Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

254.5 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari Reja: 1. Ishlab chiqarish tadbirkorligi 2. Tijorat tadbirkorligi 3. Moliyaviy tadbirkorlik 4. Maslahat tadbirkorligi 5. Tadbirkorlik shakllari

Ishlab chiqarish tadbirkorligi Tadbirkorlik faoliyati turlari xilma-xildir. Faoliyat maqsadi, turi va yo’nalishlariga qarab tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish , tijorat, moliyaviy va konsalting turlarini ajratish mumkin. Qayd etilgan ushbu tadbirkorlik faoliyatining har bir turi kichik turlarga bo’linadi. Mavjud tadbirkorlik faoliya ti turlarini chizma shaklida quyidagicha ifoda etish mumkin (2-chizma). Tadbirkorlik faol i yati turlari Ishlab chiqarish Tijorat Moliyaviy Konsalting - lar Innovatsion Savdo Bank Umumiy boshqarish Ilmiy-texnik Savdo-xarid Sug’urta Ma’muriy boshqaruv Tovar ishlab chiqarish Savdo- vositachilik Auditorlik Moliyaviy boshqarish Xizmat ko’rsatish Tovar birjalari Lizingli Xodimlarni boshqarish Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish Fond birjalari Marketing Iste’mol xizmatlari ko’rsatish Ishlab ichqarishni boshqarish

Axborot Axborot texnologiyasi 1 -chizma. Tadbirkorlik faoliyati turlari. Ishlab chiqarish tadbirkorligini tadbirkorlik faoliya tining asosiy turi desak xato bo’lmaydi. Zero, bunday tad birkorlik faoliyati tufayli mahsulot, tovarlar ishlab chiqariladi, xizmat ko’rsatiladi, ma’lum ma’naviy qadriyatlar yuzaga keladi. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning dastlabki yillarida tijorat tadbirkorligi yaxshi rivojlandi. Tad birkorlik faoliyatining bu turi tovar va xizmatlarni so tib olish va sotish jarayonlarini amalga oshirish bilan ta’ riflanadi, chunki bu sohada qisqa vaqat orasida daromad olish mumkin. Agar ishlab chiqarish korxona sa maradorligining 10-12% ini tashkil qilsa, tijorat fao liyati esa bu ko’rsatkichni yana 20-30%ga oshiradi. Moliyaviy tadbirkorlik tadbirkorlik sohasining alo hida olingan turiga kiradi. Uning faoliyat sohasi qiymat larni almashinishi va almashtirilishidan iborat. Moliya viy faoliyat ishlab chiqarish, tijorat sohasini ham q amrab olishi mumkin. Shuningdek moliyaviy tadbirkorlik mus ta q il bank va sug’urta muassasalari shaklida ham faoliyat ko’rsatadi. Moliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining il garigi turlariga qaraganda kamroq samara beradi. Bu ko’rsatkich 5-10%ni tashkil etadi. Keyingi vaqtda O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyati ning konsalting (maslahat) turi rivojlanmoqda. Bu tadbir korlik turi ko’p yo’nalishlardan iborat bo’lib, kelajakda yaxshi rivojlanib ketishiga jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti guvohlik beradi. Ishlab chiqarish tadbirkorligining mohiyati. Tadbirkor lik faoliyati turlari nisbatan mustaqil bo’lib, bir- birini to’ldirib keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgilab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligi - ning ustuvorligini tan olish kerak.

Innovatsion, i lm iy- texnik faoli yat, tovar larni bevo sita ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoliyati ishlab chiqarish tadbirkorligi ga kiradi. Ishlab chiqarish bilan shu g’ ullanmoqchi bo’lgan har bir ishbilarmon tadbirkorlik faoliyatining qaysi turi bilan shu g’ ullanishini, qanaqa mahsulot ishlab chiqarishi ni, qanday xizmat ko’rsatishini oldindan belgilab olishi lozim. Shu ish amalga oshgandan keyin tadbirkor marketing bilan shu g’ ullanadi. Tovarga bo’lgan talabni bilish maqsadi da u tovarning potentsial iste’molchilari, haridorlari, ul gurji va chakana savdo bilan shu g’ ullanuvchi tashlkilotlar bi lan aloqa qiladi. Muzokaralar ishbilarmon va bo’lajak hari dorlar o’rtasida shartnoma tuzilishi bilan yakunlanadi. Tuzilgan shartnoma tadbirkorlikdagi tavakkalchilikning ol dini olishga imkon beradi. Shu ishlar amalga oshmasa, tad birkor faqat o g’ zaki va’dalar asosida ishlab chiqarish fao liyatini boshlaydi. Shakllangan barqaror bozor sharoitida rivojlangan mamlakatlarda o g’ zaki kelishuvlar ishonchli ka folat bo’lib, kerak bo’lgan xollarda shartnoma, bitim shak lida rasmiylashtiriladi. Biroq, bizning mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti endi shakllanayotgan davrda o g’ zaki bitim larning kafolati past va tavakkalchilik kuchlidir. Tadbirkorlik faoliyatining keyingi bosqichi ishlab chiqar ish omillarini sotib olish yoki ijaraga olishdir. Ishlab chiqarish omillari. Ma’lumki, ishlab chiqarish omillari ishlab chiqarish fondlari, ishchi kuchi, axborot dan iborat. Ishlab chiqarish fondlari o’z navbatida asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlariga bo’linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari (mehnat qurollari) in shootlar, uzatuvchi moslamalar, quvvatli mashina va jihozlar, ishchi mashina va jihozlar, o’lchov uskunalari, laborato riya jihozlari, hisoblash texnikasi, transport vositalari, ishlab chiqarish inventarlari va boshqa asbob-uskunalardan iborat. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga tsex zavod va la boratoriya binolari kiradi. Korxona hududi atrofidagi devorlar, ko’priklar, neft q udu q lari, ko’mir koni q atlamlari va shunga o’xshash boshqa qurilmalar inshoot jumlasiga kiradi.

Uzatuvchi moslamalar ga quvvatli kabellar, elektr uzatgich liniyalari, turli xil dagi uzatgich q uvurlari, neft va gaz uzatgich quvurlari kira di. Quvvatli mashinalarga turli xildagi dvigatellar, turbinalar, b y g’ qozonlari va boshqalar kiradi. Asosiy ishlab chi qarish fondlarining muhim elementi bo’lib ishchi mashina lar va uskunalar hisoblanadi. Ularga yordamchi tsexlarning bar cha texnologik moslamalari, mashina va uskunalari kiradi. Asosiy fondlarning bu qismi shartli ravishda aktiv qismi deb hisoblanadi, chunki shu mashina va uskunalarda mahsulot larning asosiy qismi tayyorlanadi. Transport vositalari tar kibiga avtomobil, temir yo’l, xavo yo’llari va boshqa trans portlarning barcha turlari kiradi. Aylanma ishlab chiqarish fondlarini (mehnat predmetla ri) xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonil g’ i va energe tik resurslar, idish va idish moslamalar, chidamsiz va qisqa muddatda ishlatiladigan asboblar va ishlab chiqarish mosla malari, ta’mirlash uchun kerak bo’lgan e h tiyot va butlash qism lari tashkil qiladi. Sotib olinadigan butlash moslamalar, yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, o’zi tayyorlagan yarim tayyor mahsulot, kelajakdaagi harajatlar ham aylanma ishlab chiqarish fondlarini tashkil qiladi. Qayta ishlov berilmagan sanoat mahsulotlari (ruda, neft, ko’mir, gaz va boshqalar), q ishloq xo’jalik mahsulot lari (paxta, jun, teri va boshqalar) xom ashyoni tashkil qiladi. Materiallar esa ma’lum qayta ishlash jarayonidan o’tib tay yor mahsulot ishlab chi q arishga mo’ljallangan mehnat mahsulo tidir. Asosiy materiallar bo’lajak tayyor mahsulot (temir, yog’och , mato)ning asosini tashkil qiladi, yordamchi material lar (bo’yoq, tugma va boshqalar) asosiy materiallar uchun ish latiladi yoki (moylash moylari) ishlab chiqarish jarayoniga yordamlashadi. Asbob-uskunalar narxi va ishlatish muddatiga qarab aylanma fondlarga kiritiladi. Asbob-uskunalarning xizmat muddati bir yildan oz bo’lsa, u aylanma fondlarga taallu q lidir. Yarim tayyor mahsulotlar sotib olingan yoki o’zida tayyorlangan turlariga bo’linadi. Yarim tayyor mahsulotlar is te’molga tayyor bo’lmagan bo’lib, uni boshqa tsex firma yoki korxonada tayyor holatiga

keltirish lozim. Tugallanmagan ishlab chiqarish tugallanmagan mahsulot bo’lib, yarim tayyor mahsulotdan farqli ravishda o’z ishchi joyida turadi. Uni me’yoridagi ishlov berish uchun korxonaning boshqa bo’linma siga berilmay, shu tsexning o’zida qiyomiga etkaziladi. Kelajakdagi harajatlarga alohida to’xtalmoq lozim. Bu harajatlar yangi ma h sulotlarni tayyorlashdagi harajatlar bo’lib, keyinchalik ishlab chiqarish harajatlari jumlasiga kiritiladi. Ishchi kuchini tadbirkor e’lon, mehnat birjasi, ishga joylash agentligi, tanish-bilishlar or q ali topadi. Ishga olishda nomzodning ma’lumoti, mutaxassisligi, ish tajri basi, shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi. Undan keyin tadbirkor moddiy, moliyaviy, mehnat re surslari, tayyorlanadigan mahsulotlarni sotish bozori h a q ida axborot to’playdi. Moliyaviy mablag’ga bo’lgan talab va uning hisobi. Tadbir korlik bitimini tuzish moliyaviy harajatlar bilan bog’li q. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatiga kerak bo’ladi gan pulning miqdorini (Pp) quyidagi formula asosida hisoblash mumkin: Pp = Pi + Pm + Pv + Pa + P h ; Bu erda: Pi – yollanma ishchilarga maosh to’lash uchun kerak bo’ladi gan pul mablag’lari; Pm – sotib olinadigan material, xomashyo, yarim tayyor mahsulot, butlash qismlar, yonilg’i, energiya uchun to’lovlar; Pv – mehnat vositalari (asosiy ishlab chiqarish fondla ri) – bino, inshoot, uzatish moslamalari, mashina, hisoblash texnikasi, asbob-uskunalar, transport vositalarini soti b olishga ketgan m abla g’ l ar; Pa – axborot uchun sarflangan mablag’lar; P h – boshqa tashkilotlar xizmatiga (q u rilish ishlari, transport xizmatlari va boshqalarga) ketgan to’lovlar.

Ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanish uchun tad birkor boshlang’ich kapitalga ega bo’lishi kerak. Har qanday kishining bunga imkoni bo’lmasligi mumkin. Ushbu holatda ishbilarmon tijorat banki yoki mablag’i bor shaxsga kredit olish uchun murojaat qiladi. Buning boshqa yo’li ham bor – tadbirkor ishlab chiqarish omillari (bino, uskuna, xom ashyo, material, axborot va boshqalar)ni kreditga ham olishi mum kin. Baribir tadbirkor kredit bergan shaxsga olingan pul mablag’ini yoki kreditga olingan ishlab chiqarish omillari ning qiymatini qo’shimcha foizlar bilan qaytarishi kerak. Mablag’larni imtiyozli asosida davlat tuzilmalari ajra tishi mumkin. Buning uchun O’zbekistonda kichik biznesni ri vojlantirishga yordam berish maqsadida mahsus jamg’armalar tuzilib, kredit berishga imtiyozlar yaratilgandir. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatida bilvosita ishtirokchi bo’lib, unda moliya soliq organlari ishtirok etadi. Ular tadbirkorlik faoliyati hisobidan mahalliy byudjetga majburiy to’lovlar, ajratmalar va jarimalar o’tkazish bilan shug’ullanadilar. Ishlab chiqarish faoliyati natijasi. Mahsulotni sotish, biror bir ishni bajarish, haridorga, iste’molchiga xizmat ko’rsatish va ma’lum hajmda foyda olish tadbirkor ishlab chiqarish faoliyatining natijasidir. Tadbirkor foydasi yalpi va sof foydaga bo’linadi. Ishlab chiqarish va sotishga ketgan hara jatlardan keyin qolgan tushum yalpi foyda deyiladi. Yalpi foydadan soliqlar to’lanadi. Yalpi foyda hisobidan soliq lar, jarima va boshqa to’lovlar to’langandan keyin q olgan pul sof foyda hisoblanadi. Tadbirkorning umumiy moliyaviy bahosini rentabellik ko’rsatkichi belgilaydi. U sof foydani jami harajatlarga bo’lgan nisbati shaklida aniqlanadi. Venchur biznesi. Gap innovatsion tadbirkorlik xaqida ket ganda, venchur biznesi ha q ida tasavvur h osil qilish katta ahamiyatga egadir. Venchur biznesi keyingi vaqtda ancha rivojlandi va u tavakkal biznesi turiga kiradi. Biznesning bu turi yangi tex nologiyalarning joriy etilishi bilan bog’li q . Venchur bizne si yu qo ri texnologiya sohasida olib boriladigan ilmiy

tad q i q otlar natijalarini tijoratlashtirish bilan bog’langan. Bu sohalarda samara olinishi kafolatlanmagan. Ya’ni ma’lum tavakkalchilik mavjud. Yangi va eng yangi texnologiyalarni joriy qilish bilan shug’ullanuvchi ilmiy-texnika firmalarga venchur firmalar deyiladi. Ularning daromadi kafolatlan magan bo’lib, faoliyati tavakkal kapital bilan bog’li q. Shuni ta’kidlash kerakki, kichik korxonalar innovatsi on tadbirkorlikni rivojlantirishda katta rol o’ynaydi. Venchur biznesi o’zining egiluvchanligi bilan innovatsion ishbilarmonlikning boshqa shakllariga q araganda qator ustuvorlikka egadir. Venchur biznesi tavakkalni o’zaro bo’lish tamoyiliga asos lanadi. Bu esa mablag’i bo’lmagan g’oya mualliflariga o’z g’oyala rini amalga oshirishga imkon tu g’ diradi. Venchur biznesi dastlab AQSHda yuzaga kelib, keyinchalik keng rivoj - lanib ketdi. Har bir kichik innovatsion biznes ning moddiy va moliyaviy imkoniyati ilmiy-texnika bazasi jihatdan cheklangan bo’lib, davlat ko’magiga mu h tojdir. AQSHda kichik innovatsion biznesga davlat tomonidan yordam ko’rsa tish dasturi ishlab chiqilgan. Dasturga asosan kichik biznes bevosita federal byudjetidan moliyalashtiriladi, vazirlik va m uassasalar doimiy ravishda ular bilan shartnoma tuzadi lar. AQSHda venchur biznesida tuzilgan kompaniyalarning ak tsiyalari imtiyozli narxlarda innovatsion firmalarga soti lib, ulardan olgan mabla g’l arni o’z g’oyalarini joriy etish uchun ishlatadilar. O’zbekistonda ham venchur biznesi rivojlanishiga barcha imkoniyatlar yaratilgan. Birinchi navbatda bu qimmatbaho q o g’ ozlar bozori mavjudligidir. Keyinchalik, intellektual m ul k bozori ga chet el fir malari kiri b kel di . Ular maml a katdagi innovatsion loyihalarga investitskyalar olib kel moqda . O’zbekiston ishbilarmonlari ham o’z navbatida venchur biznesiga katta q iziqish bilan q aramo q dalar. Bularning barchasi venchur biznesi bizning mamlakatda endi rivojlanayotganligidan dalolat berib, kelajakda in novatsion biznes rivojlanib

ketishiga turtki bo’ladi. Tijorat tadbirkorligi Tovar birjalari. Tijorat tadbirkorligi faoliyati tovar birjalari yoki savdo tashkilotlari bilan bog’liq. Tovar birjasi – tovar namunalari haridor tomonidan oldindan ko’zdan kechirilmagan va tovarlarni minimal partiyasi belgilangan ulgurji tovar bozorining turi. Tovar bir jasida o’zaro kelishilgan va rioya qilingan qoidalar asosida savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijorat vosita lari va ularning xizmatchilari o’z xohishlari bilan birlashadi. Ushbu birjaning maqsadi erkin raqobatning boshqa rish mexanizmini tashkil qilish va shu orqali talab va tak lifni hisobga olgan holda haqiqiy bozor narxlarini aniq lashdir. Tovar birjasi standartlar bo’yicha sotiladigan to varlar (don, ko’mir, metall, neft, yo g’ och)ning doimo faoli yat ko’rsatuvchi ulgurji savdo bozoridir. Shunga o’xshash birja lar barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Misol sifatida London (rangli metall), Liverpul (paxta), Singapur (kauchuk) va boshqa tovar birja larini ko’rsatish mumkin. Tovar birjalarida tovar egalari bilan oddiy savdo q i lishdan tashqari fyucher bitimlari ham tuziladi. Bu bitim bo’yicha kontraktda ko’rsatilgan tovar uchun to’lovni ma’lum vaqtdan keyin amalga oshirish mumkin. Tovar birjalari quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi: - savdo bitimlarni tuzishga vositachilik xizmati ko’rsa tadi; - tovar savdosini tartibga soladi, savdo jarayonlari ni boshqaradi va savdo mojarolarini h al qiladi; - narxlar to’g’risida, shuningdek ishlab chiqarish va narx larga ta’sir qiluvchi turli omillar haqida axborotlar yig’a di va e’lon qiladi. Tovar birjalari aylanmasining aksariyat qismi bor to varlar (kassa bitimlari) bilan emas, balki kelajakdaagi tovar yoki tovar etkazib berish bitimi asosida (vaqtli bitim) amal ga oshiriladi. Tovar birjalari ochiq yoki yopiq

shaklda bo’ladi. Yopiq birjalardagi savdoda faqat brokerlar – sotuvchi va haridor o’rtasidagi vositachilar ishtirok etadi. Ochiq birja- larda esa xohlagan kishi ishtirok etishi mumkin. Tovar bir jalari birja operatsiyalari mazmuniga ko’ra real tovar bir jalari va fyuchers tovar birjalariga bo’linadi. Respublika tovar-xomashyo birjasi 1994 yili ochiq h issadorlik jamiyati shaklida tashkil etildi. U sanoat, qish loq xo’jaligi, oziq-ovqat tovarlari va xomashyo mahsulotla rini erkin ulgurji savdosini uyushtiradi. Birja savdola rida brokerlar orqali harid qilingan mahsulotlar respub likadan tashqariga litsenziyasiz va bojxona to’lovisiz chiqa riladi. Tovar-xomashyo birjasining bo’linmalari barcha vi loyatlarda va Qoraqalpog’iston Respublikasida tashkil etilgan. Tovar-xom ashyo birjasi chet el davlatlari (Angliya, Pol sha, Turkiya) hamda MDH mamlakatlari (Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston) ning tovar xom ashyo birjalari bilan, Kiev, Belarus universal birjalari bilan birjalararo aloqalar ni yo’lga qo’ygan. «O’zulgurjibirjasavdo» respublika tovar resurslari bo zori ni shakll anti ri shda zar ur i nfr astr uktur ani yar at ish maqsadida 1994 yili O’zbekiston shartnomalar va savdo bo’yicha davlat aktsiyadorlik uyushmasi negizida tashkil etilgan. Ilgari xalq xo’jaligi ta’minotiga respublika mod diy- texnika ta’minoti idorasi rahbarlik qilgan. O’zbekis tonda o’tkazilayotgan chuqur iqtisodiy islohotlar moddiy-tex nika ta’minoti tizimini ham tubdan o’zgartirdi. «O’zulgur jibirjasavdo » xo’jalik mexanizmini rejaviy moddiy- tex nika ta’minoti tizimidan erkin xo’jalik aloqalariga o’ti shini, davlat ehtiyojlari uchun mahsulot etkazib berishni, ishlab chiqaruvchilar bilan shartnomalar tuzish yo’li orqali amalga oshirishni ta’minlaydi. Moddiy- texnika ta’minoti va sotish bozor usullari bo’yicha oldi-sotdi, ulgurji savdo, yarmarka, birja va kim oshdi savdolari yo’li bilan amalga oshiriladi. Etkazib beruvchilar va iste’molchilar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri o’zaro manfaatli aloqalar moddiy-texnika ta’minoti ning etakchi shakli bo’lib qoldi. « O’zulgurjibirjasavdo » uyush masi respublikada ishlab chiqarish vositalari

bozorini vu judga keltirishga, tovar resurslarini oldi-sotdisini uyush tirishga, korxonalar, muassasalar va tadbirkorlarga xizmat ko’r satishni kengaytirish hamda rivojlantirishga ko’maklashadi. Uyushma tarkibida 13 ta respublika aktsiyadorlik ulgurji vositachilik firmasi, «Sanoatanjomkartonsavdo» aktsiyador lik ishlab chiqarish savdo birlashmasi, respublika viloyat lari va Qoraqalpog’istondagi 14 ta hududiy tijorat-vosi tachilik aktsiyadorlik kompaniyalari, aktsiyadorlik transport ekspeditsiya agentligi, aktsiyadorlik tovar xom ashyo birjasi, « Trastbank » aktsiyadorlik birja banki, doimiy ishlaydigan yarmarka va kim oshdi bozorlari direktsiyasi mavjud. Tovar olib-sotish va xizmat ko’rsatish bo’yicha operatsiyalar. Tijorat tadbirkorligining asosiy mazmunini tovar olib- sotish va xizmatlar ko’rsatish tashkil etadi. Tijorat tadbirkorlik faoliyati umumiy shaklda ishlab chiqarish tadbirkor ligi faoliyatiga o’xshab ketadi. Tijorat tadbirkorligida is te’molchiga moddiy resurslar o’rniga tayyor tovarlar sotila di. Tijorat tadbirkorligida mahsulot ishlab chiqarish o’rnini tayyor tovar egallaydi. Tijorat bitimi tuzishdan oldin bo zor tahlilini o’tkazish zarur. Savdo firmasidagi marketing faoliyatining model-das turini oddiy chizma ko’rinishida qu yidagicha t asvirlash mumkin. (3-chiz ma). M a r k e t i n g a x b o r o t i r i y i g ’ i s h v a m a’ l u m o t l a r b a n k i n i s h a k l l a n t i r i s h M a r k e t i n g b o s h q a r u v b o ’ y i c h a q a r or l a r q a b u l q i l i s h I c h ki v a t a s h q i m u h i t o m i l l ar i n i t a d q i q q i l i s h O’ z i n i n g b o z o r i m k o n i y a t l a r i h a q i d a t a s a v v u r g a e g a b o’ l i s h T o v a r b o z o r i h o l a t i n i v a r i v o j l a n i s h i n i o’ r g a n i s h T o v a r i s h l a b c h i q ar i s h b o’ y i c h a h o l i s o n a q a r o r q a b u l q i l i s h T a l a b v a t a k l i f g a t a ’ s i r e t u v c h i S o t i s h v a n a r x s i y o s a t i n i

o m i l l a r n n a n i q l a s h v a u l a r n i t a h l i l q i l i s h s h a k l l a n t i r i s h K e r a k l i a s s o r t i m e n t v a t o v a r s i f a t i g a b o ’ l g a n t a l a b l ar n i a n i q l a s h I s t e ’ m o l c h i l a r q i z i q i s h i v a t a l a b l a r i ni q o n d i r i s h T o v a r t a’ m i n o t c h i l a r i b i l a n d o i m i y v a i s h b i l a r m o n l i k a l o q a l a r i o’ r n a t i s h T o v a r b i l a n t a ’ m i n l a s h n i n g t r a n z i t v a o m b or s h a k l l a r i n i t a s h k i l q i l i s h B o z o r m u n o s a b a t i g a q ar a t i l g a n s a v d o - t e x n o l o g i k j a r a y o n n i t a s h k i l e t i s h T o v a r s o t i s h d a i z c h i l l i k n i , r ej a l i l i k n i v a b a r q a r or l i k n i t a’ m i n l a s h R e k l a m a t a d b i r l a r i n i a m a l g a o s h i r i s h S o t i l a y o t g a n t o v ar l a r g a q i z i q i s h n i o s h i r i s h F i r m a o b r o’ s i n i s h a k l l a n t i r i s h D o’ k o n l a r d a o’ z i g a x o s l i k y a r a t i s h 3 - c h i z m a . S a v d o f i r m a s i d a g i m a r k e t i n g f a o l i y a t i ni n g m o d e l - d a s t u r i . Umumiy ko’rinishda marketing-tijorat korxonalari va firmalari xo’jalik faoliyatining barcha tomonlarini boshq arish va tashkil etish ti-zimidir. Marketing savdo korxona lari faoliyatini kompleks boshqarishga mo’ljallangan. Mar keting yordamida savdo korxonasining hayotiy faoliyati amalga oshiriladi, ya’ni bozor o’rganiladi, tovar iste’molchiga et kaziladi, moliyaviy ta’minot va foyda olish yo’lga qo’yila di. Shu erda savdo korxonasiga bir-biri bilan ikki bog’liq talab qo’yiladi, ya’ni iste’molchilarning o’zgaruvchan haraka tiga o’rganish va raqobat sharoitida faoliyat ko’rsatish. Savdo sohasida marketingni amalga oshirishning eng muhim sharti uni

rejalashtirishdir. Marketing rejasi natura va q iymat ifodasidagi sotish hajmini belgilaydi. Tovarlar talabga qarab farqlanadi. Birinchi guruhga bozorni hali egal lamagan tovarlar kiradi, ikkinchi guruhni esa keng talabga ega bo’lgan an’anaviy tovarlar tashkil qiladi. Marketing tuzilmasi tezkor boshqarish ishlari bilan birga bozorni o’rganish, bashorat qilish, rejalashtirish, maqsadlarni amalga oshirish va ularni nazorat qilish funk tsiyalarini o’z ichiga oladi. Agar bozorning dastlabki tahlili va bashorati tijorat bitimini tuzish foydasiga hal bo’layotgan bo’lsa, tijoratchi shu bitim aks etilgan biznes-rejani va bo’lajak harajat va kutilayotgan natijalarni ishlab chiqishi lozim. Har bir tijorat bitimi umumiy holatda quyidagilarni o’ z ichiga oladi: - savdo-vositachi xizmatlarni bajarish uchun ishchilarni yollash (tovarni sotib olish, tashish, sotish, reklama ishini olib borish, kerakli xizmatlarni rasmiylashtirish); - tovarni caqlash va sotish uchun kerak bo’lgan omborxona, baza, savdo do’konlarini sotib olish yoki ijaraga olish; - tovarni keyinchalik sotish uchun sotib olish; - amalga oshiriladigan ishni moliyalashtirish uchun pul mablag’larini kreditga olish va keyinchalik kredit va uning foizini qaytarish; - vositachilik faoliyati ko’rsatayotgan boshqa tashkilot yoki shaxslar- ning xizmatlaridan foydalanish va ularga pul to’lash; - bitimda ko’rsatilgan ishni rejalashtirish, rasmiy lashtirish va tartiblashtirish uchun kerak bo’lgan axborotni to’plash yoki sotib olish; - tovarni haridorga sotish; - bitimni rasmiylashtirish, barcha soliq va to’lov larni to’lash. Tijorat bitimining barcha muhim tadbirlari bir-biri bilan muddat jihatdan bog’liqdir. Yakunida biznes-reja va harakatlarning yiriklashtirilgan muvofiqlashtiruvchi re jasi ishlab chiqiladi. Agar bitim yirik bo’lib, ko’p muddat ga cho’zilsa, ishni bajarish reja jadvali-ni tuzish tavsiya etiladi.

3. Moliyaviy tadbirkorlik Tijorat banklari va fond birjalari moliyaviy tadbir korlik uchun faoliyat ko’rsatuvchi makom bo’lib xizmat qiladi. Ushbu bozor institutlarining mohiyati nimada? Tijorat banki – aktsiyador turdagi moliyaviy-kredit muassasasi bo’lib, asosan pul omonatlarini (depozitlar ni) qabul qiluvchi va mijoz ko’rsatmasi bilan boshqa hisob- kitob operatsiyalarni amalga oshiruvchi tijorat tashkilotla riga pulli xizmat ko’rsatadi. Tijorat banklarining daro mad manbai depozit (jalb etilgan) va ssuda mablag’lari o’rta sidagi farqlardan shakllanadi. Tijorat banklari operatsiyalari passiv (mablag’larni jalb etish), aktiv (mablag’larni joylashtirish), komission-vosi tachi (komission to’lovlari bo’lgan mijozlarning topshiriq larini bajarish) kabi uch gyryhga bo’linadi. Tijorat banklari mablag’larni katta muddatga olib, ki chik muddatga qarzga beradi. Bu banklar kreditorlarga oldindan belgilangan foizlarni to’lash bilan bog’liq tijorat ta vakkaliga mubtalo bo’ladi. Shu sababli bank berilgan qarzla ri turli sabablarga ko’ra o’z vaqtida qaytmasligini hisobga olib, ma’lum pul zahirasiga ega bo’lishi kerak. 1996 yil 25 aprelda qabul qilingan O’zbekistan Respub likasining « Banklar va bank faoliyati to’g’risida » gi qonu nida tijorat banklari faoliyatining barcha huquqiy asosla ri aniq belgilab berilgan. 1996 yil-ning birinchi choragida tijorat banklari vakillik hisob raqamlarini Markaziy bank hisob-kitoblar markaziga o’tkazish to’liq tugallandi va kli ring markazlari tugatildi. Bu hudud ichidagi banklar o’rtasi da operatsiya-larning sanoqli soatlarda o’tkazilishiga imkon beradi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida bir qancha tijorat aktsionerlik banklari faoliyat ko’rsatmoqda. Tijorat banklari milliy iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlari, korxona va tashkilotlari, xo’jalik va tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash, moliyalash va ularga hisob-kitob xizmati ko’rsatishni amalga oshiradi. B anklar faoliyati to’la mustaqildir. O’z resurslari etmay qolganda ular

boshqa banklardan yoki Markaziy bankdan kredit olish lari mumkin. Fond-birjasi. Moliyaviy tadbirkorlikning elementla ridan yana biri fond birjasidir. Kapitalning ko’payishi, aktivlarning haqiqiy narxini aniqlashga qaratilgan q im matbaho q o g’ ozlar bozoriga fond birjasi deyiladi. Fond bir jasining faoliyat tamoyili talab va taklifni tezkor tar tiblashtirishdan iboratdir. Fond birjalarida qimmatbaho q o g’ ozlarning kopirovkasi o’tkaziladi. Bunga muvofiq birjan ing kopirovka bo’limi mutaxassislari birja orqali o’tayot gan barcha qimmatbaho qog’ozlarning harid kursi va sotuv kurs larini muntazam ravishda baholab boradilar. Joriy kurslar esa doimo chiro q li tabloda yozilib, maxsus byulletenda chop etiladi. Joriy kurslarga binoan shu vaqt shu birjada ma’ lum aktsiyalarni sotish yoki sotib olish narxlari ani q lanadi. Bu narxlar maxsus formula yordamida chiqarilsa, ular birja faolligining indeksini aniqlash uchun asos bo’ladi. Birja faolligi iqtisodiyotda sodir bo’layotgan ahvolni o’ziga xos ravishda aks ettiradi. Shu bilan birga davlat monopolistik kapitalizm sharoitida qimmatbaho qog’ozlar savdosida birja roli ancha pasaydi. Buning asosiy sababi kuchli kredit-moliya institutlarini ng yuzaga kelishidadir. Ular qimmatbaho q o g’ ozlar savdosini birjalarsiz olib boradilar. Qimmatbaho qog’ozlar savdo sida birjalar roli tushib ketganiga sabab, davlat obliga tsiyalarining q immatbaho qog’ozlar umumiy hajmidagi sal mo g’ i oshganligidadir. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham fond birjalari o’z fa oliyatini amalga oshirib kelmoqda. «Toshkent» respublika fond birjasi erkin sotuvga chiqarilgan aktsiyalar savdosi bilan shu g’ ullanuvchi yopiq aktsiyadorlik jamiyati, 1994 yil aprelda «Toshkent» respublika universal tovar-fond bir jasi tarkibidagi fond bo’limi asosida tashkil etildi. Birja qimmatli qog’ozlarning bir maromda muomalada bo’lishini ta’minlaydi, ularning bozor bahosini belgilay di va ularga doir ma’lumotlarni tarqatadi. Birjaning 81 brokerlik idorasi bo’lib, ularda jami 240 broker ishlaydi. Respublikaning qimmatli qog’ozlar bozorini shakllantirish borasida hukumat tomonidan bir qancha tadbirlar ko’rildi. Bunday bozorlar respublikada ilgaridan

ma’lum bo’lib, 20-30 yillarda veksellar, depozitli sertifikatlar, obliga tsiyalar muomalada bo’lgan. 1995 yildan esa bunday qimmali qog’ozlar «Toshkent» respublika fond birjasi orqali soti la boshlandi. Respublika fond bozoriga Markaziy bank tomonidan vek sellar bilan birga depozit va jamg’arma sertifikatlari chi q arildi. Qimmatli qog’ozlar bozorini kengaytirish maqsadida fond do’konlari tarmo g’ i vujudga keltirildi. Ularning soni 55 taga etdi. 1995 yilda « Toshkent » fond birjasi Evropa-Osiyo fond birjalari federatsiyasi a’zoligiga qabul qilindi. 4. Maslahat tadbirkorligi Maslahat xizmatlarining mohiyati va bosqichlari. Ma’lum bir sohada o’z mutaxassisligi bo’yicha yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi kishiga maslahatchi deyiladi. Chet ellarda boshqaruv bo’yicha pulli maslahat konsalting deb yuritiladi. Iqtisodiyot va bosh q aruv bo’yicha Evropa Federatsiyasi Maslahatchilar Assotsiatsi yasining ta’rificha menejment-konsalting boshqaruv bo’yicha muammo va imkoniyatlarni aniqlash, ularga baho berish, te gishli chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshi rishda xolisona maslahat berish hamda yordam ko’rsatishdir. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda mablag’larni masla hatli xizmat shaklida intellektual kapitalga kiritish yangi uskuna yoki il g’ or texnologiyalarni sotib olishga ketgan mab la g’ lar bilan tengdir. Mablag’lar ishlatishning ushbu ko’rini shi bizning mamlakatimizda endi amalga oshirilmoqda. Bu yo’nalishda intellektual imkoniyatlardan iqtisodiyot va bosh qaruv sohalarida to’laligicha foydalanish yaxshi samara bera di. Ko’p korxonalar o’zlarining intellektual imkoniyatlaridan to’la va samarali foydalana olmasliklari sababli bozor iqtiso diyoti sharoitida qiyin ahvolga tushib qolgan. O’z vaqtida maslahatchilar yordamidan foydalangan ra h barlar moliyaviy- xo’jalik faoliyatida iqtisodiy samaraga erishganlar. Germaniyaning mashxur «Porshe» avtomobil firmasi 1991 yilga kelib tanazzulga uchrash arafasida edi. Korxona rahbar lari ahvolni tuzatish uchun

Yaponiyaning « Sin gidzyutsu » (bu « Yangi texnologiya » ma’nosini bildiradi) konsalting fir masiga murojaat qilishdi. Firma « Toyota » ning malakali mutaxassislarini yi g’ ib, ishga kirishdi. Chet ellik masla hatchilar sharoitni obdon o’rganib chiqib, «Porshe» zavodida konveyer ish usulini joriy etdi. Ishlab chiqarishning barcha bo’ g’ inlarida harajatlar keskin ravishda kamaytirildi. Kon veyer tizimi o’zgartirilmasada mahalliy tajriba va an’a nalar hisobga olinmadi. Faqat yapon maslahatchilari taklif qilgan tizim ishlay boshladi. Yaponiya texnologiyasi joriy etishdan uch yildan keyin «Porshe» da birinchi real natijalar yuzaga keldi: kompaniya kam harajat qilib, ko’proq avtomobil ishlab chi q ara boshla di. 19% ga kamaytirilgan ishchilar tezroq va sifatliroq ishni bajara boshladi. Yapon maslahatchilarining tavsiyalari tu fayli yi g’ uv konveyer uzunligi q is q ardi, ko’p miqdordagi yordamchi omborxonalarga h ojat qolmadi, natijada zavod xudu di 30% ga q is q ardi. Ishlab chiqarishdagi kamchiliklar ikki barobar kamaydi. Avtomobil yi g’ ish tezligi 40% ga oshdi. Bu ishning barchasini o’sha eski jihozlarda, shu zavodda ishlab kelgan ishchi va muxandislar amalga oshirdi. Ular ixtiro so hasida ham faollashib, har oyda ishlab chiqarishni yaxshi lashga qara - tilgan ikki yarim mingdan ortiq yangi takliflar bermoqda. Konsalting xizmatlari bir martali maslahat ham bo’lishi mumkin. Lekin ular konsalting loyiha shaklida bo’lib quyi dagi asosiy bosqich - larni qamrab oladi: - muammolarni aniqlash (diagnostika); - loyihani ishlab chiqish; - loyihani amalga oshirish. Loyihaning hajmiga q arab yakuniy bosqich bir necha kun dan bir necha oygacha cho’zilishi mumkin. Ba’zida mijozlar bi lan ish olib borish ko’p yillar davom etadi. Masla h at uslublari. Maslahat uslublari turli xil bo’lishi mumkin. Maslahatning uch turi – ekspertli, jarayon va o’rgatuvchi maslahatlar keng qo’llaniladi.

Ekspertli maslahat – konsaltingning eng passiv shakli dir. Maslahatning bu turida maslahatchi diagnostika, qaror qabul qilish va ularni joriy etishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Mijoz esa bunday hollarda maslahatchiga ke rakli axborot etkazib berishi zarur bo’ladi. Jarayon masla ha tida – loyihani ishlab chiqish bosqichla rida konsalting firma masla h atchilari mijoz bilan faol ish olib borib, yuzaga kelgan muammolarni hamkorlikda tah lil qiladi va kerakli takliflar beradi. O’rgatuvchi maslahatida – mutaxassislarning asosiy maq sadi g’ oyalarning yuzaga kelishi, echimlar qabul qilish uchun asos tayyorlashdir. Shu maqsadda mijozlar uchun ma’ruzalar o’q iladi, seminarlar o’tkaziladi, o’quv q o’llanmalari ishlab chiqiladi. Umuman olganda mijozlar kerakli nazariy va ama liy axborotlar bilan ta’minlanadi. Amalda esa yuqoridagi har bir maslahat turlari sof holda qo’llanilmaydi, ular kombinatsiyalashgan shaklda uchraydi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda konsalting xizmati ko’p yillar mobaynida bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi ning muhim elementlaridan hisoblanadi. Konsalting xizma ti statistika tomonidan maxsus tarmoq deb tan olingan. AQSH da ushbu t ar m oqda 700 m i ng ki shi band bo’ li b, uni ng bir yillik xizmat hajmi 50 mlrd dollarni tashkil qiladi. Har bir rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda maslahatchilar fikrisiz iqtisodiyot va boshqaruvga oid jid diy qarorlar qabul qilinmaydi. O’zbekistonda hozirgi vaqtda xususiy konsalting firma lar soni juda kam (qiyoslash uchun Gollandiyada ularning soni 2000 dan oshiqdir). Xususiy firmalardan tashqari maslahatli xizmatlarni davlat, o’quv, axborot, ilmiy-tekshirish muassasalar tijo rat asosida bajaradilar. Mamlakatimizda hozirgi iqtiso diy sharoitni yaxshi biladigan, yu qo ri salohiyatga ega bo’lgan, yuqori intellektual, Fap b bozor iqtisodiyoti mexanizmini tushunadigan malakali maslahatchilar soni yildan yilga ko’pa yib bormoqda. Ular chet el konsalting firmalarining vakil lari bilan hamkorlikda milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda katta ish olib bormoqdalar. Aytish lozimki, chet el konsalting firmalarining xizmati juda qimmat. Masa lan, chet

el konsalting firmasi xodimining bir kunlik o’rta cha ish ha q i 300 dollarni tashkil qiladi. Konsalting xizmatlari turli xil bo’lishi mumkin. Me nejment bo’yicha Evropa maslahatchilar ma’lumot-ko’rsatiki chida 84 turdagi konsalting xizmatlari ko’rsatilgan. Ular quyi dagi 8 ta guruhga bo’lingan: umumiy boshqaruv, ma’muriy boshqaruv , moliyaviy boshqaruv, xodimlar boshqaruvi, marketing, ish lab chiqarish, axborot texnologiyasi, maxsus xizmatlar. Maslahat loyi h asini amalga oshirishni tashkil etish. Mi joz firma bilan aloqa o’rnatgandan keyin taklif ishlab chiqarishga kirishiladi. Taklif ishlab chiqish loyixani mu hokama qilishdan boshlanadi. Bundan oldin mijoz - firma xaqida batafsil axborot olishi lozim. Maslahatchi firma nima bilan shug’ullanishini, nimalarni ishlab chiqarishi ni, ishchilar sonini, malakasini, boshqaruv xodimlar miq dorini, ish hajmini, harajat va daromad miqdorini, fir maning moliyaviy ahvolini, shartnomalarning bor-yo’ q ligi ni, hamkorlarning ishonchliligini bilishi kerak. Undan ke yin shart-sharoit, uning o’zgarish dinamikasi va muammola ri aniqlanadi. So’ng bajarilishi kerak bo’lgan ishlarning reja-grafigi tuzilib, tegishli yuridik qog’ozlar rasmiylashtiriladi. Ishning bajarilishiga alohida e’tibor berish lo zim. Maslahatchining obro’si ishning o’z vaqtida yoki muddat dan oldin bajarilishi bilan belgilanadi. Ishning qanday shaklda tugatilishini ham aniqlab olish zarur, ya’ni ish yoki xizmat muayyan natijaga erishishdan ibo rat ekanligini belgilash lozim. Bularning barchasi ishning reja-grafigida aks etilishi kerak. Buyurtmani bajarish ja rayonida buyurtmachi firmaning psixologiyasini o’rganishi kerak. Ishning bajarilish jarayonida mijozning qizi q ishi susayishi mumkin, shu sababli qiziqishni susaytirmaslik uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak. Buning uchun qizi qishning eng yu qo ri pallasida biror-bir kichik tadbirni amalga oshirish kerak. Bu tadbir mijoz- firma rahbariyatiga qaratilgan muayyan takliflar, maslahatchining taklifini majlisda mu h okama qilish, ba’zi takliflarni bajarish xaqidagi qarorni tayyorlashdan iborat bo’lishi mumkin. Oxi rida loyiha yoki ba’zi takliflarni amalga oshirish haqida yozma hisobot rasmiylashtiriladi. Oldindan kelishib qo’yil gan maslahat turlari

bundan mustasno emas. Konsalting firmaning mijozlarni jalb etish usullari. Mas lahat beruvchi bozorning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu faoliyat bilan shug’ullanuvchi firmalar o’z tovari, o’z xizmat namunasini ko’rsatish imkoniga ega emas. Shuning uchun ular faoliyatida mijozlarni jalb etish muammosi turadi. Mijozlarni jalb etish usullari turli xildir. Bunga o’z imkoniyatlarini tashvi qo t qilish, reklama qilish, vosita chilar yordamida mijozlarni jalb qilish, firma ha q ida ijo biy fikr bildirgan oldingi mijozlar takliflaridan foy dalanish kiradi. Eng sodda va eng keng qo’llaniladigan usul – reklama q i lishdir. Firma o’z imkoniyati, xizmat ko’rsatishning taxmi niy narxi, muvaffaqiyatli bajarilgan loyihalar haqida tur li xildagi reklama ma’lumotlarini va reklama e’lonlarini tar q atadi. Mijozlarni jalb qilishda vositachilar yordami dan keng foydalaniladi. Vositachilar sifatida o’z rahbari ning ishonchini qozongan firma xodimlari bo’lishi mumkin. Fap b mamlakatlarida bunday vositachilarni topish uchun max sus uslublar ishlab chiqilgan. Bu maqsadlar uchun alohida mab la g’ lar ajratiladi. Albatta, maslahatchi firmaning obro’sini belgilab be ruvchi omil – bu o’tmishda muvaffaqiyatli olib borilgan fao liyatdir. Yirik, xatto o’rtamiyona firmalarning ijobiy tav siyasi – eng yaxshi reklamadir. Umuman firmaga maslahatchilar kerakmi? O’zbekiston i q ti sodiyotini tiklanish vaqtida, ba’zi korxonalarda tubdan is lo h otlar olib borilayotgan davr - da, ni h oyatda ko’p muammolar yuzaga kelmoqda. Shu muammolarni oqilona echish uchun maslahat chilar salo h iyati oshib borishi aniq . Shu bilan birga moli yaviy imkoniyat cheklanganligi tufayli maslahatchilarni fir maning u yoki bu muammolarini echish uchun taklif qilish maq sadga muvofiqdir. Muammolarni hal etish korxonaning strategik rivojlanish muammosini echishdan boshlash kerak. Ana shundan keyin marketing, innovatsion im koniyat va boshqa muammolarni h al qilishga o’tish kerak. 5. Tadbirkorlik shakllari O’zbekiston Respublikasida «Tadbirkorlik to’g’risida» gi qonuninng 5-

moddasiga binoan tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud: Yakka tartibdagi tadbirkorlik, Xususiy tadbirkorlik, Jamoa tadbirkorligi. Aralash tadbirkorlik, Yakka tartibdagi tadbirkorlik – tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng oddiy shakli bo’lib, uni tashkil qilish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkama sining 1995 yil 14 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan « O’zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik to’g’risi dagi Nizom » bilan belgilanadi. Ushbu nizomga muvofiq yakka tadbirkor o’z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilmay amalga oshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorlar odatda may da ishlab chiqarish bilan shug’ullanadilar. Yakka tartibdagi tadbirkorlik o’z navbatida ikki turga bo’lina-di: - shaxsiy tadbirkorlik; - birgalikdagi tadbirkorlik, Shaxsiy tadbirkorlik tushunchasi « Tadbirkorlik va tad birkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida » gi qonun ning 15-moddasida quyidagicha bayon etiladi: « Shaxsiy tadbir korlik yakka tartibdagi tadbirkorlarning o’zi tomonidan mulk hu q u q ida, shuningdek, mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo’l q o’yadigan o’zga mulkiy hu q uq tufayli o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulk negizida musta q il ravishda amalga oshiriladi » . Ushbu qonunning 16-moddasiga binoan birgalikdagi tadbirkorlikka quyidagilar kiradi: - er-xotinning umumiy mol-mulki negizida amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik; - dehqon xo’jaligining umumiy birgalikdagi mulki ne gizida amal-ga oshiriladigan dehqon xo’jaligi; - o’zlariga umumiy ulushi mulk huquqida tegishli bo’lgan umumiy mulk negizida yakka tartibdagi tadbirkorlikni amalga oshiradigan shirkat xo’jaligi.

Yuridik shaxs tashkil qilmay, o’z faoliyatini amalga oshi radigan tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan jismoniy shaxsga davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi haqidagi guvoxnoma beriladi va u jismoniy shaxslarni ro’yxatdan o’tkazish reest rida qayd qilinadi. Ushbu guvohnoma bankda hisob- kitob varag’i ochish, soliq organlaridan ro’yxatdan o’tish, muhr va bosh qa rekvizitlarni tayyorlash uchun asos bo’lib hisoblanadi. O’zbekistan Respublikasida « Xususiy tadbirkorlik to’g’ri sidagi Nizom»da xususiy tadbirkorlik faoliyatiga quyida gicha ta’rif beril-gan: Xususiy tadbirkorlik – bu fuqarolar (alohida fuqaro) tomonidan o’zlarining tavakkalchiliklari va mulkiy javob garliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish maqsadi da amaldagi qonunchilik asosida amalga oshiriladigan tashab buskor xo’jalik faoliyatidir. Xususiy tadbirkorlikning yakka tartibda faoliyat ko’rsa tayotgan tadbirkorlikdan farqi shundaki, bu erda faoliyat ko’rsatuvchilar o’z faoliyatini yollanma ishchi kuchi yordamida olib boradilar. Ular yuridik shaxs sifatida ish ko’radilar va o’z korxonalarini davlat ro’yxatidan o’tkazishga majburdirlar. Jamoa tadbirkorligi – bu bir guruh fuqarolarning o’zlariga ma’qul bo’lgan mulkchilik shakllarida jamoalarga birlashib, jamoa korxonalarini tashkil qilishlari va shu asosda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlaridir. Jamoa tadbirkorligi faoliyati firmalar faoliyatida o’z ifodasini topadi. Firma – muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarishga va xizmat ko’rsatishga ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va mustaqil korxonadir. Firmalarning turlari juda ko’p, ularni chizmada quyi dagicha tasvirlash mumkin ( 4 -chizma). Firma (korxona) turlari Xususiy Shirkat Davlat Aralash

firmalar firmalar korxonalari firmalar Mas’uliyati cheklanmagan jamiyat Mas’uliyati cheklangan jamiyat -qo’shma korxonalar -kontsern -konsortsium -kontsessiya -kooperativ -kartel -sindik at -venchur -ijara - konsalting -injiniringAktsiyadorlik jamiyatlari Korporatsiya - lar 4-chizma. Firma (korxona) turlari. Xususiy firma deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli bo’lgan, yakka xususiy mulkka asoslanib faoliyat ko’rsatadi gan korxona tushuniladi. Shirkat firma bir necha sohibning mulkini bir lashtirish va tadbirkorlikdan olinadigan foydani baham ko’rishga asoslangan sherik-chilik korxonasidir. Shirkat firmalarining ikki turi mavjud: - mas’uliyati cheklanmagan jamiyatlar; - mas’uliyati cheklangan jamiyatlar. Mas’uliyati cheklanmagan jamiyatlar ikki yoki undan ko’proq kishilar-ning mulki asosida yuzaga keladi. Sheriklar ning dastlabki mulki firmaning ustav kapitali deyiladi. Bu kapitalga har bir sherik o’z hissasini q o’shadi. Ular ustav fondiga qancha pul q o’ysa, shu hissaga binoan foyda olishadi. Bordi-yu firma sinsa, sheriklar zararni hamjihatlikda ko’taradi, ya’ni bir sherik boshqasining javobgarligini ham zimmasiga oladi. Shirkat a’zolari o’rtasida tuzilgan bitim shirkatning huquqiy asosi hisoblanadi. Bu bitim quyidagi band larni o’z ichiga oladi: - h ar bir hamkorning vakolatlari; - bitimning muddati; - har bir vakilning umumiy ishga q o’shgan ulushi;

- daromadlar va yuz berishi mumkin bo’lgan zararlarni o’zaro bo’lish yo’l-yo’riqlari; - uyushma mablag’laridan har bir hamkorning olishi mum kin bo’lgan aniq va belgilangan pul hajmi; - uyushmada amalga oshirish zarur bo’ladigan moliyaviy ish lar tartibi; - yangi hamkorni qabul qilish tartibi; - shirkatni tar q atib yuborish tartibi. Shirkatga davlat, kooperativ, jamoa va boshqa tashkilot lar, shuningdek, xorijiy tashkilotlar va fuqarolar ham qo nun yo’l qo’ygan hollarda a’zo bo’lishi mumkin. Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalarning ustav fondi faqat ta’sischilar mablag’ (aktsiya)lari hisobiga barpo etila di. Jamiyat qatnashchilari o’zlarining qo’shgan ulushlari doirasida javobgar bo’ladi. Shirkat o’z faoliyati uchun ustav fondi miqdorida javobgar hisoblanadi. Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalar nomiga «limi ted» so’zi qo’shiladi, bu inglizcha so’z bo’lib, «cheklangan» ma’ nosini bildiradi. Mas’uliyati cheklangan firmaning bir qator turlari mav jud. Ularning eng keng tarqalgan shakli aktsiyadorlik jamiyat lari va korporatsiyalardir. Aktsiyadorlik jamiyatlarini tuzish va faoliyatini tashkil qilish tartibi O’zbekiston Respub likasining «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyador - larning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunda ifodalan gan. Ushbu qonunning 2-moddasiga muvofiq: Aktsiyadorlik jamiyati – bu jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi bo’lib, u aktsiyalar chiqarish yo’li bilan tashkil etiladi. Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog’oz – aktsiya chiqaradi. Aktsiyani sotib olganlar hissadorlarga ay lanishadi va foydadan o’z hissasi – divedendni olib turadi lar. Aktsiyadorlik jamiyati o’z majburiyat - lari bo’yicha o’ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi. Aktsiyadorlar jamiyati majburiyatlari bo’yicha javobgar emas va uning faoliyati bilan bo g’ li q zararlar uchun faqat o’zlariga tegishli aktsiyalar q iymati doirasida

javobgar hisoblanadi. Aktsiyadorlik jamiyatining ustav fondi aktsiyadorlar so tib olgan aktsiyalarning nominal qiymatlaridan tashkil to padi. Jamiyat chiqaradigan barcha aktsiyalarning nominal qiy mati bir xil bo’lishi lozim. Aktsiya bo’linmas hisoblanadi. Aktsiyadorlik jamiyatini ta’sis etishda uning jami ak tsiyalari ta’sischilar orasida tar q atilishi kerak. Aktsiya fond birjalarida muomalada bo’ladi, bir shaxsdan boshqa siga erkin o’tadi va aktsiyalar uchun uning hissasi to’g’ri sidagi hujjatt hisoblanadi. Aktsiyadorlik jamiyatini: - a ktsiyadorning umumiy majlisi; - kuzatuv kengashi; - ijro organi boshqaradi. Aktsiyadorlarning umumiy majlisi oliy boshqaruv orga ni hisoblanadi. Agar qonun hujjattlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa, u aktsiyadorlik jamiyati faoliyati bi lan bog’li q barcha masalalarni hal qilish huquqiga ega. Aktsiya dorlik jamiyatining kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Aktsiyadorlik jamiya tining joriy (kundalik) faoliyatiga yagona ijro organi (di rektor) yoki kollegial (maslahat) ijro organi (boshqaruv, direktsiya) rahbarlik qilishi mumkin. Aktsiyadorlik shaklidagi tadbirkorlikning quyidagi af zalliklari bor: - aktsiyadorlik jamiyati – bu biznesning ko’proq demok ratik shaklidir. Unga xohlagan kishi bevosita yoki obuna bo’lish yo’li bilan aktsiyani sotib olib, a’zo bo’lishi va mulk egasiga aylanishi mumkin; - vaqtincha bekor turgan sarmoyalar markazlashuviga erishiladi; - nisbatan samarali sohalarga kapital oqimini tashkil qilish imkoniyati tu g’ iladi; - davlat mulkini xususiylashtirish imkoniyatlari ken gayadi; - moliyaviy barqarorlikka erishiladi; - tadbirkorlikda tavakkalchilik xavfi kamayadi (hissa dor o’z akt si yasi

mi qyosida ziyon ko’rsa, korxona egasi butun mulkidan ajraladi); - bir vaqtning o’zida ishlab chiqaruvchilar, tovar etka zib beruvchi- lar, haridorlar va mahalliy davlat organlari manfaatlarining o’zaro muvofiqlashuviga erishiladi. Aktsiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo’lishi mum kin. Ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati – bu aktsiyadorlari o’zlariga tegishli aktsiyalarni boshqa aktsiyadorlarning rozi ligisiz erkin tasarruf qila oladigan jamiyat. U chiqaradi gan aktsiyalariga ochiq obuna o’tkazish va ularni erkin sotish huquqiga ega. Ta’sischilarning eng kam soni ham cheklanmagan. Ochiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kichik miqdori AJ ro’yxatidan o’tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining ikki yuz barobari miqdoriga teng bo’lishi kerak. Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati – bu aktsiyalari nom langan (egasi yozilgan) va ular faqat AJ ta’sischilari o’rta sida taqsimlangan jamiyatdir. Uning aktsiyalari qimmatli qog’ozlar bozorida muomalada bo’lishi jamiyat Nizomiga bin oan man etilgan yoki cheklangan bo’ladi. Yopiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kam miqdori – AJ ro’yxatdan o’tkazilgan sanada qonun hujjattlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining kamida yuz barobari miqdoriga teng bo’lishi kerak. Ochiq turdagi AJ ni boshqa turdagi jamiyatlarga aylan tirish mumkin emas. Yopiq turdagi AJ esa o’z aktsiyalariga ochiq obuna o’tkazish yoki ularni fond bozorida sotish uchun chiqa rish yo’li bilan ochiq turdagi AJga aylanishi mumkin. Boshqa turdagi jamoa korxonalari va shirkat xo’jaligi o’z aktsiyala rini chiqarish yo’li bilan ikkala turdagi aktsiyadorlik ja miyatlarga ham aylantirilishi mumkin. Ochiq tur dagi akt si yadorl ik jami yati har yi li omm aviy axborot vositalarida: - yillik hisobotni; - buxgalterlik balansini; - foydalar va zararlar hisob vara g’ ini;

- jamiyat aktsiyalari emissiyalari prospektini; - umumiy majlisni o’tkazish sanasi va joyini malum qilib turishi shart. Aktsiyadorlik jamiyatini tashkil etish uchun quyidagi lar zarur: - jamiyatni tashkil etish va birgalikda faoliyat ko’rsa tish hamda bir yoki bir necha shaxsga jamiyatni tashkil etish uchun vakolat berish to’g’risida shartnoma tuzish; - aktsiyalarga obuna o’tkazish; - ta’sis konferentsiyasini o’tkazish; - jami yat va uni ng akt si yalari ni davl at ro’ yxat idan o’t kazish. Jamiyatni tashkil etishdagi harajatlar shartnomaga imzo chekkan shaxslarga taqsimlanadi. Davlat mulkini xususiylashti rish orqali quyidagi usullarda AJ tashkil etilishi mumkin: - oddiy yo’l bilan, ya’ni bunda fuqarolar yopiq yoki ochiq AJ larining ob’ektlarini auktsion orqali yoki konkurs yo’li bilan sotib olishadi; - davlat korxonasi mehnat jamoasi tomonidan yopiq AJ ni tashkil etadi va ma’lum yuridik shaxs tomonidan korxona sotib olinadi; - davlat yoki ijara korxonalari ochiq AJ lariga aylantiriladi. Barcha jamoa korxonalari uchun quyidagi umumiy jihat lar mavjud: - nizom kapitalining tegishli bo’laklarga yoki aktsiya l arga majburiy bo’linishi; - jamiyatning o’z majburiyatlari va faqat o’zining mulki bo’yicha cheklangan javobgarligi; - aktsiyador (sherik)lar orasidagi o’zaro munosabatlar, daromad va mulkni taqsimlash, korxonani boshqarish bo’yicha munosabatlar ularning kiritgan ulushlari miqdoriga qarab taqsimlanadi; - jamiyat a’zolari uning kapitaliga o’z ulushlarini ki ritishlari zarur, ammo o’z mehnatlari bilan uning faoliya tida ishtirok etishlari majburiy emas. Aktsiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish jarayonlari «Mulkni davlat

tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish», «H issadorlik jamiyatlari » , « Korxonalar to’g’risida » , « Qim matli qog’ozlar bozori va fond birjalari » to’g’risidagi qonun lar va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida boshqariladi. Korporatsiya atamasi lotincha «corporatio» so’zidan olingan bo’lib, birlashma, hamjamiyat ma’nosini beradi. Korpora tsiya yirik aktsioner jamiyatlar birlashmasi hisoblanib, bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi-larni birlashtiradi. Natija da ishlab chiqarish monopollashadi. Korporatsiya investitsiya kapitalining markazlashuvini, ilm-fan taraqqiyotini, mahsulotning raqobatbardosh bo’lishini va uzoq hayot tsiklini ta’minlaydi. Korporatsiyalar tad birkorlik bilan shug’ullanuvchi aktsioner jamiyatlarining xohish-ixtiyori bilan paydo bo’ladi. Har bir korxona faoli yatini yurgizish uchun o’z holicha turli funktsiyalarni, ya’ni: - xom ashyo, materiallar, energiya, uskuna qidirib to pish, sotib olish va texnologik takomillashtirish; - mahsulot sifatini oshirish va ishlab chiqariladigan mahsulotni yangilash; - tayyor mahsulotni sotish bo’yicha qator ishlarni baja rishi lozim bo’ladi. Bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi bir qancha korxonalar yig’ilishib, barcha uchun umumiy bo’lgan korxonalar faoliya tini ta’minlov-chi funktsiyalarni hamma uchun bajaradigan bir idora, muassasa tuzishni rejalashtirganlar. Natijada shunday birlashma yuzaga kelganki, unda korxonalar o’z mulki va iqtisodiy mustaqilligini saqlagan holda hammalari uchun umumiy bo’lgan funktsiyalarni bajarishdan ozod bo’lganlar va shu funktsiyalarini bajarganligi uchun umumiy idora-muas sasaga xaq to’laganlar. O’z tarkibidagi aktsiyadorlik jamiyatlarni nazorat paket larini egallash bilan korporatsiyalar xolding kompaniyala riga aylanadi. Xolding iborasi inglizcha « holding » so’zidan olingan bo’lib, ega ma’nosini beradi. Xolding kompaniya – bu mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil aktsiyadorlik jamiyatlari fao liyatini nazorat qilish maqsadida tashkil

etilgan hissadorlik jamiyatidir. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi ak - tsiyadorlik jamiyatlari « aktsiyalarining nazorat paketi » kom paniyaning ixtiyorida bo’ladi. Bundan maqsad aktsiyadorlik ja miyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o’rnatish va dividend lar ko’rinishida foyda olishdir. Xolding kompaniyalarning mohiyati shundaki, ular bi ror bir ishlab chiqarish vazifalarini bajarishmaydi. Ular ning vazifasi – sof boshqaruvchilikdan, ya’ni ishonchli mulk egasi sifatida ularga o’z aktsiyalari yoki ak tsiyalar nazorat paketini beruvchi kompaniyalarning faoliya tiga umumiy xo’jalik rahbarligini bajarishdan iboratdir. O’zbeki st an Respubli kasi da xolding kompaniyal ar ni ng huquqiy ma qo mi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 12 oktyabr dagi 398-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom (xolding lar to’g’risidagi Nizom) asosida belgilanadi. Bu Nizomga muvo fiq aktivlari tarkibiga boshqa korxonalarning aktsiyalar nazorat paketi kiradigan ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiya ti xolding hisoblanadi. Xolding birlashgan korxonalar, ya’ni xolding aktivlari tarkibiga kiradigan, aktsiyalar paketini nazorat qiladigan korxonalar sho’’ba korxonalar deb ataladi. Ular mustaqil yuri dik shaxs hisoblanadi. Sho’’ba korxona, ko’pincha, korxonaning rivojlanib borishi davomida bosh korxona (xolding kom pani yasi ) t om oni dan t ashki l qi l i nadi . Xoldinglar davlatga qarashli yoki xususiy bo’lishi mum kin. Davlat xoldingida aktsiyalar nazorat paketi davlat mul kiga, sho’’ba korxonalar aktsiyalari esa bosh xolding kompa niyasining mulkiga aylanadi. Sho’’ba korxonalar o’z majburi yatlari bo’yicha o’zlariga tegishli mulk, shu jumladan, asosiy korxona, ya’ni xoldingga tegishli aktsiyalar nazorat paketi ning qiymati bilan ham javob beradi. Xolding sho’’ba korxo na qarzi bo’yicha uning ta’sis shartnomasida aytilgan shart larda javobgar bo’ladi. Xolding kompaniyalari ikki turda bo’lishi mumkin: - moliyaviy xolding; - aralash xolding. Moliyaviy xolding faqat maxsus nazorat va boshqaruv maq sadlarida

tuziladi. Sarmoyasining 50 foizidan ko’pini bosh qa emitentlarning qimmatli qog’ozlari va boshqa moliyaviy aktivlar tashkil qiladigan xolding moliyaviy xolding hisob lanadi. Moliyaviy xoldinglar avktivlari tarkibiga faqat qim matli qog’ozlar va boshqa moliyaviy aktivlar, shuningdek, xol-dingni boshqarish apparatining faoliyatini ta’minlash uchun bevosita zarur bo’lgan mol-mulk kirishi mumkin. Moliyaviy xoldinglar faqat investitsiya faoliyati bilan shu g’ ullanish huquqiga ega, faoliyatining boshqa turlari bi lan shug’ullanishga ruxsat berilmaydi Ular sho’’ba korxonalarning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatlariga aralashish huquqiga ega emas. Moliyaviy xol ding vakillari faqat sho’’ba korxonalarning aktsiyadorlari yig’ilishlarida qatnashishi mumkin. Ularga kuzatuv kenga shi, boshqaruv va sho’’ba korxonalarini boshqaradigan boshqa organlarga kirishga ruhsat berilmaydi. Moliyaviy xoldinglar o’zlariga tegishli aktsiyalar bilan faqat tashkil qilingan qimmatli qog’ozlar bozorida, ya’ni fond birjalarida bitimlarni amalga oshiradi. Bu talabni bajarmaslik amalga oshirilgan bitimlarning bekor qili nishiga sabab bo’ladi. Aralash xolding – nazorat va boshqaruv vazifalari bilan bir qatorda sanoat, savdo, transport, kredit-moliya va boshqa sohalarda tadbirkorlik faoliyati bilan ham shu g’ ullanish maqsadlarida tuziladi. O’ zbeki st an Respubl i kasi qonunchi l i gi ga bi noan xol ding kompaniyalari quyidagi yo’llar bilan tashkil etiladi: - yirik korxonalarni qayta tashkil qilishda ularning tarkibiy bo’linmalarini mustaqil yuridik shaxs (sho’’ba kor xonalar) sifatida bunyod etish yo’li bilan; - yuridik jihatdan mustaqil korxonalarning aktsiya pa ketlarini birlashtirish yo’li bilan; - y a n g i a k t s i y a d o r l i k j a m i y a t l a r i n i t a ’ s i s e t i s h y o ’ l i bilan. Xoldinglar monopoliyaga qarshi organning ruxsati bilan tashkil etiladi.

Xoldingni tashkil etishga ruxsat olish uchun monopoliyaga qarshi organga boshqa hujjatlar bilan birga: - nizom loyihasi; - xoldingni tuzishga xohish xaqida bayonnoma yoki ta’sis chilar shartnomasi; - tuziladigan xoldingga kiritish uchun tavsiya qilinayotgan korxonalar ro’yxati; - shu korxonalardan har qaysisining xo’jalik faoliyati turlari va hajmi haqidagi ma’lumotlar topshiriladi. Agar xoldingni tuzish biron bir mahsulot (ishlar, xiz matlar) ishlab chiqarish monopoliyasiga olib keladigan bo’lsa, bunday xoldingni tuzishga ruxsat berilmaydi. Davlat korxonalari – bu davlat mulki bo’lgan va uning nazorati ostida ishlovchi korxonalar bo’lib, ular ishlab chiqa rishdagi davlat sektorini tashkil etadi, eng muhim va mas’ uliyatli vazifalar (mudofaa, aloqa, energetika, transport va boshqalar)ni bajaradi. Qo’shma (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jamoa mulki ning aralash mablag’lariga tayanadi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangan hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi. Qo’ shma korxona tuzishga hamkorlarni nima majbur qila di? AQSH olimlari quyidagi omillarni keltiradilar: - kapital harajatlar hajmining qisqarib ketishi va yangi quvvatlarni barpo etishdagi xavotirlik; - aniq geografik bozorga o’tish; - yangi faoliyat sohasiga o’tish; - ishlab chiqarish sohasining bazasi yoki xom ashyo manbaini qo’lga kiritish; - ishlayotgan ishlab chiqarish liniyalarining kengaygan ligi; - tovar yoki xizmatlarni sotishning yangi tarmoqlari paydo bo’lganligi; - mavjud marketingning samaradorligi oshganligi;

- takrorlanib turuvchi yoki mavsumiy beqarorlikni bartaraf et ish im koni yati; - qo’shma korxonadagi hamkorlar yordamida ishlab chiqa rish harajat- larini kamaytirish imkoniyati. Qo’shma korxonalar o’zaro manfaatdorlik negizida, huku matlararo shartnomalar asosida tashkil qilinib, ilmiy- ishlab chiqarish, ilmiy-texnik va boshqa vazifalarni echish ga qaratilgan. Ular sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, trans port, savdo, fan va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida tarkib topishi mumkin. Qo’shma korxonalar, asosan, chet el texnikasi va texnologiyasi asosida barpo etilib, maxalliy xom ashyo va ish kuchi hisobiga ishlaydi. Korxona o’zining mustaqil balansiga ega bo’ladi va xo’jalik hisobi asosida faoliyat yuritadi. Respub likamizda AQSH, Italiya, Turkiya, Frantsiya, Germaniya, An - gl iya, Koreya, Yaponiya kabi qator davlatl ar kom pani yalari bilan hamkorlikda qo’shma korxonalar qurilib, ishga tushi rilgan. Kontsern – bu ishlab chiqarish diversifikatsiyasi, ya’ni korxonalar-ning faoliyat sohalari va ishlab chiqaradigan mah sulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi asosida tarkib topadigan yirik ko’p tarmoqli korporatsiya. Kontsern tarkibiga sanoat, transport, savdo, bank kabi tarmoqlarga tegishli, ayrim hollarda, dunyoning ko’pgina mamlakatlari da joylashgan unlab va yuzlab korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi. Kontsern tarkibiga kirgan korxona va tashkshyutlar orasida o’zaro korporatsiyalangan turg’un aloqalar mavjud bo’lib, ular kontsern rivoji yo’lida umumiy moliyaviy re surslardan va yagona ilmiy-texnik imkoniyatlardan mushtarak foydalanadilar. Konsortsium – bu aniq iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishni maqsad qilgan korxonalarning muvaqqat birlash masidir. Konsortsium a’zolarining huquq va majburiyatlari kon s or t s i u m t o’ g’ r i si da gi bi t i m d a be l g i l ab q o’ y i l ad i . Q o’ y i l g a n v a z i f a n i b a j a r i s h u c h u n k o n s o r t s i u m i s h t i r o k c h i l a r i badal l ar i hi sobi dan yagona m ol i yavi y va m oddi y fondl ar b a r p o e t a d i l a r , b y u d j e t m a b l a g ’ l a r i v a d a v l a t

b a n k i d a n kreditlar oladilar. Vazifa bajarilgach, konsortsium tarqa ladi. Konsortsiumlarga boshqaruv bo’yicha qo’mitalar, direk torlar kengashi kabilar boshchilik qiladi. Konsortsiumlar a vi at si ya , k os m o s, k om py ut er l ar , al oq a ka bi yu ks ak t ex no logi k va kat ta mi qdordagi sar moyali sohal ar da keng t ar q algan. Kontsessiya – bu lotincha so’zdan olingan bo’lib, ruxsat, yon berish ma’nosini anglatadi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish yoki tiklash, tabiiy boyliklarni o’zlashtirish maq sadida davlat yoki munitsipalitetga qarashli er uchastkalari, qazilma boyliklar, mol-mulk , korxonalar va boshqa xo’jalik ob’ektlarini muayyan muddatga va shartlar bilan foydala nish uchun chet ellik investorga davlat nomidan beriladigan ruxsatnoma, ular bilan tuziladigan shartnoma yoki kelishuv. Kontsessiyachilik faoliyatida vujudga keladigan huquqiy mu nosabatl ar O’zbeki st on Respubl ikasining « Kontsessi yal ar to’g’risida » gi qonuni bilan tartibga solinib turiladi. Kooperativ – bu kooperatsiyaning birlamchi bo’g’ini. Koo peratsiya esa: - mehnatni tashkil etish shakllaridan biri, ko’pchilik xodimlar bir mehnat jarayonida yoki o’zaro bog’liq turli meh nat jarayonlarida hamkorlikda ishtirok etadilar; - guruh mulkchiligiga asoslangan xo’jalik yuritish sharti; - ma’lum bir mahsulotni o’zaro hamkorlikda tayyorlash bilan band bo’lgan korxonalar o’rtasidagi uzoq muddatli va barqaror aloqalar shakli. Kooperativ – bu yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, xo’jali k yurituvchi sub’ekt. U jamoa mulki huquqidagi mulkka ega lik qiladi, undan foydalanadi va tasarruf etadi. Kartel – bu monopolistik birlashma shakli. Bir tarmoq dagi mustaqil korxonalar narxlar, bozor, ishlab chiqarish ning umumiy hajmida har bir ishtirokchining hissasi, ish kuchi yollash, patentlar va boshqa masalalarda o’zaro bitim tuziladi. Bu tuzilmaning maqsadi monopol foyda olishdir. Sindikat – bu monopolistik birlashmaning bir turi. Ular bir tarmoq

korxonalari huquqiy va ishlab chiqarish mustaqilligini sa q lab qo lgan holda: - buyurtmalarni taqsimlash; - xom ashyo sotib olish; - ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish uchun o’zlarining tijorat faoliyatlarini birlashtirib, yagona idora tuzadilar. Venchur korxonalar – bu kichik biznesning bir turi bo’lib, ular: - ilmiy muhandislik ishlarini bajarish; - ya ng i t e xn i k a, t e xn ol ogi ya , t ov ar na m u na l a r i ni y ar a tish; - ishlab chiqarishni bosh q arish; - t i j or at i sh i n i t a sh ki l e t i sh us ul l a r i ni i sh l a b c hi qish va amaliyotga joriy etish; - yirik firmalar va davlat ijara kontrakti buyurtma larini bajarish kabi ishlarni amalga oshiradilar. Bu vazifalarni ular davlat va yirik firmalar buyurtma siga binoan kontrakt-bitimlar asosida bajarishadi. Venchur korxonalar texnikaning yangi yo’nalishlarida faollik ko’rsa tadi va bu bilan fan-texnika taraq q iyotiga o’z hissasini q o’shadi. Ijara korxona – bu mol-mulkni yollash bo’yicha mulk ega si bilan tadbirkor o’rtasidagi iqtisodiy munosabat. Ijara shartnomasiga asosan bir tomon (ijaraga beruv chi) ikkinchi tomonga (ijarachi) ma’lum to’lov evaziga va ma’lum shartga ko’ra mol-mulkini vaqtincha foydalanish uchun beradi. Ijara haqi mulk egasi mol-mulkining qiymatiga va kel tiradigan daromadga bog’li q bo’lib, o’zaro kelishuv bilan bel gilanadi. Er, uy-joy, savdo-sanoat binolari, sanoat va savdo korxonalari, mashina va uskunalarni ijaraga berish va olish ja h ondagi ko’pgina mamlakatlar uchun xosdir. Bugungi kunda sanoat va boshqa sohalarda ijara korxona lari paydo bo’la boshladi va mulkni davlat tasarrufidan chi q arishning bir ko’rinishi bo’lib, ijara muddati davrida kor xona jamoasi shu korxona mulkining egasi bo’lib qo ladi. Konsalting – bu ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko’rsatish sohasida

ixtisoslashgan firmalarning o’z mijoz lariga maslahat xizmati ko’rsatish va texnik loyihalar ni ekspertiza qilish bilan bog’li q iqtisodiy faoliyatdir. Konsalting firmalarining asosiy vazifalari quyida gilardir: - tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirish uchun she riklar tanlash; - maslahatchilik tashkilotlarining taraqqiy topishiga va xorijiy investitsiyalarni jalb etishga ko’maklashish; - yagona axborot-so’rovnoma fondini yaratish va yagona rek lama strategiyasi (yo’nalishi)ni amalga oshirish yo’li bilan ularning a’zolari faoliyatini umum maqsadlar yo’lida jam lash va hokazo. Konsalting firmalarining kichik biznes sohasida keng tarqalgan maslahat xizmatlari quyidagilardan iborat: - barcha mulk shakllaridagi korxonalarni ro’yxatga olish uchun ta’sis hujjatlarni tayyorlash bo’yicha maslahatlar be rish; - marketing bo’yicha izlanishlar o’tkazish; - xususiylashtirish, aktsiyadorlashtirish dasturlarini ishlab chiqish; - tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha maslahat berish; - reklama strategiyasini ishlab chiqish, reklama materi allarini tayyorlash va ularni tarqatish; - huquq, moliya va boshqaruv masalalari bo’yicha maslahatlar berish; - intellektual mulkni himoya qilish masalasi bo’yicha maslahatlar berish; - ishchi xizmatchilarni tayyorlash va malakasini oshirish; - tadbirkorlik va kichik biznesni taraqqiy toptirishga xizmat qiluvchi tadbirlarni o’tkazish; - firma ish uslubini ishlab chiqish; - xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish sanitariyasi, madaniyat, atrof-muhitni himoya qilish masalalari bo’yicha maslahatlar berish; - investitsiyalarni jalb qilish, imtiyozli kredit olish, zaruriy resurslarni va kapitallarni sotib olish bo’yicha maslahatlar berish va h.k.. Injiniring korxona – muxandislik-maslahat xizmatlar ni tijoratchilik qoidalariga asoslangan holda amalga oshi radi.

Bunday korxona (firma): - ishlab chiqarishni ta’minlash; - mahsulot sotishni uyushtirish; - ishlab chiqarish ob’ektlarini qurib, ishga tushirish yuzasidan maslahat berish bilan shug’ullanadi. Eksport injiniring firmalari boshqa mamlakatlarga xizmat ko’rsatadi, chet eldagi ilmiy g’oyalar va texnik ishlan malarni xorijda joriy etadi, murakkab va ulkan loyihalar ni amalga oshiradi. Injiniring bilan birga mashina va us kunalarni eksport qilib, etkazib beradi.

Asosiy adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati erkinligini kafolatlari to’g’risida»gi Qonuni. 2000 yil 25 may. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2005 yil 20 iyundagi PF-3620-sonli Farmoni. Xabarnoma jurnali, 2005 yil, 2-son. 3. Karimov I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat qilishishimiz lozim. // Xalq so’zi gazetasi, 2006 yil, 11 fevral. 4. Qosimova M.S., Xodiev B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznesni boshqarish. O’quv qo’llanma. –T.: O’qituvchi, 2003. 5. Lapusta M.G. Predrinimatelstvo. –M.: INFRA-M, 2004. Internet veb-saytlari 1. www . biznes . ru 2. www . business.com 3. www.businessbuy.ru 4. www.businesspress.ru 5. www.gendirector.ru 6. www.rambler.ru

O'xshashlar

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Tadbirkorlik shakllari va tadbirkorlik faoliyati.

Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati

Savdo faoliyatining turlari.

Auditning turlari va shakllari