniy shaxsga davlat ro'yxatidan o'tkazilganligi haqidagi guvohnoma beriladi va u jismoniy shaxslarni ro'yxatdan o'tkazish reestrida qayd qilinadi. Ushbu guvohnoma bankda hisob-kitob varag'i ochish, soliq organlaridan ro'yxatdan o'tish, muhr va boshqa rekvizitlarni tayyorlash uchun asos hisoblanadi.

O'zbekiston Respublikasida «Xususiy tadbirkorlik to'g'risidagi Nizom»da xususiy tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta’rif berilgan: Xususiy tadbirkorlik fuqarolar (alohida fuqaro) tomonidan o'z tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish maqsadida amaldagi qonunchilik asosida amalga oshiriladigan tashabbuskor xo'jalik faoliyatidir. Xususiy tadbirkorlikning yakka tartibda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlikdan farqi shundaki, bu yerda faoliyat yurituvchilar o'z faoliyatini yollanma ishchi kuchi yordamida olib boradilar. Ular yuridik shaxs sifatida ish ko'radilar va o'z korxonalarini davlat ro'yxatidan o'tkazishga majburdirlar. Jamoa tadbirkorligi bir guruh fuqarolarning o'zlariga ma ’qul bo'lgan mulkchilik shakllarida jamoalarga birlashib, jamoa korxonalarini tashkil etishlari va shu asosda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlaridir. Jamoa tadbirkorligi faoliyati firmalar faoliyatida o'z ifodasini topadi. Firma muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishga ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va mustaqil korxonadir. Firmalarning turiari juda kr/p, ularni quyidagicha tasvirlash mumkin (2.1-rasm). Xususiy firma deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli, yakka xususiy mulkka asoslanib faoliyat yuritadigan korxona tushuniladi. Shirkat firma bir necha sohibning mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan olinadigan foydani baham ko'rishga asoslangan sherikchilikkorxonasidir. Shirkat firmalariningikkiturimavjud: -mas ’uliyaticheklanmaganjamiyatlar; -mas ’uliyaticheklanganjamiyatlar. Mas ’uliyati cheklanmagan jamiyatlar ikki yoki undan ko'proq kishilarning mulki asosida yuzaga keladi. Sheriklarning dastlabki mulki firmaning ustav kapitali deyiladi. Bu kapitalga har bir sherik o'z hissasini qo'shadi. Ular ustav fondiga qancha pul qc/ysa, shu hissaga binoan foyda olishadi. Bordi-yu firma sinsa, sheriklar zararni hamjihatlikda ko'taradi, ya’ni bir sherik boshqasining javobgarligini ham zimmasiga oladi. Shirkat a ’zolari o'rtasida tuzilgan bitim shirkatning huquqiy asosi hisoblanadi.

Bu bitim quyidagi bandlarni o'z ichiga oladi: -harbirhamkorningvakolati; -bitimningmuddati; - har bir vakilning umumiy ishga qo'shgan ulushi; - daromadlar va yuz berishi mumkin bo'lgan zararlarni o'zaro bo'lish yo'1- yo'riqlari; - uyushma mablag'laridan har bir hamkorning olishi mumkin bo'lgan aniqvabelgilanganpulhajmi; - uyushmada amalga oshirish zarur bo'ladigan moliyaviy ishlar tartibi; -yangihamkorniqabulqilishtartibi; -shirkatnitarqatibyuborish tartibi. Shirkatga davlat, kooperativ, jamoa va boshqa tashkilotlar, shuningdek xorijiy tashkilotlar va ftiqarolar ham qonun уоЧ qo'ygan hollardaa’zoboMishi mumkin. Mas ’uliyati cheklangan shirkat firmalarning ustav fondi faqat ta’sischilar mablag (aksiya)lari hisobiga barpo etiladi. Jamiyat qatnashchilari qo'shgan ulushlari doirasida javobgar bo'ladi. Shirkat o'z faoliyati uchun ustav fondi miqdorida javobgar hisoblanadi. Mas ’uliyati cheklangan shirkat firmalar nomiga «limited» so'zi qo'shiladi, bu inglizcha so'z bo'lib, «cheklangan» ma’nosini bildiradi. Mas ’uliyati cheklangan firmaning bir qator turiari mavjud. Ularning eng keng tarqalgan shakli aksiyadorlik jamiyatlari va korporatsiyalardir. Aksiyadorlik jamiyatlarini tuzish va faoliyatini tashkil qilish tartibi O'zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya q i l i s h to'grisida»gi qonunda ifodalangan. Ushbu qonunning 2- moddasiga muvofiq: Aksiyadorlik jamiyati jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi bo4ib, u aksiyalar chiqarish yo'li bilan tashkil etiladi. Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog'oz aksiya chiqaradi. Aksiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanadi va foydadan o'z hissasi divedendni

olib turadilar. Aksiyadorlik jamiyati o'z majburiyatlari bo'yicha o'ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi. Aksiyadorlar jamiyati majburiyatlari bo'yicha javobgar emas va uning faoliyati bilan bog liq zararlar uchun faqat o'zlariga tegishli aksiyalar qiymatidoirasida javobgar hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi aksiyadorlar sotib olgan aksiyalarning nominal qiymatlaridan tashkil topadi. Jamiyat chiqaradigan barcha aksiyalarning nominal qiymati bir xil bo'lishi lozim. Aksiya boMiranas hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatini ta ’sis etishda uning jami aksiyalari ta’sischilarorasidatarqatilishikerak. Aksiya fond birjalarida muomalada bo'ladi, bir shaxsdan boshqasiga erkin o'tadi va aksiyalar uchun uning hissasi to'g'risidagi hujjat hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatini: -aksiyadorningumumiymajlisi; -kuzatuvkengashi; -ijroorganiboshqaradi. Aksiyadorlarning umumiy majlisi oliy boshqaruv organi hisoblanadi. Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo'lsa, u aksiyadorlik jamiyati faoliyati bilan bog'liq barcha masalalarni hal qilish huquqiga ega. Aksiyadorlik jamiyatining kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Aksiyadorlik jamiyatining joriy (kundalik) faoliyatiga yagona ijro organi (direktor) yoki kollegial (maslahat) ijro organi (boshqaruv, direksiya) rahbarlik qilishi mumkin. Aksiyadorlik shaklidagi tadbirkorlikning quyidagi afzalliklari bor: - aksiyadorlik jamiyati biznesning ko'proq demokratik shaklidir. Unga hohlagan kishi bevosita yoki obuna bo'lish yo'li bilan aksiyani sotib olib, a ’zo bo'lishi va mulk egasiga aylanishi mumkin; - vaqtincha bekor turgan sarmoyalar markazlashuviga erishiladi; - nisbatan samarali sohalarga kapital oqimini tashkil qilish imkoniyati tug'iladi; - davlat mulkini xususiylashtirish imkoniyatlari kengayadi; -moliyaviybarqarorlikkaerishiladi;

- tadbirkorlikda tavakkalchilik xavfi kamayadi (hissador o'z aksiyasi miqyosida ziyon ко'rsa, korxona egasi butun mulkidan ajraladi); - bir vaqtning o'zida ishlab chiqaruvchilar, tovar yetkazib beruvchilar, xaridorlar va mahalliy davlat organlari manfaatlarining o'zaro muvofiqlashuviga erishiladi. Aksiyadorlikjamiyati ochiq va yopiq turda bo'lishi mumkin. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari o'zlariga tegishli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf eta oladigan jamiyat. U chiqaradigan aksiyalariga ochiq obuna o'tkazish va ularni erkin sotish huquqiga ega. Ta'sischilarning eng kam soni ham cheklanmagan. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati (AJ) uchun ustav fondining eng kichik miqdori AJ ro'yxatidan o'tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish baqi summasining ikki yuz barobari miqdonea term bo’ lishi kerak. ^ ' Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati aksiyalari nomlangan (egasi yozilgan) va ular faqat AJ ta ’sischilari o'rtasida taqsimlangan jamiyatdir. Uning aksiyalari qimmatli qog'ozlar bozorida muomalada bo'lishi jamiyat Nizomiga binoan man etilgan yoki cheklangan bo'ladi. Yopiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kam miqdori AJ ro'yxatdan o'tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining kamida yuz barobari miqdorigateng bo'lishi kerak. Ochiq turdagi AJni boshqa turdagi jamiyatlarga aylantirish mumkin emas. Yopiq turdagi AJ esa o'z aksiyalariga ochiq obuna o'tkazish yoki ularni fond bozorida sotish uchun chiqarish yo'li bilan ochi ц turdagi AJga aylanishi mumkin. Boshqa turdagi jamoa korxonalari va shirkat xo'jaligi o'z aksiyalarini chiqarish yo'li bilan ikkala turdagi aksiyadorlik jamiyatlarga ham aylantirilishi mumkin. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati har yili ommaviy axborot vositalarida: -yillikhisobot; -buxgalterlikbalansi; -foydavazararlarschyoti; -jamiyat aksiyalari emissiyalari prospekti; - umumiy majlisni o'tkazish sanasi va joyini ma ’lum qilib turishi shart.

Aksiyadorlik jamiyatini tashkil etish uchun quyidagilar zarur: -jamiyatni tashkil etish va birgalikda faoliyat yuritish hamda bir yoki bir necha shaxsga jamiyatni tashkil etish uchun vakolat berish toy risida shartnomatuzish; -aksiyalargaobunao'tkazish; -ta ’sis konferenuiyasini o'tkazish; -jamiyat va uning aksiyalarini davlat ro'yxatidan o'tkazish. Jamiyatni tashkil etishdagi xarajatlar shartnomaga imzo chekkan shaxslarga taqsimlanadi. Davlat mulkini xususiylashti rish orqali quyidagi usullardaAJ tashkil etilishi mumkin: - oddiy yo-1 bilan, ya'n, yunda fuqarflar yopiq yoki ochiq AJ larining obyektlarini aukuion orqali yoki konkurs yo'li bilan sotib olishadi; -davlat korxonasi mehnat jamoasi tomonidan yopiq AJ ni tashkil etadi va ma ’lum yuridik shaxs tomonidan korxona sotib olinadi; -davlat yoki ijara korxonalari ochiq AJ lariga aylantiriladi. Barcha jamoa korxonalari uchun quyidagi umumiy jihatlar mavjud: -nizom kapitalining tegishli qismlar yoki aksiyalarga majburiy boMinishi; -jamiyatning o'z majburiyatlari va faqat owning mulki bo'yicha cheklanganjavobgarligi; -aksiyador (sherik)lar orasidagi ozaro munosabatlar, daromad va mulkni taqsimlash, korxonani boshqarish bo'yicha munosabatlar ularning kiritgan ulushlari miqdoriga qarab taqsimlanadi; -jamiyat a ’zolari uning kapitaliga o'z ulushlarini kiritishlari zarur, ammo o'z mehnatlari bilan uning faoliyatida ishtirok etishlari majburiy emas. Aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish jarayonlari «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish», «Hissadorlik jamiyatlari », «Korxonalar to'g risida », «Qimmatli qog ozlar bozori va fond birjalari » to'g risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida boshqariladi. Korporatsiya atamasi lotincha «corporation» so'zidan olingan bo'lib, birlashma, hamjamiyat ma’nosini beradi. Korporatsiya yirik aksioner jamiyatlar birlashmasi hisoblanib, bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchilarni birlashtiradi.

Natijada ishlab chiqarish monopollashadi. Korporatsiya investitsiya kapitalining markazlashuvini, ilm-fan taraqqiyotini, mahsulotning raqobatbardosh bo'lishi va uzoq hayotiy davrini ta ’minlaydi. Korporatsiyalar tadbirkorlik bilan shug'ullanuvchi aksioner jamiyatlarining xohish- ixtiyori bilan paydo bo'ladi. Har bir korxona faoliyatini yuritish uchun o'z holicha turli vazifalarni, ya’ni: -xomashyo, materiallar, energiya, uskuna qidirib topish, sotib olish vatexnologiktakomillashtirish; -mahsulot sifatini oshirish va ishlab chiqariladigan mahsulotni yangilash; -tayyor mahsulotni sotish bo'yicha qator ishlarni bajarishi lozim bo4adi. Bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi bir qancha korxonalar birlashib, barcha uchun umumiy korxonalar faoliyatini ta ’minlovchi vazifalarni bajaradigan bir idora, muassasa tuzishni rejalashtirgan. Natijada shunday birlashma yuzaga kelganki, unda korxonalar o'z mulki va iqtisodiy mustaqilligini saqlagan holda umumiy vazifalarni bajarishdan ozod bo lib, mazkur vazifalarni bajarish uchun umumiy idora-muassasaga haq to'langan. O'z tarkibidagi aksiyadorlik jamiyatlari nazorat paketlarini egallash bilan korporatsiyalar xolding kompaniyalariga aylanadi. Xolding iborasi inglizcha «xolding» so'zidan olingan bo'lib, ega ma’nosini beradi. Xolding kompaniya mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan hissadorlik jamiyatidir. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi aksiyadorlik jamiyatlari «aksiyalarining nazorat paketi» kompaniyaning ixtiyorida boMadi. Bundan maqsad aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o'rnatish va dividendlar ko'rinishidafoydaolishdir. Xolding kompaniyalarning mohiyati shundaki, ular biror-bir ishlab chiqarish vazifalarini bajarmaydi. Ulaming vazifasi sof boshqaruvchilik, ya ’ni ishonchli mulk egasi sifatida ularga o'z afciyalari yoki aksiyalar nazorat paketini beruvchi kompaniyalarning faoliyatiga umumiy xo'jalik rahbarligini bajarishdan iboratdir. O'zbekiston Respublikasida xolding kompaniyalarning huquqiy maqomi Vazirlar

Mahkamasining 1995-yil 12- oktyabrdagi 398-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom (xoldinglar to'g risidagi Nizom) asosida belgilanadi. Bu Nizomga muvofiq, aktivlari tarkibiga boshqa korxonalarning aksiyalar nazorat paketi kiruvchi ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati xolding hisoblanadi. Xolding birlashgan korxonalar, ya ’ni xolding aktivlari tarkibiga kiruvchi, aksiyalar paketini nazorat qiluvchi korxonalar shu’ba korxonalar deb ataladi. Ular mustaqil yuridik shaxs hisoblanadi. Shu’ba korxona, ko'pincha, korxonaning rivojlanib borishi davomida bosh korxona (xolding kompaniyasi) tomonidan tashkil etiladi. Xoldinglar davlatga qarashli yoki xususiy bo'lishi mumkin. Davlat xoldingida aksiyalar nazorat paketi davlat mulkiga, shu ’ba korxonalar aksiyalari esa bosh xolding kompaniyasining mulkiga aylanadi. Shu’ba korxonalar o'z majburiyatlari bo'yicha o'zlariga tegishli mulk, shu jumladan, asosiy korxona, ya’ni xoldingga tegishli aksiyalar nazorat paketining qiymati bilan ham javob beradi. Xolding shu’ba korxona qarzi bo'yicha uning ta’sis shartnomasida aytilgan shartlarda javobgar bo'ladi. Xolding kompaniyalari ikki turda bo'lishi mumkin: -moliyaviy xolding; -aralash xolding. Moliyaviy xolding faqat maxsus nazorat va boshqaruv maqsadlarida tuziladi. Sarmoyasining 50 foizidan ko'pini boshqa emitentlarning qimmatli qog'ozlari va boshqa moliyaviy aktivlar tashkil etadigan xolding moliyaviy xolding hisoblanadi. Moliyaviy xoldinglar aktivlari tarkibiga faqat qimmatli qogozlar va boshqa moliyaviy aktivlar, shuningdek xoldingni boshqarish apparati faoliyatini ta ’minlash uchun bevosita zarur mol-mulkkirishi mumkin. Moliyaviy xoldinglar faqat investitsiya faoliyati bilan shug ullanish huquqiga ega, faoliyatining boshqa turiari bilan shug ullanishga ruxsat berilmaydi . Ular shu ’ba korxonalaming ishlab chiqarish va tijorat faoliyatlariga aralashish huquqiga ega emas. Moliyaviy xolding vakillari faqat shu’ba korxonalaming aksiyadorlari yig ilishlarida qatnashishi mumkin. Ularga kuzatuv kengashi, boshqaruv va shu’ba

korxonalarini boshqaradigan boshqa organlarga kirishga ruxsat berilmaydi. Moliyaviy xoldinglar tegishli aksiyalar bilan faqat tashkil qilingan qimmatli qog'ozlar bozorida, ya ’ni fond birjalarida bitimlarni amalga oshiradi. Bu talabni bajarmaslik amalga oshirilgan bitimlarning bekor qilinishigasababbo'ladi. Aralash xolding nazorat va boshqaruv vazifalari bilan bir qatorda sanoat, savdo, transport, kredit-moliya va boshqa sohalarda tadbirkorlik faoliyati bilan ham shugullanish maqsadlarida tuziladi. O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan xolding kompaniyalari quyidagi yo'llar bilan tashkil etiladi: -yirik korxonalarni qayta tashkil qilishda darning tarkibiy bo'linmalarini mustaqil yuridik shaxs (shu ’ba korxonalar) sifatida bunyod etishyo'li bilan; -yuridik jihatdan mustaqil korxonalaming aksiya paketlarini birlashtirishyo'li bilan; -yangi aksiyadorlik jamiyatlarini ta ’sis etish yo'H bilan. Xoldinglar monopoliyaga qarshi organning ruxsati bilan tashkil etiladi. Xoldingni tashkil etishga ruxsat olish uchun monopoliyaga qarshi organgaboshqahujjatlar bilan birga: -nizom loyihasi; -xoldingni tuzishga xohish haqida bayonnoma yoki ta ’sischilar shartnomasi; -tuziladigan xoldingga kiritish uchun tavsiya etilayotgan korxonalar ro'yxati; -shu korxonalardan har qaysisining xo'jalik faoliyati turiari va hajmi haqidagima ’lumotlartopshiriladi. Agar xoldingni tuzish biror-bir mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish monopoliyasiga olib keladigan bo'lsa, bunday xoldingni tuzishga ruxsat berilmaydi. Davlat korxonalari davlat mulki bo'lgan va uning nazorati ostida ishlovchi korxonalar bo'lib, ular ishlab chiqarishdagi davlat sektorini tashkil etadi, eng muhim va mas ’uliyatli vazifalar (mudofaa, aloqa, energetika, transport va boshqalar)ni bajaradi. Qo'shma (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jamoa mulkining aralash mablag lariga tayanadi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangan

hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi. Qo'shma korxona tuzishga hamkorlarni nima majbur qiladi? AQSH olimlari quyidagi omillarni keltiradilar: -kapital xarajatlar hajmining qisqarib ketishi va yangi quvvatlarni barpo etishdagi xavotirlik; -aniqgeografikbozorgaotish; -yangi faoliyatsohasigao'tish; -ishlab chiqarish sohasining bazasi yoki xomashyo manbaini qo'lga kiritish; -ishlayotgan ishlab chiqarish liniyalarining kengaygan ligi; tovar yoki xizmatlarni sotishning yangi tarmoqlari paydo bo'lganligi; -mavjud marketingning samaradorligi oshganligi; -takrorlanib turuvchi yoki mavsumiy beqarorlikni bartaraf etish imkoniyati; -qo'shma korxonadagi hamkorlar yordamida ishlab chiqarish xarajatlarinikamaytirish imkoniyati. Qo'shma korxonalar o'zaro manfaatdorlik negizida, hukumatlararo shartnomalar asosida tashkil qilinib, ilmiy-ishlab chiqarish, ilmiy-texnik va boshqa vazifalarni echishga qaratilgan. Ular sanoat, qishloq xo'jaligi, qurilish, transport, savdo, fan va iqtisodiyotning boshqa sohalarida tarkib topishimumkin. Qo'shma korxonalar, asosan, chet el texnikasi va texnologiyasi asosida barpo etilib, mahalliy xomashyo va ishchi kuchi hisobiga ishlaydi. Korxona mustaqil balansiga ega bo'ladi va xo'jalik hisobi asosida faoliyat yuritadi. Respublikamizda AQSH, Italiya, Turkiya, Fransiya, Germaniya, Angliya, Koreya, Yaponiya kabi qator davlatlar kompaniyalari bilan hamkorlikda qo'shma korxonalar qurilib, ishga tushirilgan. Konsern ishlab chiqarish diversifikauiyasi, ya ’ni korxonalarning faoliyat sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi asosida tarkib topadigan yirik ko'p tarmoqli korporatsiya. Konsern tarkibiga sanoat, transport, savdo, bank kabi tarmoqlarga tegishli, ayrim hollarda, dunyoning ko'pgina mamlakatlarida joylashgan o'nlab va yuzlab korxonalar ixtiyoriy asoslarda

kiradi. Konsern tarkibiga kirgan korxona va tashkilotlar orasida o'zaro korporatsiyalangan turg'un aloqalar mavjud bo'lib, ular konsern rivoji yo'lida umumiy moliyaviy resurslar va yagona ilmiy-texnik imkoniyatlardan mushtarak foydalanadilar. Konsorsium aniq iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishni maqsad qilgan korxonalarning muvaqqat birlashmasidir. Konsorsium a ’zolarining huquq va majburiyatlari konsorsium to'g'risidagi bitimda belgilab qo'yiladi. Konsorsium ishtirokchilari qo'yilgan vazifani bajarish uchun badallari hisobidan yagona moliyaviy va moddiy fondlar barpo etadilar, budjet mablag'lari va davlat bankidan kreditlar oladilar. Vazifa bajarilgach, konsorsium tarqaladi. Konsorsiumlarga boshqaruv bo'yicha qo'mitalar, direktorlar kengashi kabilar boshchilik qiladi. Konsorsiumlar aviauiya, kosmos, kompyuterlar, aloqa kabi yuksak texnologik va katta miqdordagi sarmoyali sohalarda keng tarqalgan. Konsessiya lotincha so'zdan olingan bo'lib, ruxsat, yon berish ma ’nosini anglatadi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish yoki tiklash, tabiiy boyliklarni o'zlashtirish maqsadida davlat yoki munisipalitetga qarashli yer uchastkalari, qazilma boyliklar, mol-mulk, korxonalar va boshqa xo'jalik obyektlarini muayyan muddatga va shartlar bilan foydalanish uchun chet ellik investorga davlat nomidan beriladigan ruxsatnoma, ular bilan tuziladigan shartnoma yoki kelishuv. Konsessiyachilik faoliyatida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar O'zbekiston Respublikasining «Konsessiyalar to'g'risida»gi qonuni bilan tartibga solib turiladi. Kooperativ kooperatsiyaning birlamchi bo'g'ini. Kooperatsiya esa: -mehnatni tashkil etish shakllaridan biri, ko'pchilik xodimlar bir mehnat jarayonida yoki o'zaro bog liq turli mehnat jarayonlarida hamkorlikdaishtiroketadilar; - guruh mulkchiligiga asoslangan xo'jalik yuritish shakli; - ma ’lum bir mahsulotni o'zaro hamkorlikda tayyorlash bilan band bo'lgan korxonalar o'rtasidagi uzoq muddatli va barqaror aloqalar shakli. Kooperativ yuridik shaxs huquqiga ega, xo'jalik yurituvchi subyekt. U jamoa

mulki huquqidagi mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi va tasarrufetadi. Kartel monopolistik birlashma shakli. Bir tarmoqdagi mustaqil korxonalar narxlar, bozor, ishlab chiqarishning umumiy hajmida har bir ishtirokchining hissasi, ish kuchi yollash, patentlar va boshqa masalalarda o'zaro bitim tuziladi. Bu tuzilmaning maqsadi monopol foyda olishdir. Sindikat monopolistik birlashmaning bir turi. Ular bir tarmoq korxonalari huquqiy va ishlab chiqarish mustaqilligini saqlab qolgan holda: -buyurtmalarnitaqsimlash; -xomashyosotibolish; -ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish uchun tijorat faoliyatini birlashtirib, yagona idora tuzadi. Venchur korxonalar kichik biznesning bir turi bo'lib, ular: -ilmiymuhandislikishlarinibajarish; -yangi texnika, texnologiya, tovar namunalarini yaratish; -ishlab chiqarishniboshqarish; -tijorat ishini tashkil etish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga jony etish; -yirik firmalar va davlat ijara shartnomasi buyurtmalarini bajarish kabiishlarniamalgaoshiradilar. Bu vazifalarni ular davlat va yirik firmalar buyurtmasiga binoan shartnoma- bitimlar asosida bajaradi. Venchur korxonalar texnikaning yangi yo'nalishlarida faollik ko'rsatadi va bu bilan fan-texnika taraqqiyotigao'zhissasiniqo'shadi. Ijara korxona mol-mulkni yollash bo'yicha mulk egasi bilan tadbirkor o'rtasidagi iqtisodiy munosabat. Ijara shartnomasiga asosan bir tomon (ijaraga beruvchi) ikkinchi tomonga (ijarachi) ma ’lum to'lov evaziga va ma’lum shartga ko'ra mol-mulkini vaqtincha foydalanish uchun beradi. Ijara haqi mulk egasi mol-mulkining qiymati va keltiradigan daromadga bog liq bo'lib, o'zaro kelishuv bilan belgilanadi. Yer, uy-joy, savdo-sanoat binolari, sanoat va savdo korxonalari, mashina va uskunalarni ijaraga berish va olish jahondagi ko'pgina mamlakatlar uchun xosdir. Bugungi kunda sanoat va boshqa sohalarda ijara korxonalari paydo bo'la

boshladi va mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning bir ko'rinishi bo'lib, ijara muddati davrida korxona jamoasi shu korxona mulkining egasibo'libqoladi. Konsalting ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko'rsatish sohasida ixtisoslashgan firmalarning o'z mijozlariga maslahat xizmati ko'rsatish va texnik loyihalar ni ekspertiza qilish bilan bog liq iqtisodiy faoliyatdir. Konsalting firmalarining asosiy vazifalari quyidagilardir: - tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirish uchun sheriklar tanlash; - maslahatchilik tashkilotlarining taraqqiy topishi va xorijiy investitsiyalarni jalb etishga ko'maklashish; - yagona axborot-so'rovnoma fondini yaratish va yagona reklama strategiyasi (yo'nalishi)ni amalga oshirish yo'li bilan ularning a ’zolari faoliyatini umummaqsadlar Konsalting firmalarining kichik biznes sohasida keng tarqalgan maslahat xizmatlari quyidagilardan iborat: - barcha mulk shakllaridagi korxonalarni ro'yxatga olish uchun ta ’sis hujjatlarni tayyorlash bo'yicha maslahatlar berish; -marketing bo'yicha izlanishlar o'tkazish; -xususiylashtirish, aksiyadorlashtirish dasturlarini ishlab chiqish; -tashqi iqtisodiy faoliyat bo'yicha maslahat berish; -reklama strategiyasini ishlab chiqish, reklama materiallarini tayyorlash va ularni tarqatish; -huquq, moliya va boshqaruv masalalari bo'yicha maslahatlar berish; -intellektual mulkni himoya qilish masalasi bo'yicha maslahatlar berish; -ishchi xizmatchilami tayyorlash va malakasini oshirish; - tadbirkorlik va kichik biznesni taraqqiy toptirishga xizmat qiluvchi tadbirlarnio'tkazish; -firma ish uslubini ishlab chiqish; - xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish sanitariyasi, madaniyat, atrof- muhitni himoya qilish masalalari bo'yicha maslahatlar berish; -investitsiyalarni jalb qilish, imtiyozli kredit olish, zaruriy resurs va kapitallarni

sotib olish bo'yicha maslahatlar berish va h.k. Injiniring korxonasi muxandislik-maslahat xizmatlarni tijoratchilik qoidalariga asoslangan holda amalga oshiradi. Bunday korxona (firma): -ishlabchiqarishnita ’minlash; -mahsulotsotishniuyushtirish; -ishlab chiqarish obyektlarini qurib, ishga tushirish yuzasidan maslahatberish bilan shugullanadi. Eksport injiniring firmalari boshqa mamlakatlarga xizmat ko'rsatadi, chet eldagi ilmiy g oyalar va texnik ishlanmalarni xorijda joriy etadi, murakkab va ulkan loyihalarni amalga oshiradi. Injiniring bilan birga mashina va uskunalarni eksport qilib, yetkazib beradi.

Qisqa xulosalar O'zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, moliya va maslahat tadbirkorligi kabi turiari keng rivoj topmoqda. Mamlakatimizda tadbirkorlikning yakka tartibdagi, xususiy, jamoa va aralash shakllari faoliyat yuritadi. Jamoa tadbirkorligi firmalar faoliyatida o'z ifodasini topadi. Firma muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishga ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga ко ' га ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va mustaqil korxonadir. Firmalarning turiari ko'p.Ularni -xususiy firmalar; -shirkatfirmalari; -davlatkorxonalari; -aralash firmalarga ajratish mumkin.

Adabiyotlar 1.Boltabayev MR., Qosimova M.S., Ergashxodjayeva Sh.J., G'oyipnazarov B.K., Samadov A.N., Xodjaev R.S. Kichik biznes va tadbirkorlik. -T.:ADIB NASHRIYOTI, 2011. - 283 b. 2 G'oyibnazarov B.K., Rahmonov H.O., Otajonov Sh.I., Almatova D.S. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik - mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini yuksaltirish omili. - Т .: Fan, 2011. -185 b. 3. Xodiyev B.Yu., Qosimova M.S., Samadov A.N. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik. - Т .: TDIU, 2010. - 260 b. 4. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учебное пособие для вузов /Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, проф. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. - 2е изд., перераб. и доп. -М.: ЮНИТИ - ДАНА, 2008.-320 б. 5. Предпринимательство: Учебник /Под. ред. М.Г.Лапусты. - 4-е издательство, доп. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 б. 6. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учебное пособие. - М, Финансы и статистика, 2008. - 160 б.

O'xshashlar

Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yuritish shakllari

Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish