Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi - Iqtisodiyot - Referatlar

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157 KB

Ko'chirib olish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi Reja: 1. Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati 2. Kichik korxonalarning xo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar 3. Resurslarning ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi k o’rsatkichlari 4. Samaradorlikni baholovchi ko’rsatkichlar 5. Samaradorlikni oshirishning asosiy yo’nalishlari

1. Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati Bozor iqtisodiyotiga o’tish xo’jalik yuritishning oqilona yo’llarini qidirib topishni talab qiladi. Bu esa materiallar va hom ashyoni tejab-tergab sarflashni, dastgohlar va uskunalardan yaxshiroq foydalanishni, xodimlar ish unumdorligini oshirishni, mahsulot birligiga to’g’ri keladigan harajatlarni pasaytirishni, pirovardida, korxona rentabelliligini va foydaliligini oshirishni ko’zda tutadi. Ko’rsatib o’tilgan omillarning barchasi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga erishish tushunchasiga birlashadi. Korxona xo’jalik faoliyatining yakuniy natijasi (foyda)ni unga erishishga sarflangan resurslar bilan taqqoslash ishlab chiqarishning samaradorligini aks ettiradi. Samaradorlikning oshishi harajatlar birligiga to’g’ri kela digan iqtisodiy natijalarning ko’payishi bilan ifodalanadi. Samaradorlik xo’jalik yuritish mexanizmining takomillashganlik darajasidan, biznesni to’g’ri yo’nalishda olib borilayotganligidan darak beradi. Samaradorlikning ta’rifi asosida ishlab chiqarish harajatlarining tarkibi va hajmi yotadi. Harajatlar – bu korxonaning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatini amalga oshirishda zarur bo’lgan omillar (sarmoyalar, mehnat resurslari, tabiiy resurslar, tadbirkorlik faoliyati) uchun sarf langan mablag’larning pulda aks ettirilishidir. Ular mahsu lot tannarxi ko’rsatkichida namoyon bo’lib, barcha moddiy hara jatlar, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish harajatlari, mehnatga haq to’lash harajatlarining puldagi ifodasidir. Ishlab chiqarishning barcha harajatlarini ikki guruhga: doimiy va o’zgaruvchan harajatlarga bo’lish mumkin. Doimiy harajatlarga mikdori ishlab chiqarish hajmi o’zgarishi bi lan ham o’zgarmaydigan harajatlar kiradi. Ular korxona mahsulot ishlab chiqarmagan holda ham to’lanishi kerak. Ularga amortizatsiya chegirmalari, binolar va uskunalarning ijarasi, sug’urta badallari, boshqaruv xodimlarining ish haqlari va boshqalar kiradi. O’zgaruvchan harajatlar deb, umumiy mikdori bevosita ish lab chiqarish va sotish hajmlariga kiritilgan, shuningdek mahsulotlarning bir necha turlarini ishlab chiqarish va so tish bilan bog’liq bo’lgan harajatlar tushuniladi. Bularga xomashyo,

materiallar, yoqilg’i va elektr energiyasi, ishchilar mehnatiga haq to’lash va boshqa harajatlar kiradi. Ishlab chiqarish harajatlarining bunday bo’linishi korxonalar faoliyati samaradorligining har xil ko’rsatkichlarini aniqlash uchun zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash uslubi umumiy harajatlar va ularning ayrim turlarini xo’jalik faoliyati ning natijalari bilan taqqoslashdan iboratdir. Buning uchun turli xil ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlarning belgilangan tasnifi mavjud emas. Har bir korxona iqtisodiyotini o’rganuvchi ularni o’zicha, u yoki bu ko’rsatkichlarning ahamiyatini ta’kidlash zaruriyatidan kelib chiqqan holda yoki korxona ishi natijalarini har tomonlama baholagan holda guruhlarga ajratadi. Barcha ko’rsatkichlarni quyidagi uchta guruxga birlashtirish maqsadga muvofiqdir: xo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar; resurslarning ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari; moliyaviy faoliyatni baholov chi ko’rsatkichlar. 2. Kichik korxonalarning xo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish korxona faoliyati ning oxirgi natijasi qisoblanadi. Kichik korxonalar uchun sotilgan (haridorlarga ortib jo’natilgan va ular tomonidan haq to’langan) mahsulot hajmi pul tushumini ta’minlashga, ishlab chiqarish harajatlari va boshqa zaruriy sarflarning o’rnini qoplashga imkon beradi. Bundan tashqari, pul tushumining tarkibida foyda ham mavjud bo’ladi. Undan korxona tomonidan ishlab chiqarishni kengaytirish, moddiy rag’bat lantirish fondlarini yaratish, davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarni bajarish uchun foydalaniladi. Iste’molchi mahsulot sotilishi natijasida ishlab chiqarish vositalari yoki iste’mol mollari ko’rinishidagi zaruriy mahsulotni oladi. Korxonalar mahsulotlarini sotishda ayrim kamchiliklar ga ham yo’l qo’yadi. Xususan, ayrim hollarda sotish rejasini oshirib bajarish bilan birga mahsulotlarning ayrim turla rini haridorlarga belgilangan muddatlarda etkazib berish rejasi

bajarilmaganlik hollari uchraydi. Bu korxonaning o’ziga (u penyalar va jarimalar to’laydi) va haridorga zarar keltiradi. Shuning uchun sotish rejasining bajarilishi ma h sulot etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishini hisobga olish bilan tahlil q ilinadi. Bunda bitta haridorga etkazib berish rejasining oshirib bajari lishi boshqa haridorlarga etkazib berish rejasining bajarilmaganligiga sabab bo’lganligi hisobga olinadi. Shuning uchun shartnoma majburiyatlari rejasini bajarilishi 100% dan oshib ketmasligi kerak. Sotish hajmi tayyor ma h sulotni ishlab chi q arish va uni o’z vaqtida sotishga to’g’ridan-to’ g’ ri bog’liqdir. Tovar ma h suloti ma h sulotni sotish ko’rsatkichlarida sotilmagan mahsulotlarning o’zgaruvchan qo ldi q larining o’zgarishi bilan aks ettiriladi. Mah sulotlar sotilishining bir maromdaligini ta’minlash uchun korxona-lar tayyor mahsulotlarning zarur hajmiga ega bo’lish lari kerak. Ammo amaliyotda sotilmagan mahsulotlarning haqiqiy q oldiqlari me’yoriy qoldiqlardan ancha oshib ketish hollari h am uchraydi. Bu hisobot davrida mahsulotning sotilish hajmi ni ancha kamayishiga olib keladi. Mahsulot sifatining etar licha yuqori bo’lmasligi, mahsulotlarni bir maromda ishlab chiq arilmasligi, korxona mahsulotlarni ortib jo’natish uchun transport bilan etarlicha ta’minlanmaganligi va boshqalar bunday vaziyatning sabablari bo’lib hisoblanadi. Mahsulotni sotish aniq iste’molchi tomonidan buyumlar- ning ayrim turlari ko’rinishida amalga oshiriladi. Etka zib beruvchilar va haridorlar mahsulot etkazib berish to’g’ risida shartnoma tuzadilar. Unda buyumlarning ro’yxati, miq dori, etkazib berish muddatlari va boshqa shartlar ko’zda tutiladi. Ularning bajarilishi tahlili 8- jadvalda kelti rilgan. 8-jadval Mahsulotlarni sotish rejasi va shartnoma majburiyatlari-ning bajarilishi tahlili (ming

so’m) Ko’rsatkichlar Reja bo’yicha Haqiqatd a Far q i ( + ; - ) Reja ning baja rili shi, % da So tish h aj miga ta’ siri Mahsulotlarning amaldagi narxlarda sotilish h ajmi 14520 14321 +71 100,5 Tovar ma h suloti 14265 14493 +228 101,6 228 Sotilmagan ma h sulotlar q o ldi q larining o’zgarishi + 15 + 172 + 157 - 1 5 7 Haridorlarga ma h sulotlar etkazib berish bo’yicha shartnomalarning bajari lishi 14250 14010 -240 98,3 Jadvaldan ko’rinishicha, sotilgan mahsulotlarning hajmi rejaga nisbatan 71 ming so’mga yoki 0,5% ga oshgan. Bunga tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish rejasini 228 ming so’mga yoki 1,6% ga oshirib bajarilganligi sabab bo’lgan. Ammo tovar mahsulotlarining rejadan ortiq ishlab chiqarilishi to’liq. darajada sotilmagan. Sotilgan mahsulotlarning o’tuvchi qoldiqlari rejalash tirilganga ko’ra 157 ming so’mga o’sgan, bu sotish hajmini shu summaga pasaytirgan. Sotilmagan mahsulotlar qoldiq larining o’sishi mahsulotlarni sotish hajmini ko’payishining foydalanilmagan rezervlaridan iborat bo’ladi. Mahsu lotlarni sotish rejasining 0,5% oshirib bajarilishi ga qaramasdan, korxona mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarini 240 ming so’mga yoki 1 , 7% ga kamroq bajargan, bu korxona ishining salbiy ko’rsatkichlaridan biridir. Bozor sharoitlarida mahsulot sifatining yaxshilanishi to bora katta ahamiyat kasb etadi. Mahsulotning sifati deganda uning foydalanish uchun yaroqlilik darajasini belgilovchi xususiyatlar majmui tushuniladi. Mahsulotning belgilangan turlari attestatsiyadan o’tkaziladi va ularning sifati ikki nav – oliy va birinchi navga bo’linadi. Sifatning oliy naviga, sifat parametrlariga asoslangan, oliy ilmiy-texnik yutuqlar darajasiga mos keluvchi mahsulotlar kiradi. Bunday

mahsulotlarning sifat parametrlari amaldagi standartlar ga mos kelishi kerak. Mahsulot sifatini harakterlovchi ko’rsat kichlardan biri oliy navli mahsulotlar hajmining umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmiga nisbatan salmo g’ i dir ( 9 -jadval). 9 - jadval Oliy navli mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha reja bajarilishi ta h lili Ko’rsatkichlar O’tgan yil (amal) Hisobot yili O’zgarish reja bo’yicha haqiqat-da o’tgan yil ga nisba tan rejaga nis - batan Tovar mahsuloti 14006 14265 14495 +489 +230 Shu jumladan oliy navli mahsulotlar 2831 3459 3663 +832 +204 Oliy navli mahsu lotlarning umu miy mahsulotlar h ajmiga nisbatan salmo g’ i, foizda 20,2 24,4 25,2 +5 +0,8 Jadvaldan ko’rinishicha, korxonada hisobot yilida o’tgan yilga va rejaga nisbatan ishlab chiqarilgan mahsulotlar si fatini yaxshilanishi kuzatilgan, ya’ni sifatning oliy na vini tovar mahsulotining umumiy hajmiga nisbatan salmog’i o’ tgan yilga nisbatan 5% ga, rejaga nisbatan 0,8% ga oshgan. Mahsulotning sifatiga uni ishlab chiqarish uchun foyda- lanilgan xom ashyo va materiallarning sifati, belgilangan texnologik jarayonga aniq rioya qilinishi, ishchilarning malakasi, mahsulot sifatini yaxshilaganlik uchun moddiy

rag’batlantirish, tayyor mahsulotlarni saqlash, tashish va boshq alar ta’sir qiladi. Mahsulotning tannarxi kichik korxonalar ishining tejam liligini ta’riflovchi eng muhim ko’rsatkichlardan biridir. Mahsulot tannarxining pasayishi korxona ri vojlanishining eng muhim omili hisoblanadi. Mahsulotlar, ishlar va xizmatlarning tannarxi deganda bevosita mahsu lotlarni tayyorlash va ishlarni bajarish, ishlab chiqarish sharoitlarini yaxshilash va uni takomillashtirish jarayoni da foydalaniladigan resurslarning barcha turlari: asosiy fondlar, tabii y hom ashyo va sanoat hom ashyosi , m at er ial lar, yonilg’i va energiya, mehnatning pul shaklida aks etti rilgan harajatlari tushuniladi. Mahsulot tannarxiga kiri tilgan harajatlarning tarkibi, ularni moddalar bo’yicha tasniflash davlat standarti tomonidan, kalkulyatsiyalash usul lari esa korxonaning o’zi tomonidan belgilanadi. Mahsulotning tannarxi korxonaning ishlab chiqarish va muomala harajatlaridan iborat bo’ladi, harajatlar va daro madlarni tenglashtirish, ya’ni o’z harajatlarini o’zi qopla shi bozor mexanizmining asosiy xususiyatlaridan biridir. Tayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xiz matlarning sotilishi korxona faoliyati moliyaviy natija larini aniqlashga imkon beradi. Hisobot davrida haridorlarga ortib jo’natilmagan mahsu lotning qiymati va firma ichidagi oborot sotish hajmiga kiritilmaydi. Mahsulotning sotilishidan tushgan tushum – korxona to monidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun olinadigan pul mablag’larining hajmidir. Bu korxona harajatlarini qoplash va daromadlar ni shakllantirish mablag’larining asosiy manbaidir. Asosiy mahsulotni sotishdan tushgan tushumdan tashqari, korxona boshqa sotishlar dan hamda sotishdan tashqari ope ratsiyalardan tushumlar olishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyati jarayonida moddiy ishlab chiqa rish sohasida yaratilgan sof daromadni aks ettiruvchi foyda korxona faoliyatining eng muhim umumlashtirilgan ko’rsat kichi hisoblanadi. Tadbirkor hamma vaqt foyda olishni maksad qilib qo’yadi, ammo hamma

vaqt ham foyda ololmaydi. Agar tushum tannarxga teng bo’lsa, unda fa q at mahsulot ishlab chiqarish va sotish harajatlarining o’rnini qo plashga erishiladi. Tushumdan oshib ketuvchi harajatlarda korxona salbiy moliyaviy natija ko’ra di, bu uni murakkab moliyaviy a h volga solib qo’ yadi, bankrotlik ham istisno emas. Mahsulotlarni sotishdan olingan foy da (zarar) qo’shimcha qiy mat solig’i va aktsizsiz ma h sulot sotishdan tushgan tushum va mahsulotlar ning tannarxiga kiritilgan ishlab chiqarish va so tish harajatlari o’rtasidagi far q sifatida aniqlanadi. Keltirilgan ta’rifdan foyda korxonaning o’z ma h sulot lari (ishlari, xizmatlari)ni talab va taklif asosida vu judga kelgan narxlar bo’yicha sotishdan h osil bo’lgan yalpi daromad h ajmiga bog’liqligi ma’lum bo’ladi. Korxonaning yalpi daromadi – mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumdan moddiy harajatlarni chi q arib tashlagandan keyin ish haq i va foydani o’z ichiga oluvchi korxona sof mahsulotlaridan iboratdir. Bozor munosabatlari sharoitida korxona eng katta foyda olishga erisha olmasa, tovarlarni sotish va xizmatlar ko’rsa tish bozorida o’z mav q eini musta h kam ushlab turish, ra qo bat sharoitida o’zining ishlab chi h arishini dinamik rivojlani shini ta’minlashga imkon beruvchi foyda hajmini olishga harakat qilishi kerak. Umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda (zarar) q uyi dagi algebraik summa tarzida h isoblanadi: asosiy faoliyatdan foyda plyus dividendlar va foizlar bo’yicha daromadlar plyus yoki minus investitsiyalar va q immatba h o qog’ ozlarni qayta ba h olashdan keladigan daromadlar (zararlar) va minus foiz lar bo’yicha harajatlar plyus yoki minus boshqa moliyaviy fa oliyatdan daromadlar (zararlar). Soliq to’langunga h adar foyda umumxo’jalik faoliyati dan foyda va fav q ulodda foydalar va zararlar saldosining algebraik summasi sifatida aniqlanadi. Soliq to’langandan keyin korxona ixtiyorida qo ladigan sof foyda daromad soliqlarini chiqarib tashlash bilan so li q lar to’langunga qadar foyda va minus h ali h ech q aerda h isobga olinmagan boshqa soliqlar va to’lovlardan iborat bo’ladi. Quyidagi 10 -jadvalda korxona foyda olishining ta h lili be rilgan.

10-jadval Asosiy faoliyatdan olinadigan foyda (zarar) va uni o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili (ming so’m) Ko’rsatkichlar Haqiqatda Far qi ( +; - ) Foyda hajmiga ta’siri O’tgan yil uchun Hisobot yil uchun Ma hsulotni sotishdan olingan yalpi foyda 26399 26704 +305 +305 Davriy harajatlar 10341 11553 + 1212 -1212 Boshqa daromadlar 5452 6089 +637 +637 Boshqa zararlar 24310 25774 + 1464 -1464 Asosiy faoliyatdan foyda (zarar) -2400 -4534 2134 x Jadval ma’lumotlarining ko’rsatishicha, korxonada asosiy faoliyat bo’yicha o’tgan yili 2400 ming so’m, hisobot yilida esa 4534 ming so’m zararga yo’l qo’ yilgan, ya’ni zarar larning o’sishi yiliga 2134 ming so’mni tashkil q ilgan. Bu zararlarga boshqa harajatlarning 1464 ming so’mga va davriy harajatlarning 1212 ming so’mga ko’payishi natijasida yo’l qo’ yilgan . Shuning bilan birga sotishdan yalpi foydani 305 ming so’mga, boshqa daromadlarni 637 ming so’mga o’sishi h iso biga korxona asosiy faoliyatidan 942 (305+637) ming so’m foyda olgan. Ammo foydaning bu mikdori zararni q oplash uchun etarli emas. Korxona ish faoliyatining samaradorlik darajasini ba ho lash uchun olingan natija (yalpi daromad, foyda) harajat lar yoki foydalanilgan resurslar bilan

ta qqo slaniladi. Foy da va harajatlarni tenglashtirish rentabellikni yoki aniq ro g’ i rentabellik me’yorini bildiradi. Amaliyotda rentabellik me’yorini o’lchashning ikki vari antidan foydalaniladi. Bu foydaning korxonaning joriy sarf-harajatlari (tannarx)ga yoki avanslashgan qo’ yilmalar (asosiy ishlab chiqarish fondlari va aylanma mabla g’ lar)ga nisbatidir. Ikkala o’lchov varianti ham bir-biri bilan avans lashgan qo’ yilmalar oboroti tezligi ko’rsatkichi bilan bog’ langan: R 1 = R / F a , R 2 = R / F z ; bu erda , R – foyda; R1 , R2 – foyda me’yori (1- va 2-variantlar); F a , F z – avanslashgan fondlar va tannarx fondlari. Aylanishlar soni p = F z /F a bo’lganligi uchun R 2 = R 1 x p. Korxona rentabelligi me’yorini quyidagicha hisoblash mumkin: R = P ( U – S)*100 / ( F o + F ob ); Bu erda, R – foyda; P – mahsulot hajmi; U – mahsulot birligining narxi; S – mahsulotning tannarxi; F o – a c osiy ishlab chiqarish fondlarining q iymati; F ob – aylanma mablag’larning hajmi. Korxonalar ish amaliyotida rentabellikning bir qator ko’rsatkichlari qo’llaniladi. 1. Mahsulotning rentabelligini sotilgan barcha mahsu lotlar bo’yicha va uning alohida turlari bo’yicha aniqlash mumkin. Birinchi holda u mahsulotni sotishdan olingan foy daning uni ishlab chiqarish va sotish harajatlariga nisba ti

sifatida aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlarning rentabelligi tovar mahsulotini sotishdan olingan foyda ning mahsulotni sotishdan tushgan tushumga nisbati sifa tida; balans foydasining mahsulotni sotishdan olingan foydaga nisbati bo’yicha; sof foydaning sotilgan mahsu lotdan tushgan tushumga nisbati bo’yicha hisoblanadi. 2. Ishlab chiqarish fondlarining rentabelliligi balans foydasining asosiy ishlab chiqarish fondlari va moddiy aylanma mablag’larning o’rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi. Bu ko’rsatkichni sof foyda bo’yicha ham h isoblash mumkin. 3. Korxona qo’yilmalarining rentabelliligi uning ixtiyo rida bo’lgan mulkning qiymati bo’yicha aniqlanadi. Hisob lashda balans va sof foyda ko’rsatkichlaridan foydalanila di. Mulkning qiymati buxgalteriya balansi bo’yicha aniqla nadi. Bu ko’rsatkich korxona mulkining bir so’m qo’yilmalariga sotish darajasini ifodalaydi. Korxona shaxsiy mablag’larining rentabelligi sof foy daning balans bo’yicha belgilangan, uning shaxsiy mablag’la riga nisbati bilan aniqlanadi. Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarning rentabelligi q immatbaho qog’ozlar va boshqa korxonalarda ulushli ishti rok etishdan daromadlar miqdorining uzoq muddatli moliya viy kiritmalarning umumiy xajmiga nisbati sifatida hisoblanadi. Quyidagi 11-jadvalda rentabellikning tahlili haqidagi ma’lumotlar ko’rsatilgan. 11-jadval Sotilgan mahsulotlar rentabelligining tahlili Ko’rsatkichlar O’tgan yilda Hisobot yilida Far q i ( + ; - ) Sotishdan olingan sof foyda, ming so’m 122441 126086 +3645 Sotilgan mahsulotning tannarxi, ming so’m 96042 99382 +3340 Sotilgan mahsulotdan yalpi fonda, ming so’m 26399 26704 +305 Sotilgan ma h sulotning rentabelligi, % da 21,6 21,1 -0,4 Jadval ma’lumotlari ko’rsatishicha, hisobot yilida so tilgan mahsulotlarning

rentabelliligi o’tgan yilga nisba tan 0,4% ga pasaygan. Bu sotishdan sof foyda miqdorini 3645 ming so’mga ko’paygani natijasida sodir bo’lgan. 3. Resurslarning ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi k o’rsatkichlari Mehnat unumdorligi. Bu ko’rsatkich bilan xodimlarning ish lab chiqarish faoliyati samaradorligi aniqlanadi. Bu ishlab chiqarish samaradorligining eng muhim o’lchovlaridan biri dir. Mehnat unumdorligining o’sishi jonli va buyumlashgan mehnatning tejalishini bildiradi. Mehnat unumdorligi – bu bir xodim tomonidan ish vaqti birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulotning mikdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarishga ish vaqtining mikdo ri bilan o’lchangan jonli mehnat sarfining samaradorligidir. Birinchi ko’rsatkich bir xodimning vaqt birligi ichida ishlab chiqargan mahsulotini aniqlaydi: Ishlab chiqarish = Ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori (Q) Ishlangan vaqt (T) Ikkinchi ko’rsatkich mehnat sarfini, ya’ni mahsulot bir ligiga sarflangan vaqtni aniqlaydi: Mehnat sarfi = Ishlangan vaqt (T) Ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori (Q) Mehnat unumdorligining oshishi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishga, mahsulot tannarxini pasaytirishga, ish kuchi ga ehtiyojni nisbatan qisqartirishga, xodimlar ish haqining o’ sishini ta’minlashga imkon beradi. Bularning barchasi kichik korxonaning muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarurdir. Mehnat unumdorligining quyidagi ko’rsatkichlari mavjud: bir ishchining o’rtacha yillik ishlab chiqarishi (mahsulot hajmini ishlovchilarning o’rtacha ro’yxat

soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yil lik ishlab chiqarish (mahsulot hajmini ishchilarning o’rtacha ro’yxat soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchi ga to’g’ri keladigan o’rtacha kunlik ishlab chiqarish (bir kunlik mahsulot hajmini barcha ishchilar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchiga bir soatga to’g’ri keladigan o’rtacha ishlab chiqarish (bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajm ini barcha ishchilar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi). Fondning q aytarilishi va fondning sarflanishi. Bu ko’rsatkichlar bilan korxona asosiy ishlab chi q arish fondlaridan foydalanish samaradorligi aniqlanadi. Fondning qa y tarilishi asosiy fondlarning bir so’miga to’g’ri keluvchi ishlab chi q arilgan mahsulot mikdori (summasi)ni ko’rsatadi. Fondning qaytarilishi = Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (Q) Asosiy fondlarning qiymati (F) Fondning sarflanishi – bu fond qaytarilishining tes kari miqdori bo’lib, mahsulot birligiga asosiy fondlar ning qanday summasi to’g’ri kelishini ko’rsatadi: Fondning sarflanishi = Asosiy fondlarning qiymati (F) Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (Q) Fondning qaytarilishining oshishi mahsulot ishlab chi qa rish hajmini ko’paytirishga, ishlab chiqarilgan mahsulot ning tannarxini pasaytirishga va asosiy fondlarga ehtiyoj ni nisbatan qisqartirishga imkon beradi. Fondning qaytarilishi va fondning sarflanishi mikdoriga h ar xil omillar ta’sir qiladi. Fondning umumiy qaytarilishi asosiy ishlab chiqarish fondlari o’rtacha yillik qiymatidagi mashinalar va uskunalar o’rtacha yillik qiymatining bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot chiqarishiga bog’liqdir. Mashinalar, us kunalar qiymatining bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish mehnatdan foydalanishning samaradorligini ifodalay di. Ushbu ko’rsatkichlarning tahlili 12-jadvalda berilgan. 12-jadval

Fondning qaytarilishi va sarflanishi ko’rsatkichlari tahlili Ko’rsatkichlar O’tgan yil uchun Hisobot yili uchun Far q i ( + ; - ) Ta qq oslangan va ulgurji narxlardagi tovar mahsuloti (ming so’m) 14006 14493 +487 Asosiy ishlab chi qa rish fondlarining o’rtacha yillik qiymati (ming so’m) 9337 8526 +297 Asosiy ishlab chi q arish fondlarining fond q aytarilishi 1,5 1,7 +0,2 Asosiy ishlab chitsarish fondlarining fond sarflanishi 0,7 0,6 +0,1 Jadval ma’lumotlari ko’rsatishicha, hisobot yilida asosiy fondlardan foydalanishning samaradorligi, ya’ni fondning qaytarilishi o’tgan yilga nisbatan 0,2 so’mga ko’paygan, bu korxona ishiga ijobiy ta’sir qilgan. Mahsulotga material sarflanishi. Bu aylanma fondlar (mablag’lar)dan foydalanishning umumlashtiruvchi ko’rsatki chi bo’lib, u korxonaning iste’mol qilingan aylanma fond lari qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. Mahsulot birligiga sarflangan xom ashyo va materiallarning miqdori haqida darak beruvchi tabiiy o’lchovdagi aniq ko’rsat kichlarni ham xuddi shu ko’rsatkichga o’xshab hisoblash mumkin. Bu ko’rsatkichlar xo’jalikni isrofgarchilik yoki tejamkorlik bilan olib borilganligini ko’rsatadi. Bu pirovardida tannarx ning pasayishi va foydaning ko’payishiga ta’sir qiladi. Ko’rib o’tilgan ko’rsatkichlar korxona faoliyatini baholash uchun muhim ahamiyatga ega bo’lsada, biroq cheklangan xarakter ga egadir. Ular ishlab chiqarish va harajatlarning iqtisodiy samaradorligi haqida to’liq tasavvur bermaydi, balki faqat resurslarning ayrim turlaridan foydalanishni ifodalaydi. Harajatlarning umumiy samaradorligi h a q idagi yaxlit ta’ rifni umumiy va solishtirma iqtisodiy samaradorlik be radi. Umumiy iqtisodiy samaradorlik q uyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

E = Foydaning o’sishi (P) / K apital q o’yilmalar (K) Har bir alohida holda harajatlarning umumiy iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari boshqa davrlar yoki boshqa kor xonalar uchun me’yoriy yoki huddi shunday ko’rsatkichlar bilan solishtiriladi. Echimlar variantlarini solishtirishda harajatlarning solishtirma iqtisodiy samaradorligi hisoblanadi. Eng kam qili ngan harajatlar eng muvofi q variantning ko’rsatkichi bo’lib xizmat qi ladi: Z p = S + E p K → minimum , bu erda, Z p – ushbu variant bo’yicha berilgan harajatlar; S – joriy harajatlar (tannarx); K – kapital q o’yilmalar; E p – kapital q o’yilmalar solishtirma iqtisodiy samaradorligining me’yoriy koeffitsienti. Xal q xo’jaligi bo’yicha u 0,16 deb belgilangan. Ushbu koeffitsientdan kelib chi qq an h olda harajatlar ning o’rnini q oplash muddatini aniqlash mumkin: T ok = 1 : 0.16 = 6,25 yil 4. Samaradorlikni baholovchi ko’rsatkichlar Korxonaning faoliyatini yoki uning moliyaviy holatini baholash – korxonaning xo’jalik va tijorat faoliyati ja rayonida vujudga keluvchi moliyaviy va kredit munosabatlari natijasini aks ettiruvchi tushunchadir. To’lov qobiliyati koeffitsienti korxonaning to’lov im koniyatlarini ko’rsatadi va quyidagi formula bilan aniqla nadi:

Kpl = A2 / (P2 –(Dzk + Kzk + Ap)) , bu erda, Kpl – korxonaning to’lov qobiliyati koeffitsienti; A 2 – aylanma aktivlar (ishlab chiqarish zaxiralari, pul mablag’lari va boshqalar); P 2 – majburiyatlar; D j – uzoq muddatli qarzlar va kreditlar; K zk – qisqa muddatli qarzlar va kreditlar; A p – haridorlar va buyurtmachilardan olingan badallar. Bu ko’rsatkich birdan katta bo’lishi kerak. Shaxsiy va qarz mablag’lar nisbatlarining koeffitsien ti qisqa muddatli qarz mablag’larining shaxsiy manbalar bilan ta’minlanish darajasini belgilaydi va quyidagi formula bilan aniqlanadi: Kes = P1 / (P2 –(Dzk + Kzk + Ap)) , bu erda P 1 – shaxsiy mablag’ l arning manbalari (ustav sarmoya lari, qo’shimcha sarmoyalar, taqsimlangan fo y da). Bu ko’rsatkich birdan kichik bo’lmasligi kerak. Moliyaviy bog’liqlik koeffitsienti korxonaning moliya viy bog’liqligining kamayishi (ko’payishi), kelgusi davrlarda moliyaviy q iyinchiliklar xavfining ko’payishi (pasayishi) haqida darak beradi va korxona tomonidan kreditorlar ol didagi o’z majburiyatlarini to’lash kafolatini aniqlaydi. Moli yavi y bo g’l iq li k koeffi tsient i quyidagi form ul a bi l an h isoblanadi: Kfsh = P1 / Ib bu erda, I b — aktiv yoki passivning natijalari. Bu ko’rsatkich 0,5 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak. Shaxsiy aylanma mabla g’ lar bilan ta’minlanganlik ko effitsienti korxonada uning moliyaviy bar q arorligi uchun zarur mabla g’ larning mavjudligini

ifodalaydi va quyidagi formula bilan ifodalanadi: Kos = ( P1 + Dzk – A 1 ) / A2 , bu erda A 1 – uzoq muddatli aktivlar. Bu ko’rsatkich 0,1 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak. Aktivlar rentabelligi koeffitsienti moliyaviy-xo’jalik faoliyatida foydalanilayotgan aktivlarning foydaliligi (zararliligi) darajasini ko’rsatadi va quyidagi formula bilan aniqlanadi: Kra = Pr * Dp / Ib , bu erda, P r D n – soliqlar to’langunga qadar foyda. Bu ko’rsatkich noldan katta bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish q uvvatlaridan foydalanish koeffitsien ti korxonaning ish bilan ta’minlanganlik darajasini ifo dalaydi va quyidagi formula bilan aniqlanadi: Kim = Qfakt / (Qloyiha – Qijara + Qkonser) , bu erda Q l oy ih a – mahsulot ishlab chiqarishning eng katta h ajmi; Qfakt – chiq arilgan mahsulotning haqiqiy hajmi; Qijara – ijaraga berilgan quvvatlardagi mahsulotlarning h ajmi; Qkonser – konservatsiya qilingan quvvatlardagi mahsulotlar ning hajmi. Bu ko’rsatkich 0,6 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak. Uskunalar (asosiy fondlar)ni ishdan chi q ishi koeffitsi enti. Bu ko’rsatkich quyidagi formula bilan aniqlanadi: Kizp = I / O ,

bu erda , K i zp – uskunalarning ishdan chi q ish koeffitsienti; I – asosi y f ondl ar ni ng i shdan chi q i shi ; O – asosiy fondlarning dastlabki qiymati. Agar yuqoridagi barcha koeffitsientlarning tarmoq miq dor i t eng yoki kat t a bo’ l sa, bunday kor xona i qt i sodi y qud ratli va to’lov qobiliyatiga ega hisoblanadi. 5. Samaradorlikni oshirishning asosiy yo’nalishlari Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyati ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo’llarini doimo qidirishni talab qiladi. Agar shunday qilinmas ekan, korxonaning qat’iy raqobat muxitida omon qo lishi qiyindir. Bu ayniqsa, kichik va o’rta korxonalarga tegishlidir. Avval aytib o’tilganidek, ularning vujudga keli shi va rivojlanishining barcha bosqichlarida qiyinchiliklar va hal qilinmagan muammolar juda ko’p uchraydi. Tadbirkor muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun oddiy bozor omillari (mahsulotni doimo yangilash, sifatini oshi rish, marketing tadqiqotlari, muvaffaqiyatli raqobat va boshqalar)dan tashqari o’z faoliyatining samaradorligiga eri shishning turli-tuman yo’llaridan foydalanishi zarur. Bular quyidagilardir: - ilg’or texnologiya va zamonaviy uskunalardan foyda lanish; - h om ashyo va materiallarning yangi turlarini q o’llash; - asosiy fondlardan yaxshiroq foydalanish; - aylanma mablag’larni aylanishini jadallashtirish; - me h natni tashkil qilishning samarali shakllari va usullarini q o’llash; - menejment fani va amaliyotining ilg’or yutuqlaridan foydalanish; - mamlakatimiz va xorij firmalarining ilg’or tajri balarini tadbi q etish va boshqalar. Asosiy adabiyotlar

1. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. –T.: O’zbekiston, 2005. 2. Abdullaev Yo., Karimov F. Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari: 100 savol va javob. –T.: Mexnat, 2000. 3. Lapusta M.G., Starostin Yu.L. Maloe predprinimatelstvo. –M.: INFRA-M, 2004. 4. Petrunin Yu.Yu., Borisov V.K. Etika biznesa: Uchebnoe posobie. – M.: Delo, 2004. -400 s. 5. Qosimova M.S., Xodiev B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznesni boshqarish. O’quv qo’llanma. –T.: O’qituvchi, 2003. Internet veb-saytlari 1. www . biznes . ru 2. www . business.com 3. www.businesspress.ru 4. www.gendirector.ru 5. www . rambler . ru

O'xshashlar

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiy rivojlanish garovidir

Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarish