Strategik marketing - Iqtisodiyot - Referatlar

Strategik marketing

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

488.5 KB

Ko'chirib olish

Strategik marketing Reja: 1. Strategik va operatsion marketing 2. Marketing va ehtiyojning qondirilishi 3. Bozor segmentatsiyasi vositasida ehtiyojlar tahlili 4. Bozorni jalb etuvchanligi tahlili 5. Firmaning raqobatbardoshliligi tahlili 6. Marketing strategiyasini tanlash 7. Sotish kanali bo‘yicha strategik qarorlar 8. Narxni tashkil etish bo‘yicha strategik qarorlar 9. Kommunikatsiya bo‘yicha strategik qarorlar 10. Strategik marketing rejasi

Strategik va operatsion marketing “Marketing” atamasi tom ma’noda bozor sari harakatlanish jarayoni ma’nosini beradi, bu atama jarayonning ichki ikkiyoqlamalik xossasini to‘la ochib bera olmaydi va marketingning “tahliliy” jihatiga nisbatan uning “faolroq” tomoniga ko‘ra ko‘proq urg‘u beradi. Bu ikkiyoqlamalikni xarakterlash uchun “strategik” va “operatsion” marketing atamalaridan foydalaniladi. Operatsion marketing - bu qisqa muddatga mo‘ljallangan rejalashtirishning mavjud bozorlarga qaratilgan faol jarayondir. Bu tovar, sotish, narx va kommunikatsiyalarga oid taktik vositalardan foydalanish yo‘li bilan kerakli savdo hajmiga erishishning klassik tijorat jarayonidir. Operatsion marketingning asosiy maqsadi - sotishdan daromadlar hosil qilish, ya’ni maqsadli aylanmalardir. Bu sotishning eng samarali usullaridan foydalangan holda xarid uchun buyurtmalarni “sotish” hamda qabul qilish va ayni paytda harajatlarni kamaytirishni anglatadi. Ma’lum darajadagi savdo hajmiga erishishdan iborat bo‘lgan maqsad operatsiyalar bo‘limi uchun ishlab chiqarish dasturiga va savdo bo‘limi uchun tovarlarni saqlash va bevosita o‘tkazish dasturiga aylanib ketadi. Bundan kelib chiqadiki, operatsion marketing firmaning qisqa muddatli rentabelligiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi hal qiluvchi elementdir.

Operatsion marketingning faolligi - firma faoliyatidagi, ayniqsa raqobat kuchaygan bozordagi hal qiluvchi omildir. Har qanday tovar, hatto uning sifati eng yuqori bo‘lsa ham, bozor uchun maqbul narxga ega bo‘lishi, sotish tarmog‘i ko‘taradigan, mo‘ljaldagi iste’molchilarning odatlariga moslashgan bo‘lishi kerak, hamda tovarning bozordagi yaxshi ketishini ta’minlovchi va uning o‘ziga xos xususiyatlarini ta’kidlovchi kommunikatsiya yordamiga ega bo‘lishi lozim. Bozorda talab taklifdan ko‘p bo‘lgan, firma xaridorlarga yaxshi tanish bo‘lgan va raqobat bo‘lmagan hollar kam uchraydi. Operatsion marketing marketingning eng ko‘zga ko‘rinarli jihatidir, bunga asosiy sabab shuki, reklama va tovarlarni siljitish faoliyatining roli g‘oyatda muhimdir. Ba’zi firmalar, masalan sanoat tovarlari ishlab chiqaruvchilarning ko‘pchiligi esa aksincha, marketingni reklama bilan uzviy bog‘liq deb tushunib, uzoq vaqtgacha marketing bizning biznesga to‘g‘ri kelmaydi, deb hisoblab keldilar. Demak, marketing - bu firmaning tijorat dastagi bo‘lib, hatto eng yaxshi strategik reja ham yaxshi natijalarga olib kela olmaydi. Ammo ko‘rinib turibdiki, yetarlicha katta strategik bazasiz mutlaqo rentabelli operatsion marketing ham bo‘lishi mumkin emas. Fikrsiz dinamizm - asossiz tavakkaldir, xolos. Operatsion marketing rejasi har qancha kuchli bo‘lmasin, u ehtiyoj yo‘q bo‘lgan joyda talabni yuzaga keltira olmaydi va yo‘qolib ketishi muqarrar bo‘lgan faoliyat yo‘nalishini saqlab qola olmaydi. Binobarin, rentabellikni ta’minlash uchun operatsion marketing strategik fikrlashga asoslangan bo‘lishi kerak, u esa o‘z navbatida bozordagi ehtiyojga va uning kutilayotgan evolyutsiyasiga tayanadi. Strategik marketing - bu avvalo jismoniy shaxslar va tashkilotlar ehtiyojlarining tahlilidir. Marketing nuqtai nazaridan qaraganda xaridor tovarning o‘ziga emas, balki shu tovar yordamida yechiladigan muammoning hal qilinishiga muhtojdir. Yechimga turli texnologiyalar yordamida erishiladi, texnologiyalarning o‘zi esa tinimsiz o‘zgarib turadi. Strategik marketingning roli - berilgan bozorning evolyutsiyasini kuzatib borish va qondirishga muhtoj ehtiyojlarni tahlil qilish asosida turli mavjud yoki kutilayotgan bozorlarni yoki ularning segmentlarini aniqlashdan iboratdir.

Aniqlangan tovar bozorlari iqtisodiy imkoniyatlarni ifodalaydi, endi ularning jalb qiluvchanligini baholash kerak. Tovar bozorining jalb qiluvchanligi miqdoriy jihatdan bozor salohiyati tushunchasi bilan o‘lchanadi, dinamik jihatdan esa o‘zining mavjud bo‘lish muddati bilan yoki hayot sikli bilan xarakterlanadi. Muayyan firma uchun tovar bozorining jalb etuvchanligi uning raqobatbardoshligiga, boshqacha qilib aytganda, haridorlarning ehtiyojlarini raqiblariga qaraganda yaxshiroq qondira olish qobiliyatiga bog‘liq. Firmaning raqobatbardoshligi uning raqobatli ustunlikka ega bo‘lishi yoki uning raqiblaridan ajralib turuvchi sifatlari tuvayli yohud harajatlar bo‘yicha afzallik beruvchi yuqori ishlab chiqarish samaradorligi tufayli mavjud bo‘ladi. Shunday qilib, strategik marketingning roli firmani manfaatli iqtisodiy imkoniyatlarga yo‘naltirish, ya’ni uning “nou-xau” va resurslariga mos keladigan, uning o‘sish va rentabellik salohiyatini ta’minlovchi imkoniyatlarga yo‘naltirishdan iborat. Strategik marketing jarayoni o‘rta va uzoq muddatli istiqbollarga egadir. Uning vazifasi firmaning missiyasini aniqlash, maqsadlarni belgilash, o‘sish strategiyasini ishlab chiqish va tovar portfelining muvozanatlangan tuzilmasini ta’minlashdan iboratdir. Tovarni siljitishga sarflangan marketing xarajatlarini ayirib tashlagandan keyin hosil bo‘ladi. Ushbu daromad firma uchun tovar bozoriga kiritgan hissa bo‘lib hisoblanadi. Marketing va ehtiyojning qondirilishi Ehtiyoj tushunchasi shunday atamaki, uning ustida tinimsiz bahs boradi, chunki unda ba’zan ahloq yoki mafkuraga asoslangan subyektiv fikrlash elementlari mavjuddir. Ehtiyoj biror narsani tanlashdan avval his qilinishi lozim. Buning ma’nosi shuki, mantiqan qaraganda, biror narsani afzal ko‘rish samarali tanlash jarayonidan avval yuz beradi. Agar shaxs tafakkur jihatdan yetuk va aqlli bo‘lsa, uning xulq-atvorini

oldindan aytib berish mumkin bo‘ladi, chunki xulq-atvor oqilona hisob-kitobning natijasi bo‘ladi. Ehtiyoj - individ shaxsining madaniy darajasiga asosan spetsifik shaklga kirgan muhtojlikdir. F.Kotler ehtiyojga “ hayot sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan va his qilinadigan qoniqmaslik holati” deb ta’rif bergan edi. Bu mohiyat jihatdan asliy ehtiyojga berilgan ta’rifdir. Insonlarning turmush tarzini belgilab beruvchi tendensiyalarning har biriga mos keladigan asliy ehtiyojni tasavvur qilish mumkin, bunda ushbu tendensiyalar soni cheklangandir. Shuning uchun asliy ehtiyojni inson tabiati belgilaydi, va binobarin, jam iyat yoki marketing tomonidan vujudga keltirmaydi, u talab yuzaga kelihdan avval ham yashirin yoki ifodalangan holda mavjud bo‘ladi. F.Kotler ehtiyojlar, istaklar va talab o‘rtasidagi tafovutlarni o‘rnatadi. Istaklar chuqurroq ehtiyojlarni qondirishning mahsus vositalaridir. Asliy ehtiyojlar barqaror va kam sonli bo‘ladi, istaklar esa ko‘p bo‘lib, o‘zgarib turadi, ularga ijtimoiy kuchlar doim ta’sir qilib turadi. Istaklar sotib olish qobiliyati va xoxishi bilan mustahkamlansa, maxsus tovarlarga bo‘lgan potensial talablarga aylanib boradi. Kotlerning fikricha, marketing istak va talablarga ta’sir qilishga urinadi hamda tovarning o‘ziga jalb qiluvchi va razon bo‘lishini ta’minlaydi. Marketing ehtiyojlarni hosil qilmaydi; ehtiyoj marketologlar paydo bo‘lishidan avval ham bor edi. F.Kotler marketing iste’molchining ijtimoiy maqomdagi ehtiyojni muayyan rusumdagi avtomobil qondirishini aytib beradi. U ijtimoiy maqomdagi ehtiyojni hosil qilmaydi, balki uni qondirish vositasini taklif qiladi deb ta’kidlagan. Ehtiyoj, istak va talabni ko‘pincha bir-biri bilan adashtirib yuborishadi, holbuki bu uch konsepsiya o‘rtasida jiddiy farqlar bor. Ammo marketingning ijtimoiy roli haqidagi bahsni yopishga bu tafovutlarning o‘zi kamlik qiladi. Ko‘rinib turibdiki, ehtiyojlar ilgaridan mavjud bo‘lsa-da, marketing ularga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Buning ustiga, xarid qilish qobiliyatining yetarli bo‘lmaganligi uchun talabga aylantirib bo‘lmaydigan istaklarning hosil bo‘lishi iqtisodiyotdagi uzilishlar va yemirishlarning muhim manbaidir. Marketing aynan shu narsa uchun bevosita

javobgardir va aynan shu narsa uni qo‘llashda cheklashlar qo‘yish zarurligini izohlaydi. Ehtiyojlarni bir nechta turlarini ko‘rsatish mumkin. Absolyut va nisbiy ehtiyojlar o‘rtasidagi farq unchalik aniq ravshan emasdir. Masalan, hayot uchun zarur bo‘lgan narsa iste’molning istalgan boshqa turiga qaragandan cheksiz darajada muhimroqdir, deyish mumkin. Bu fikrda noaniqlik bor. Absolyut va nisbiy ehtiyojlar o‘rtasidagi farqning yetarlicha aniq emasligiga qaramay, bu tfovutning ikki qiziqarli jihati bor. Bir tomondan, u nisbiy ehtiyojlarning absolyut ehtiyolarchalik qat’iy bo‘lmasligi mumkinligini ko‘rsatadi. Ikkinchi tomondan, u to‘yintirishning mumkin emasligini belgilovchi nisbiy ehtiyojlar dialektikasini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Inson o‘zi maqsad qilib qo‘ygan darajaga yetishgach, kamolotning yangi bosqichini ko‘zlay boshlaydi. Ebbot tug‘ma va hosilaviy ehtiyojlar o‘rtasiga ajib bir chegara tavsiya qiladi. Hosilaviy ehtiyojlar tug‘ma ehtiyojlarga nisbatan maxsus texnologik javob (tovar)ni va istak obyektini ifodalaydi. Bir qancha sharoitlarda tovarning iste’moli ma’lum hayotiylik siklida kutilganligi natijasida hosilaviy ehtiyojlar qondirilganligi kuzatimladi. Hosilaviy ehtiyojlarning eng yuksak foydaliligi pasayish tendensiyasiga egadir. Lekin, texnologik taraqqiyot tufayli tug‘ma ehtiyojlar qondirilmaydi, yangi takomillashgan tovarlar yuzaga kelishi, shu bilan birga yangi hosilaviy ehtiyojlar paydo bo‘lishi sharoitida yanada yuqoriga intiladi. Shunday qilib, tug‘ma ehtiyojlarni qondirish uchun tovar ishlab chiqarish hamisha o‘zining evolyutsiyasi bilan rag‘batlantirib boriladi. So‘ng ehtiyoj bozor ta’sir qiladi, bu esa o‘z navbatida yangi darajada qondiradigan yangi tovarlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ushbu hosilaviy ehtiyojlar o‘z navbatida qondiriladi, so‘ng yangi takomillashgan tovarlar vujudga kelishi natijasida o‘zgaradi. Shunday qilib, tug‘ma ehtiyojlar va hosilaviy ehtiyojlarning farqi shuni ko‘rsatadiki, umumiy to‘yinish bo‘lmasligiga qaramasdan bemalol xususiy to‘yinishga erishish mumkin. Shunday ekan, strategik marketingning muhim roli firmalar ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan rivojlanishni rag‘batlantirishni tashkil qiladi.

Iste’molchining xulq-atvori va motivatsiyaning tuzilishi yanada sinchiklab tahlil qilinsa, iqtisodchilar ham, marketiloglar ham, aniqlashga urinayotgan talab va taklif o‘rtasidagi aloqani yaxshiroq anglab olish mumkin bo‘lar edi. Tajribaviy psixologiyaning bu sohadagi yutuqlari ko‘p narsaga aniqlik kiritmoqda, hamda turli individlarning xulq-atvorini belgilab beruvchi motivatsion yo‘nalishlarning butun boshli spektrini ochib berishga yordam bermoqda. “Stimul-reaksiya” nazariyasida motivatsiyaning markaziy vazifasi organizmning nima sababdan faol holatga o‘tishini tadqiq etishdan iboratdir. Shunday qilib, motivatsiya energiyaning safarbar qilinishidir. Tajribaviy psixologiya dastlab asosan, ochlik, tashnalik va shu kabi fiziologik, tabiy ehtiyojlar va urinishlarni o‘rganar edi. Biz ko‘rib chiqayotgan “stimul (S) - reaksii (R)” (yoki “S-R”) nazariyasiga ko‘ra, stimulga organizm reaksiyasining boshlanishi deb qaraladi. Marketingdan tovarlarning tinimsiz yangilanib turilishi, yanada torroq differensiatsiya, turli xil xulq-atvorlarga mo‘ljallangan reklama ko‘rinishida keng ko‘lamli foydalanilmoqda. Ammo bu aslida lazzatlanish va rag‘batlantirishga bo‘lgan ehtiyojlarning o‘sib borayotganligiga, asosiy ehtiyojlar yaxshi qondirilayotgan jamiyatdagi mo‘l-ko‘lchilikka javob reaksiyasi bo‘lib, yangilik, o‘ziga xoslik, murakkablik va xatar kabi ehtiyojlar hayotiy muhim bo‘lib bormoqda. Ehtiyojlar turli hissiyotlarni, turli xulq-atvorlarni, har xil tovarlarni sinab ko‘rish va rohatbaxsh manbalardan foydalanish bunday jamiyat uchun muhim jihatdir. Bu izlanishlarning cheki yo‘q, chunki bunday ehtiyojlarni qondirib bo‘lmaydi. Iste’molning umumiy nazariyasi haqida gapiradigan bo‘lsak, motivatsiya nazariyasining yutuqlari bizga insondagi motivatsion yvnalishning umumiy turlarini aniqlashga imkon beradi. Yo‘nalish turlari inson xulq-atvorining g‘oyatda rang- barang va turli-tuman qirralarini qamrab oladi. Merrey individning ehtiyojlarini quyidagi to‘rt mezonga ko‘ra tasniflovchi ancha tartiblangan reyestrini keltiradi: kelib chiqishi fiziologik yoki fiziologik bo‘lmagan birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlar; obyekti individni o‘ziga tortishi yoki uni o‘zidan itaruvchi ijobiy va salbiy ehtiyojlar; ehtiyojning haqiqtisodiyotiy yoki xayoldagi xulq- atvorni belgilashiga ko‘ra yaqqol va latent ehtiyojlar; individning retrospektiv

jarayonlari bilan bog‘liqligiga ko‘ra anglangan yoki anglanmagan ehtiyojlar. Merrey o‘z reyeyestrida shu mezonlar asosida ehtiyojlarning 37 xilini keltiradi. Merreyning fikricha, ehtiyojlar barcha kishilarda bir xil edi, biroq u yoki bu ehtiyojlar turli kishilar uchun shaxsiy omillar va muhit omillarining ta’siriga ko‘ra turlicha namoyon bo‘lishini e’tirof etar edi. Ehtiyojlar ichki va tashqi stimullar tomonidan vujudga kelishi va turli paytlarda kuchli yoki kuchsiz bo‘lishi mumkin. Niyat (motivatsion) tadqiqotlarda gap asosan iste’molchilarning fikriy, iqtisodiy nuqtai nazari bilan aloqasi bo‘lmagan hatti-harakatlar, iste’molchi huquqining motivlarini ochib berish haqida bormoqda. Shu sababli niyatlarning o‘rganish tadqiqotlarida psixologik usul eng ko‘p qo‘llaniladi. Psixologlar tomonidan inson motivatsiyasining bir qator nazariyalari yaratilgan. Ularning orasida Z. Freydning “Motivatsiya nazariyasi” va A.Maslouning “Ehtiyojlar iyerarxiyasi” nazariyalari mashhurdir. Z. Freydning fikricha, odamlar o‘z xulqlarini shakllantiradigan real ruhiy kuchlarni anglamaydilar. Yosh ulg‘aygan sayin mayllarning ko‘pi to‘la yo‘qolib ketmaydi, balki ongda saqlanib qoladi. Shu sababli, kishilar o‘z motivatsiya manbalari jihatidan o‘zlariga oxiriga qadar xisobot bermaydilar. A.Maslou esa muhimligi darajasiga qarab inson ehtiyojlarini bir-biriga o‘zaro bo‘ysinish bosqichlari tartibini ishlab chiqadi. Bu tartib quyidagicha : -fiziologik ehtiyojlar (ochlik, tashnalik) -o‘z-o‘zini muhofaza qilish ehtiyojlari (xavfsizlik, himoyalanganlik) -ijtimoiy ehtiyojlar (ma’naviy yaqinlik, his-tuyg‘u, muhabbat) -hurmat izzatga ehtiyojlar (obro‘ darajasi, status) -o‘z-o‘zini qaror toptirishga ehtiyojlar (o‘zini namoyon etish) Inson birinchi navbatda eng muhim ehtiyojlarini qondirishga intiladi, bu ehtiyojlar qondirilgandan keyin harakatlantiruvchi motivlar so‘nadi, so‘ngra qolgan ehtiyojlarni qondirish harakati yuzaga keladi. A.Maslouning tahlili qiziqish uyg‘otadi, chunki u nafaqat ehtiyojlarning ko‘p o‘lchamli tuzilishini, balki ehtiyojlarning turli shaxslar individlar uchun turli darajada intensiv bo‘lishini ham ilgari suradi. Amalda ehtiyojlarning bu toifalari doimo birgalikda mavjud bo‘ladi va

u yoki bu toifa individning o‘z xususiyatlariga bog‘liq holda yoki bu individ boshidan kechirayotgan vaziyatlarga mos ravishda ko‘proq darajada ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, ehtiyojlarni qondirish uchun ishlab chiqariladigan tovarlarni tegishli rejalashtirish zarurdir. Ne’mat yoki tovar o‘zining asosiy funksiyasidan tashqari bir necha rolni o‘ynashi yoki funksiyani bajarishi mumkin. Insonlar tovarlardan nafaqat amaliy maqsadlarda, balki ular yordamida tashqi muhit bilan aloqa bog‘lash, o‘zlarining kimligini ko‘rsatish, o‘z xissiyot va kechinmalarini namoyish qilish va hokazolar uchun ham foydalanadilar. Marketing uchun tovar va tovar markalarining faqat funksional qiymati emas, balki hissiy yoki ramziy qiymatlari tufayli hosil bo‘ladigan ahamiyatidan xabardor bo‘lish muhimdir. Sanoat tovarlariga bo‘lgan talab hosila talab bo‘lib, talabning ba’zi bir boshqa quyi turlariga bog‘liqdir. Sanoat talabi hosila talabdir. YA’ni sotib olingan tovarlardan boshqa tashkilotlarning talabini yoki pirovard iste’molchining talabini qondirish maqsadida o‘z ishlab chiqarish jarayonida foydalanadigan tashkilotning talabidir. Demak, tashkilot ishlab chiqarish zanjirining bir qismidir, ya’ni, uning “quyi” talabga bog‘liq bo‘lgan talabi oxir-oqibatda iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabning natijasidir. Sanoat talabi va xususan kapital asbob-uskunalarga bo‘lgan talab keskin o‘zgarib turadi va pirovard talabda yuz beradigan eng kichik o‘zgarishlar ham bu talabga kuchli ta’sir qiladi (akseleratsiya tamoyili). Sanoat talabi ko‘pincha, ayniqsa tovar hal qiluvchi komponent bo‘lganda, ya’ni aniq spetsifikatsiya asosida tayyorlanganda narxga nisbatan noelastik bo‘ladi. Tovar xaridorga zarurdir va uning o‘rnini bosadigan tovarlar ko‘p emas. Sanoat marketingining o‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, sanoat talabi tushunchasi “sanoat zanjiri” tushunchasiga bog‘liqdir. Sanoat zanjiri ishlab chiqarishning barcha bosqichlarni o‘z ichiga oladi, bu bosqichlar xom ashyo materiallari iste’molchining pirovard talabini qondirishga yetkaziladi. Har bir firma uchun tarmoqlar iyerarxiyasi mavjud bo‘lib, ular firma uchun yo mijoz va yoki yetkazib beruvchi bo‘ladilar. Sanoat buyurtmachisining strategik kuchi birinchi

navbatda o‘zi a’zo bo‘lib turgan zanjirdagi pirovard bozorni oldindan bilish va uni nazorat qila olish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi . Bozor segmentatsiyasi vositasida ehtiyojlar tahlili Segmentlashning asosiy maqsadi bozordagi harakatlarni o‘rganib, ularning modelini va kelajakdagi ehtiyoj talablarini tasavvur qilishdan iborat. Hozirgi raqobatda yutib chiqishning asosiy sharti, yangi yuqori sifatli tovar va kompleks servis texnika xizmatlarini hamda samarali sotish usullarini qo‘llashdan iborat bo‘lib qoldi. Ana shu talablar asosida marketing strategiyasining ustivor turi iste’molchilarni o‘rganish, o‘z navbatida bozorni segmentlashdan boshlanadi, chunki bozor bir xil subyektlardan tashkil topgan emas. Asosiy bozorni bunday bo‘laklarga ajratish odatda ikki bosqichda amalaga oshiriladi. Bu ikki bosqich esa bozorni bo‘lishning ikki turli xil darajasiga to‘g‘ri keladi. Makrosegmentlash deb ataluvchi birinchi bosqichning vazifasi “tovar bozorlari”ni aniqlashdan iborat bo‘lib, mikrosegmentlash deb ataluvchi ikkinchi bosqichda esa ilgari aniqlangan har bir bozor ichida iste’molchilarning “segmentlarini” ajratib olish maqsad qilib olinadi. Asosiy bozorni bunday sxemasini tuzib olgach, firma har bir tovar bozori yoki segmentning jalb qiluvchanligini va o‘zining raqobatbardoshligini baholay boshlaydi. Makrosegmentatsiyada bozorlarni xududlar, mamlakatlar bo‘yicha ularning sanoatlashuviga qarab bo‘lish nazarda tutiladi. Ko‘pchilik bozorlarda barcha mijozlarni birgina tovar yoki xizmat yordamida qanoatlantirish amalda mumkin emas. Turli iste’molchilarning istaklari va qiziqishlari xilma-xil bo‘ladi. Bu xilma-xillik xaridorlarning odatlari va ehtiyojlarida asosiy tafovutlarning, taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan, ular qidiradigan manfaatlarning bir xil emasligidan kelib chiqadi. Industrial jamiyatlarda xaridorlar ko‘proq “o‘rtacha” xaridorga mo‘ljallangan tovarlar bilan qanoatlanishga moyil bo‘ladilar. Ular o‘zlarining maxsus muammolariga moslashtirilgan yechimlarni qidiradilar. Firmalar istiqbolda kutilayotgan bunday o‘zgarishlar tufayli ommaviy marketing strategiyasini tashlab, qat’iy yo‘naltirilgan strategiyalar tomonga o‘tishga majbur bo‘ladilar.

Iste’molchilarning maqsadli guruhlarini aniqlash aynan segmentlash jarayonining o‘zi bo‘lib, u asosiy bozorni talablar va xaridorlarning odatlari jihatidan bir jinsli bo‘lgan qismlarga ajratadi. Segmentlash jarayoni firma uchun strategik ahamiyatga egadir, chunki uning natijasida firmaning faoliyat ko‘rsatish sohasi va tanlangan bozorlarda muvaffaqiyatga erishishning hal qiluvchi omillari aniqlanadi. Bozorni segmentlarga ajratish - firma ega bo‘lish kerak bo‘lgan eng asosiy qobiliyatlardan biridir. Segmentlash jadvalini qurish uchun har bir holatda bu uchta mezonni tavsiflaydigan mezonlarni belgilab olish kerak (1 rasm ). Funksiyalar yoki funksiyalarning kombinatsiyalarida tovar yoki xizmat qondirish kerak bo‘lgan ehtiyojlar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Bunday funksiyalarga uylarning ichki jihozlanishini, xalqaro yuk tashishni, tomning suv o‘tkazmasligini, zangdan himoyalash, tishlarni tozalash, chuqur va yuza burg‘ulash, tibbiy diagnostika va shu kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Funksiyalarni shu funksiya bajariladigan usullar (ya’ni texnologiyalar bilan) bilan adashtirib yubormaslik kerak. “Funksiyalar” va “foydalar” o‘rtasidagi farq, ayniqsa tor sohadagi funksiyalar yoki ularning kombinatsiyalarida har doim ham aniq ko‘rinib turavermaydi. Masalan, tishlarni tozalash va ularni turli kasalliklardan himoyalash, qazg‘oqqa qarshi shampunlar va hokazo. Demak, funksiyalarga iste’molchilarning turli guruhlari qidirayotgan foydalar to‘plami sifatida ham ta’rif berish mumkin.

Potensial iste’molchilarning turli guruhlarini ajratishda eng ko‘p qo‘llaniladigan mezonlar quyidagilardan iborat: oila yoki tashkilot, ijtimoiy-iqtisodiy sinf, geografik xudud, faoliyat turi, firmaning moliyaviy imkoniyatlari texnologik saviya, pirovard mahsulotlarning ishlab chiqaruvchisi yoki iste’molchisi, xarid markazi va hokazo. Makrosegmentlashda, ayniqsa sanoat tovarlari haqida gap ketganda faqat umumiy xarakteristikalar hisobga olinadi. Iste’mol tovarlari uchun ko‘pincha yosh guruhlari, qidirilayotgan foydalar, xulq-atvor yoki turmush tarzi kabi torroq mezonlar talab qilinadi. Ularni aniqlash esa mikrosegmentlashning vazifasidir. Texnologiyalarda xilma-xil funksiyalarning bajarilishini ta’mirlovchi “nou-xau” shaklidagi turli texnologiyalar ko‘rib chiqiladi. Yuqorida aytib o‘tilgandek, texnologik mezonlar dinamik bo‘lib, mukammalroq texnologiyalar vaqt o‘tishi bilan hozirgi ilg‘or texnologiyalarning o‘rnini egallaydi. Buni tibbiy diagnostikada yadro magnit rezonansi, axborot uzatishda elektron pochta, teletaypga nisbatan esa faks misolida ko‘rish mumkin. Asosiy bozorning tuzilishida uch xil bozorning tuzilishi: “tovar bozori”, “bozor” va “sanoat tarmog‘i”ni farqlay olamiz. -tovar bozori iste’molchilar guruhi va muayyan texnologiyaga asoslagan funksiyalar majmuasining kesishmasida joylashgan; -bozor iste’molchilarning bir guruhi va bir funksiyani bajarish uchun mo‘ljallangan texnologiyalar majmuasining qamrab oladi; -sanoat tarmog‘i texnologiya bilan (u bilan bog‘liq funksiyalar yoki iste’molchilar guruhidan qat’iy nazar) belgilanadi. Bundan asosiy bozorga berish mumkin bo‘lgan va har biri o‘zining afzal tomonlarini va kamchiliklariga ega bo‘lgan uch xil ta’rif kelib chiqadi. Tovar bozori tushunchasi eng katta marketing yo‘nalishiga egadir. U strategik biznes- birlik tushunchasiga mos keladi hamda talab va taklifning realliklariga juda yaqin darajada javob beradi. Bozorning bu ta’rifidan avtomatik ravishda firmaning o‘z strategik hatti- harakatlaridagi to‘rt hal qiluvchi elementi kelib chiqadi: - ehtiyojlarni qoniqtirish kerak bo‘lgan xaridorlar; - bu xaridorlar qidirayotgan foydalar to‘plami; - yengib o‘tish kerak bo‘lgan raqobatchilar;

- sotib olish va o‘zlashtirish kerak bo‘lgan resurslar. Asosiy bozorning shu tarzda tovar bozorlariga ajratilishi bozorlarni tanlash bo‘yicha qarorlar qabul qilish va tegishli tashkiliy struktura uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu tushuncha bilan bog‘liq bo‘lgan qiyinchilik ko‘pincha tegishli bozorning kattaliklarini o‘lchash muammosidan iborat bo‘ladi: rasmiy statistik ma’lumotlar bozorlarga emas, tarmoqlarga asoslanadi. Yangi segmentlash usulining topilishi firmaga o‘z raqiblari oldida kuchli raqobatli ustunlik keltirishi mumkin. Bozorni qamrab olish strategiyasi har bir segmentga nisbatan jalb qilinuvchan raqobatbardoshlikni tahlil qilish asosida tanlanadi. Firma bozorni qamrab olishning turli strategiyalarini ko‘rib chiqishi mumkin: Konsentratsiya yoki fokuslanish strategiyasi: firma tovar bozori, funksiya yoki iste’molchilar guruhiga nisbatan o‘z faoliyat sohasini tor darajada belgilaydi. Bu bozorda aniq belgilangan sohada yuqori ulushni egallashga intilayotgan mutaxassisning strategiyasidir. Funksional mutaxassisning strategiyasi: firma bir funksiyada ixtisoslashishni afzal ko‘radi, biroq shu funksiyaga, masalan, sanoat tovarlarini omborlarga joylashtirish funksiyasiga qiziqqan barcha iste’molchilar guruhlariga xizmat ko‘rsatadi. Mijoz bo‘yicha ixtisoslashish strategiyasi: firma mijozlarning ma’lum bir toifaga (kasalxonalar, mexmonxonalar) ixtisosolashadi va o‘z mijozlariga keng assortimentli tovarlarni yoki qo‘shimcha, yoki o‘zaro bog‘liq funksiyalarni bajaradigan asbob-uskunalar majmualarini taklif qiladi. Selektiv ixtisoslashish strategiyasi: bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan turli bozorlarga turli xil tovarlarni chiqarish; bu diversifikatsiyalashga qaratilgan opportunistik strategiyadir. To‘liq qamrab olish strategiyasi: iste’molchilarning barcha guruhlarini qoniqtiradigan to‘liq assortiment taklif qilinadi. Ko‘pchilik hollarda bozorni qamrab olish strategiyalari faqat ikki jihatdan: funksiyalar va iste’molchilar guruhi jihatidan ifodalanishi mumkin, chunki odatda

firma muqobil texnologiyalar mavjud bo‘lsa ham, faqat ma’lum bir texnologiyagagina ega bo‘ladi. Mikrosegmentlashning vazifasi makrosegmentlovchi tahlil bosqichida aniqlangan tovar bozorlarining ichida xilma-xil ehtiyojlarni batafsil tahlilini amalga oshirishdan iboratdir. Ta’rifga ko‘ra, ma’lum bir tovar bozoriga mos keluvchi iste’molchilar birgina asosiy funksiya bilan, masalan, soatlar haqida gap ketganda, vaqtni o‘lchash masalasi bilan qiziqadilar. Shunga qaramay, ular qidirilayotgan funksiyaga yoki unga hamroh bo‘lgan qo‘shimcha xizmatlarga nisbatan turli xil maxsus ko‘rsatkichlar yoki afzalliklarni kutayotgan bo‘lishlari mumkin. Segmentatsiya va differensiatsiya tushunchalarini adashtirib yubormaslik kerak. Differensiatsiya - bu ikki xil darajadagi xilma-xil tovarlarga tayanuvchi: bir xil turdagi tovarlar bo‘yicha raqobatchilar o‘rtasida va bir ishlab chiqaruvchining turli segmentlarga mo‘ljallangan tovarlari o‘rtasidagi tafovutlarni anglatuvchi tushunchadir. Differensiatsiya tovarlarning xilma-xilligiga asoslangan bo‘lsa, segmentatsiya esa bozorni tashkil qiluvchi potensial xaridorlar ehtiyojlarining asoslangan. Iste’molchilarning bir jinsli emasligining aniqlanishi tufayli firmalar o‘zlarining har bir segmentdagi takliflarini yangilashga majbur bo‘ladilar. Odatda segmentatsiya bozorni bo‘laklarga ajratish deb qaraladi. Shunday qilib, differensiatsiya - takliflar xilma-xilligini yoritib beruvchi, segmentlash talablar xilma-xilligini yoritib beruvchi konsepsiyadir. Mikrosegmentlash to‘rt asosiy bosqichdan iboratdir: -segmentlovchi tahlil: tovar bozorlarini tovarning fazilatlari nuqtai nazaridan bir jinsli va boshqa segmentlardan farq qiluvchi segmentlarga ajratish; -maqsadli segmentlarni tanlash: firmaning vazifalari va uning maxsus imkoniyatdan kelib chiqqan holda bir yoki bir necha maqsadli segmentlarni tanlab olish;

-pozitsiyalashtirishni tanlash: har bir maqsadli segmentda potensial iste’molchilarning istaklarini va raqobatlar egallab turgan pozitsiyalarni hisobga olgan holda ma’lum bir pozitsiyani tanlash; -maqsadli marketing dasturi: maqsadli segmentlarning xarakteristikalariga moslashtirilgan marketing dasturini ishlab chiqish. Iste’mol bozorlari uchun birinchi bosqichda tovar bozorlarini turli usullar yordamida bir jinsli segmentlarga ajratish mumkin: -iste’molchilarning ijtimoiy-demografik xarakteristikalari asosida (ijtimoiy- demografik yoki tavsifiy segmentlash); -potensial iste’molchilarning tovardan qidirayotgan foydalari asosida (foydalar bo‘yicha segmentlash); -faollik, manfaatlar va fikrlar atamalarida tavsiflangan turmush tarzi asosida (ijtimoiy-madaniy segmentlash); -xarid paytidagi xulq-atvor xarakteristikalari asosida (xulq-atvorga ko‘ra segmentlash). So‘nggi yillarda rivojlangan mamlakatlarda jiddiy ijtimoiy-demografik o‘zgarishlar yuz berdi. Ular ichida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish mumkin: tug‘ilish kamaydi; o‘rtacha umr uzaydi; ishlovchi ayollar soni ko‘paydi; oila qurish kechika boshladi; ajralishlar soni ko‘paydi; to‘liq bo‘lmagan oilalar soni ko‘paydi. - Bu o‘zgarishlar turmush tarziga va iste’mol shakllariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ular bozorda yangi segmentlar yaratadi va ayni paytda mavjud segmentlardagi talablarni ham o‘zgartiradi. Masalan: - -bank xizmatlari, faol xodiq chiqarish, tibbiy xizmat ko‘rsatishga nisbatan keksa yoshdagilar (65 yoshdan katta) segmenti; - -to‘liq bo‘lmagan oilalar segmenti: bo‘ydoqlar, ajrashganlar, bevalar; - -xarid qobiliyati yuqori, ammo bo‘sh vaqti cheklangan va ikki kishi ishlaydigan oilalar segmenti; - -vaqtni tejashga yordam beradigan barcha tovar va xizmatlarga (mikroto‘lqinli pechlar, oziq-ovqat yarim fabrikatlari, tez xizmat ko‘rsatish restoranlari) katta e’tibor beradigan ishlovchi ayollar segmenti.

- Ijtimoiy-demografik ma’lumotlardan foydalanishdagi asosiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat: - -segment yoki bozorning ijtimoiy-demografik yo‘nalishini aniqlash; - -tanlangan ijtimoiy-demografik guruhga ta’sir ko‘rsatish ehtimoli katta bo‘lgan kommunikatsiya vositalarini tanlash; - yangi tovarning potensial xaridorlarini aniqlash; - xaridorlar soniga qarab bozorni miqdoriy baholash . Bozorni segmentlarga ajratish uchun asos mumkin bo‘lgan holat - bu xarid paytidagi xulq-atvordir. Bu holda quyidagi mezonlardan foydalanish mumkin. Foydalanuvchining maqomida potensial foydalanuvchilar, foydalanmaydiganlar, birinchi bor foydalanayotganlar, muntazam va muntazam bo‘lmagan foydalanuvchilarni bir-biridan farqlash mumkin. Bu toifalarning har biri uchun turli xil kommunikatsiya strategiyalarini ishlab chiqish mumkin. Tovardan foydalanish darajasi. Ko‘pincha mijozlarning 20 yoki 30 foiz qismi savdo hajmining 80 yoki 70 foiz qismini ta’minlaydi. Firma o‘z tovarlarini mayda, o‘rta va yirik foydalanuvchilarning ehtiyojlariga moslashtirish mumkin. Yirik yoki muhim foydalanuvchilar o‘zlari uchun maxsus sharoitlar yaratilishiga loyiqdirlar. Befarqlik darajasi. Takroran xarid qilinayotgan tovarlarning iste’molchilarini shubhasiz sodiq, nisbatan sodiq va sodiq bo‘lmagan iste’molchilarga ajratish mumkin. Sodiqlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadida, masalan ekslyuzivlik uchun qulay sharoitlar yaratish yo‘li bilan tovarlarni ilgari surish va kommunikatsiya bo‘yicha choralar ko‘rilishi mumkin. Mijozlarning sodiqligini ta’minlash - munosabatlar marketingning vazifasidir. Marketing omillariga sezgirlik. Iste’molchilarning ma’lum bir guruhlari narx yoki maxsus takliflar kabi marketing o‘zgaruvchilariga nisbatan ayniqsa sezgirdirlar. Tovar ular kutganidek bo‘lishi uchun maxsus choralarni ko‘rish, soddalashtirilgan “markasiz” tovarlarni chiqarish mumkin. Xulq-atvorga ko‘ra segmentlash, sanoat bozorlari uchun katta ahamiyatga egadir. Uning vazifasi yaqinlashish strategiyasini xarid haqida qaror qabul qiluvchi markazning

strukturasi va faoliyat hususiyatlarini hisobga olgan holda sanoat mijoziga moslashtirishdan iboratdir. Segmentatsiya jarayonining muhim bosqichi bo‘lib bozorni maqsadli segmentini tanlash hisoblanadi. Maqsadli segmentni tanlash muammosi yetarli darajada murakkab bo‘lib, uni yechish uchun quyidagi ketma- ketlikda turishni tavsiya etiladi : -segment razmerini va uni o‘zgarish (o‘sish, kamayishi) tezligini o‘rnatish; -segmentni jalb etuvchanlik tuzilishini tadqiq etish; -o‘zlashtirayotgan segment maqsadini va tashkilot resurslarini aniqlash ; Segment razmeri uning miqdoriy o‘lchamlari va birinchi navbatda sig‘imi bilan tavsiflanadi. Segment sig‘imini aniqlash uchun tovarlar hamjmini, ushbu segmentda ularni umumiy sotish qiymati, bozor joylashgan tumanda yashovchi ushbu tovarning potensial iste’molchilari sonini aniqlash zarurdir. Bozor sig‘imini o‘rganish asosida ishlab chiqarish quvvatlarini shakllantirish uchun va tovar sotish bo‘yicha taqsimlash tarmog‘i tuzilishi uchun aoso bo‘lib hisoblanuvchi uning o‘sish dinamikasi baholanadi. Shuni hisobga olish kerakki, bozor sig‘imi yetarli bo‘lishi kerak, ya’ni bozor faoliyati natijalari qo‘llash, bozorda ishlash bilan bog‘liq xarajatlarni qoplab, rejalashtirilgan foydani olishga kafolat berish kerak. Segmentning jalb etuvchanligi tuzilishini tadqiq etish raqobat darajasini o‘rganishi, mavjud mahsulotlar raqobatdoshligini, xaridorlarga munosabatini, taklif etilayotgan va mavjud tovarlarga bo‘lgan segment ehtiyojining barqarorligini, mavjud xaridor ehtiyojlarini qondiruvchi mutlaq yangi mahsulotni bozorga kiritish zarurligi va imkoniyatini o‘z ichiga oladi. O‘zlashtirilayotgan segment maqsadlariga erishish uchun zarur bo‘lgan tashkilot maqsad va resurslarini aniqlash strategik muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tashkilotni uzoq muddatli maqsadlariga mos holda joriy maqsadlari bilan amalga oshirish hamda shunga mos holda maqsadli bozorda ishlash uchun potensial imkoniy resurslarni yetarli yoki yo‘qligini aniqlash uchun zarurdir. Buning uchun tavakkalchilikni hisoblash maqsadga muvofiq. Tashkilotning tavakkalchiligini hisoblash uchun maxsus marketing, konsalting kompaniyalarini taklif qilish mumkin.

Imkoniy bozor segmentlari sonini optimallashtirish uchun konsentrlangan va dispersli uslublarni ishlatish mumkin. Konsentrlangan uslub kelgusidagi yaxshi segmentni axtarishga asoslangan. U uncha qimmat bo‘lmagan, lekin katta vaqt xarajatlarini talab qiladi. Dispersli uslub bir vaqtning o‘zida bir necha bozor segmentida ishlashni ko‘zda tutadi, keyinchalik ma’lum davrdagi faoliyat natijalarini baxolash yuli bilan samaraliroq bozorni tanlaydi. Foydali bo‘lgan segment joriy sotuvning yuqori darajasiga, yuqori o‘sish tempiga, yuqori foyda normasiga, sotish kanali talablariga real va raqobatga chidamli bo‘lishi kerak. Segmentlash tahlil qilib bo‘lingach, keyingi vazifa bozorni qamrab olishning qaysi strategiyasini tanlashdan iboratdir. Bu esa o‘z navbatida firmaning tovar siyosatini belgilab beradi. Bu bosqichda uchta asosiy strategik yo‘nalishlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Firma “differensiallanmagan marketing” strategiyasini tanlar ekan, segmentlarni tahlil qilishning ustunliklaridan foydalanmay, bozor segmentlari o‘rtasidagi farqni inkor qiladi va bozorni yaxlit, bir butun deb qaraydi. U ko‘proq xaridorlarning ehtiyojlari o‘rtasidagi farqlarga emas, balki ular o‘rtasidagi umumiy tomonlarga ko‘proq e’tibor beradi. Ushbu standartlashtirish strategiyaning ahamiyati ishlab chiqarish xarajatlari hamda zahiralar, savdo va reklama xarajatlarin tejashdan iboratdir. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda bu strategiyani himoya qilish tobora qiyinlashib bormoqda, chunki bir tovar yoki marka barchaning ehtiyojini qondirishiga erishi juda kamdan-kam hollarda yuz beradi. “Differensiallanmagan marketing” strategiyasiga ko‘ra, firma bozorni to‘liq qamrab olish strategiyasini ham qabul qiladi, biroq bu safar bozor har bir segmentga moslashtirilgan dasturlar yordamida qamrab olinadi. Bu strategiya firmalarga o‘z individual narx, savdo va kommunikatsiya strategiyalariga ega bo‘lgan bir necha segmentlarda ishlashga imkon beradi. Bunda firma har bir segmentda katta bozor ulushini egallab olishni mo‘ljallashi mumkin. Differensiallangan marketing har doim ham butun bozorni qamrab olishni ko‘zda tutavermaydi.

“Konsentrlangan marketing” strategiyasiga ko‘ra, firma o‘z resurslarini bir yoki bir necha segmentlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratadi. Ushbu ixtisoslashuv strategiyasi ma’lum bir funksiyaga (funksional mutaxassis) yoki iste’molchilarning biror bir guruhiga asoslangan bo‘lishi mumkin. Bozorni qamrab olish strategiyalarining uchchalasidan birortasini tanlab olishda aniqlangan va potensial rentabel bo‘lgan segmentlar soni va firmaning resurslariga e’tibor beriladi. Agar bu resurslar cheklangan bo‘lsa, fokuslangan marketing strategiyasi yagona amalga oshirish mumkin bo‘lgan yagona strategiya bo‘ladi. Segmentlash siyosatining ikki jihati bo‘lishi mumkin. “Gipersegmentatsiya” strategiyasi tovarlarning shaxsiy buyurtmalar bo‘yicha ishlab chiqilishiga, turli xil variantlarning taklif qilinishiga, asosiy funksiyaga qo‘shimcha ravishda qo‘shimcha narx evaziga har xil ikkinchi darajali funksiyalarning bajarilishiga olib keladi. “Kontrsegmentatsiya” strategiyasi esa, aksincha, tovarlarni hech qanday “bezaklarsiz” taklif qilishga qaratilgan bo‘lib, bunda arzon narxlarda sotiladigan qo‘shimcha variantlar soni eng kam bo‘ladi. Firmalar gullab-yashnagan paytlarida tobora mayda segmentlarga ajratish strategiyalarini qo‘llar edilar. Bu strategiyalar esa markalar sonining ko‘payishiga olib kelar, natijada ishlab chiqarish va savdo xarajatlari hamda sotuv narxlari ortib ketar edi. Firma maqsadli segmentni (yoki segmentlarni) tanlab olgach, har bir segmentda qanday pozitsiyani egallash kerakligini hal qilishi kerak. Bu qarorning ahamiyati shundaki, u marketing dasturini ishlab chiqishda asos vazifasini o‘taydi. Pozitsiyalash firmaning maqsadli xaridorlar tomonidan qanday qabul qilinishini belgilaydi. Unga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Pozitsiyalash - tovarning imidjini xaridorning ongida raqobatchi tovarlarnikidan farqli ravishda munosib o‘rin egallaydigan tarzda ishlab chiqish va yaratishdir. Marketing strategiyasini ishlab chiqish uchun maqsadli bozorni tanlash va pozitsiyalashtirish strategiyasi iste’molchilar bilan aloqalarni o‘rnatish, yangi tovarlarni ishlab chiqish, siljitish va boshqalar uchun asos hisoblanadi. Shunday qilib, pozitsiyalash strategiyasi differensiyalash strategiyasini amalga oshirish vositasidir. Odatda bu bosqichda quyidagi savollar vujudga keladi:

-xaridorlar ko‘proq ijobiy nazar bilan qaraydigan (haqiqiy yoki his qilinadigan) xususiyatlar va/yoki foydalar qanday? -raqobatlashuvchi markalar va firmalarning ushbu xususiyatlar va/foydalarga nisbatan pozitsiyalari qanday qabul qilinmoqda? -muayyan segmentda potensial xaridorlarning istak-hohishlarini va raqobatchilar tomonidan egallab bo‘lingan pozitsiyalarni hisobga olgan holda qanday pozitsiyani egallagan ma’qul? -tanlab olingan pozitsiyani egallash va himoya qilish uchun qanday marketing vositalari eng yaxshi mos keladi? Differensiatsiyalangan marketing strategiyasi yuqori investitsiya, ishlab chiqarish va boshqarish xarajatlarini talab qiladi, shuning uchun u yirik korxonalar uchun zarurdir. Mahsulot differensiatsiyasi turli bozorga chiqishning keyingi imkoniyatidir. Bu birinchi navbatda tovar taqsimlashda diversifikatsiya strategiyasini olib borishga asoslanadi. Konsentratsiyalangan marketing strategiyasi korxonalardan bozorning foydali segmentiga, ya’ni bitta yoki bir nechta segmentiga e’tiborni qaratishni talab qiladi. Bu bozor segmentiga firma bitta yoki bir necha mahsulot bilan hamda maqsadli marketing dasturi bilan yondashadi. O‘z mazmuniga ko‘ra bu strategiya bozor chuqurchasi konsepsiyasiga mos keladi, ya’ni shunday bozor segmentida ishlash kerakki, tovar ushbu firma va uning yetkazib berish imkoniyatlari uchun ko‘proq mos keluvchi bo‘lib hisoblanadi. Konsentrlangan marketing strategiyasi ko‘proq kichik va o‘rta korxonalar uchun mos keladi, chunki bozorning barcha segmentlarida ishlash uchun hamda katta yetarli moliyaviy vositalarning bo‘lishi talab etilmaydi. Bozorni pozitsiyalashtirish - bu alohida bozor segmentlarida mahsulot pozitsiyasini aniqlash texnologiyasidir. Pozitsiyalashtirishning maqsadi -mavjud va shakllanayotgan fikrlarni tadqiq qilish, xaridorlar yoki ularning guruhini mahsulot parametrlariga bo‘lgan munosabatini baholash tahlilidan, maqsadli bozorni ushbu segmentida mahsulotni raqobatli afzalligini ta’minlashda shunday tovar pozitsiyasini marketing chora-tadbirlarini o‘tkazish yo‘li bilan tuzishdan iborat .

Bozorni jalb etuvchanligi tahlili Eng oddiy holda tovar yoki xizmatga bo‘lgan talab ma’lum bir joyda va ma’lum bir vaqtdagi savdo hajmiga teng bo‘ladi. Avvalo talabning ikki darajasi: butun bozordagi jami (yoki global) talab va firmaning mahsulotiga yoki markaga bo‘lgan talab o‘rtasidagi farqni aniq ajratib olish kerak. Bozordagi talab - ma’lum bir joyda va ma’lum bir davrda, markalar majmuasi yoki raqobatchi firmalar uchun tovar bozoridagi (tarmoq yoki bozordagi) umumiy savdo hajmidir. Buni inobatga olsak, gap “birlamchi talab” haqida yoki ehtiyojning muayyan toifasiga mos keladigan talab haqida bormoqda. Ko‘rinib turibdiki, bu ta’rif avval asosiy bozorning aniqlab olinishini ko‘zda tutadi. Firmaning mahsulotiga bo‘lgan talab (markaga bo‘lgan talab) deb bozordagi talabning bir qismiga aytiladi va u tovarning asosiy bozorida firma yoki marka egallab turgan bozor ulushiga mos keladi. Shuni tushunish muhimki, birlamchi talab ham firmaning mahsulotiga bo‘lgan talab kabi reaksiyaning funksiyasi bo‘lib, bu funksiyaning darajasi talab determinanti deb ataluvchi bir qator omillarga bog‘liqdir. Ushbu birlamchi talab determinantlari ikki xil bo‘ladi: nazorat qilib bo‘lmaydigan muhit omillari va marketing omillari. Marketing omillari -bu bozorda raqobatlashayotgan firmalar tomonida qilinadigan marketing harakatlari majmuasi, ya’ni umumiy marketing bosimidir. Birlamchi talabning minimal va maksimal darajasi o‘rtasidagi farq bozor imkoniyatlarining ko‘lamini xarakterlaydi. Demak, yalpi talab o‘zining yuqori va quyi chegaralariga ega bo‘ladi. Jami talabning yuqori chegarasini ifodalovchi miqdor bevosita bozor salohiyatini aks ettiradi. U holda bozor salohiyati yalpi talab miqdorini aks ettiradigan ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Bozor salohiyati ayrim adabiyotlarda bozor sig‘imi tushunchasi bilan tenglashtiriladi. Lekin, ko‘pgina xorijiy adabiyotlarda salohiyat tushunchasi yalpi talabni miqdoriy ko‘rsatkichi sifatidagina qaraladi.

Bozorda doimiy faoliyat ko‘rsatayotgan firmalar o‘zlariga mos keluvchi talab miqdoriga ega. Firma mahsulotiga bo‘lgan talab miqdori yalpi talabning funksiyasi sifatida bozorda muayyan firmaning mumkin bo‘lgan va amaldagi ulushini ifodalaydi. U holda firma o‘z mahsulotlariga talab funksiyasi va firmaning ishtiyoqlari funksiyasi sifatida yalpi talab ham o‘zgarib turadi. Bozorning “absolyut” salohiyati bilan bozorning “joriy” salohiyatini bir-biridan farqlash lozim. - Bozorning joriy salohiyati tushunchasiga yuqorida ta’rif berildi, u rasmda tasvirlangan, uni amalga oshirish raqobatchilar tomonidan ko‘rsatilayotgan marketing bosimi darajasiga bog‘liqdir. - Bozorning absolyut salohiyati maksimal talabga mos keladi, ya’ni bunda potensial iste’molchilar tovarni har safar optimal miqdorda iste’mol qiladilar. Shunday qilib, bozorning absolyut salohiyati uning joriy salohiyatining yuqori chegarasiga mos keladi. Ushbu ikki tushuncha o‘rtasidagi nisbat quyidagi rasmda tasvirlangan. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, bozorning absolyut salohiyati tushunchasi bozor hajmi tushunchasiga yaqin bo‘lib, bu tushuncha tovar “erkin” bo‘lganda, ya’ni mutlaqo tekin narxda taklif qilinganda uning bozor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan hajmini xarakterlaydi. Amalda esa bozor salohiyati har doim tovarning aniq narxi uchun aniqlanadi. Shunday qilib, bozorning absolyut salohiyatini bozordagi talab intiladigan chegara sifatida tushunish lozim. Bu tushunchaning foydaliligi shuki, u mazkur bozor ega bo‘lgan iqtisodiy imkoniyat ko‘lamini baholashga imkon beradi. Bozorning absolyut salohiyatini hisoblashda uchta fikrga asoslaniladi. - tovarning har bir potensial iste’molchisi real foydalanuvchidir; - har bir foydalanuvchi tovardan foydalanish imkoniyati vujudga kelgan har bir holatda undan foydalanadi; - tovardan har safar optimal miqdorda foydalaniladi . Talabning evolyutsiyasini ikki xil omillar guruhi: nazorat qilinmaydigan yoki tashqi omillar hamda firmaning nazorat qilinadigan yoki ichki omillari vujudga keltiradi.

Nazorat qilinadigan omillar - operatsion marketing vositalari bo‘lib, firma ulardan talabga ta’sir ko‘rsatishda foydalaniladi. Ularni to‘rtta mezonga birlashtirish mumkin bo‘lib, bu mezonlarni MakKarti (McCarthy, 1960) ingliz tilidagi Product (tovar), Place (o‘rin, joy, bu yerda sotish, o‘tkazish ma’nosida), Price (narx) va Promotion (ilgari surish, ya’ni sotuvni rag‘batlantirish) so‘zlarining bosh harflari bo‘yicha “To‘rtta P (R)” deb atagan. Aynan mana shu mezonlar marketing bosimi vositalari, ya’ni firma mahsulotiga bo‘lgan talabning determinantlaridir. Shuni ham qayd qilib o‘tish lozimki, faol marketing ko‘rsatkichlarini aniqlashning mazkur usuli asosan firmaga mo‘ljallangan bo‘lib, ma’lum darajada xaridorga ham qaratilgan. Xaridor nuqtai nazaridan qaraganda esa, “To‘rtta R” quyidagilarni anglatadi: -tovar, yoki xaridor muammosini “hal qilish”, ya’ni vujudga keltiriladigan ne’matlar to‘plami. -narx, ya’ni xaridor o‘zi tanlagan tovarning ne’matlaridan foydalanish uchun sarflagan xarajatlar majmuasi; -o‘rin, joy yoki tovarlarni xaridorlar uchun eng qulay tarzda taqdim qilish; -ilgari surish yoki taklif qilinayotgan tovarning afzalliklari haqida xabar berayotgan kommunikatsiya. Nazorat qilinmaydigan omillarga kelsak, ular firma bozorda duch keladigan cheklashlarni ifodalaydi. Ular keng ko‘lamli beshta toifaga ajratish mumkin: -xaridorlar tomonidan cheklashlar: firma ularning ehtiyojlarini tushunishi va avvaldan ko‘ra bilishi hamda ularga moslashtirilgan va ularni jalb qila oladigan dastur yordamida faoliyat ko‘rsatishi lozim. -raqobatchilar tomonidan cheklashlar: firma bozorda yakka o‘zi emas, shuning uchun u o‘zi himoya qila oladigan raqobatli ustunkni aniqlashi kerak. -sotish tarmoqlari tomonidan cheklashlar: sotuv tarmoqlari -mustaqil vositachilar (ulgurji firmalar, distribyutorlar, chakana savdo korxonalari) bo‘lib, ular o‘z maqsadlariga ega bo‘lsalar-da, firmaning muhim sheriklaridir. -kompaniyaning o‘zi sabab bo‘lgan cheklashlar: firma o‘z resurslariga, kuchli va zaif tomonlariga mos keladigan ish rejasini qabul qilishi kerak.

-vaziyatga bog‘liq cheklashlar: talab darajasiga ta’sir ko‘rsatadigan tashqi muhit, iqtisodiy, ekologik, iqlim va boshqa shu kabi omillar majmuasi . Marketologning vazifasi - ushbu nazorat qilinmaydigan omillarni belgilash va tushunish, ularning talabga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ta’sirini aniqlash va ularning kelgusidagi rivojlanishini imkon qadar aniqroq oldindan ayta bilishi lozim. Nazorat qilinmaydigan omillar - tashkilot va marketing xizmatlari tomonidan boshqarila olmaydigan faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi tarkibiy qismlardir. Nazorat qilinmaydigan omillarning salbiy ta’siri natijasida qanchalik jozibali bo‘lmasin, har qanday reja barbod bo‘lishi mumkin. Shuning uchun tashqi muhitni muntazam kuzatish, uning ta’sirini hisobga olish lozim bo‘ladi, kutilmagan vaziyatlar sodir bo‘lganda qilinadigan ishlar rejada ko‘zda tutilishi kerak. Quyidagi nazorat qilinmaydigan omillarni hamisha hisobga olish va oldindan ko‘ra bilish talab qilinadi: iste’molchilar, raqobat, hukumat, iqtisodiyot, texnologiya, mustaqil ommaviy axborot vositalari. Demak, yuqoridagilardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, fira yoki korxonaning butun faoliyati to‘la-to‘kis bozor munosabatlarni mujassamlashtiradi. Firma va bozor tushunchalari, bozor iqtisodiyoti sharoitida bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan iqtisodiy kategoriyalar hisoblanadi. Chunki firmalar faoliyatisiz bozor bo‘lishi mumkin emas. Firma, marketing va bozor munosabatlari bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatib, dialektik bog‘liqlikda harakatlanib boradi. Firma yangi texnologik jarayonlarni egallashiga, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga faqat bozordagi o‘zgarishlar - bozor munosabatlari sabab bo‘ladi. Talabni tahlil qilish va uning determinanti bozorning jalb qiluvchanligini o‘rganishning asosini tashkil qiladi. Tahlildan maqsad bozor salohiyatini va birlamchi talabning amaldagi darajasini miqdoriy baholash bo‘lib, busiz hech qanday iqtisodiy tahlil o‘tkazish mumkin emas. Birlamchi talab strukturasi talabning iste’mol tovarlari yoki sanoat tovarlariga hamda uzoq yoki qisqa muddat foydalaniladigan tovar yoki xizmatlar toifasiga kirishiga ham jiddiy ravishda bog‘liqdir. Iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabni baholashning turli usullari aslida ikki omildan: iste’mol qilinadigan birliklar miqdori (n) va bir birlik tomonidan iste’mol qilinadigan tovarlar miqdoridan (q) kelib chiqadi. Buning umumiy ko‘rinishi quyidagichadir :

Bu yerda Q - birlamchi talab (donalarda). Birlamchi talab pul ko‘rinishida mos ravishda quyidagicha ifodalanadi: bu yerda R umumiy tovar aylanmasi, r - tovar birligining o‘rtacha narxidir. Iste’mol bozori - uy xo‘jaliklari va individual xaridorlarning o‘z ehtiyojlari uchun sotib oladigan barcha tovarlar va xizmatlarni o‘z ichiga oldai. Iste’mol bozori ko‘lamini o‘rganishda uni bir qancha belgilariga ko‘ra turkumlash mumkin. Xususan, tovarlarni istemol qilish davriyligiga ko‘ra ularni: uzoq muddatli iste’mol tovarlari; qisqa muddatli iste’mol tovarlari; xizmat turlariga ajratish mumkin. Iste’mol tovarlari bilan savdo qilish xususiyatiga ko‘ra esa ularni: kundalik iste’mol tovarlari; dastlabki tanlov asosida olinadigan tovarlar; alohida talabga ega bo‘lgan tovarlar; passiv talabdagi tovarlarga bo‘lish mumkin. Ushbu turkumlash belgisi va tegishli guruhlarga kiruvchi tovarlar xususida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Ko‘pgina hollarda kundalik iste’mol tovarlari guruhiga faqat oziq-ovqat mahsulotlarini kiritish bizning mamlakatimiz aholisi uchun ko‘nikma bo‘lib qolgan. Chunki dastlabki ma’muriy iqtisodiyot tizimidagi keng ko‘lamdagi ixtisoslashuv bevosita iste’mol bozorida ham takrorlanar edi. Hozirgi vaqtda esa ko‘pgina firmalar va savdo shaxobchalari xorijiy tajriba va savdo qilishdagi mahalliy ko‘nikmani nazarda tutib, kundalik iste’mol tovarlarini bir muncha to‘g‘ri shakllantirishga yondashmoqdalar. Kundalik iste’mol tovarlariga kundalik turmush uchun zaruriy oziq-ovqatlar, kir yuvish va tozalash vositalari, uy xo‘jaligi uchun zaruriy mayda tovarlar, ayrim kanselyariya tovarlari, kundalik ro‘znomalar, ommabop oynomalar va hokazolarni kiritish mumkin.

Kundalik iste’mol tovarlarini iste’mol qilish intensivligiga ko‘ra ularni o‘z navbatida yana 3 ta quyi guruhga ajratish mumkin : а ) doimiy ehtiyojdagi asosiy tovarlar; b) impulsiv tarzda sotib olinadigan tovarlar; v) favqulodda holatlar uchun xarid qilinadigan tovarlar. Doimiy ehtiyojdagi asosiy tovarlar - xaridorlar tomonidan dastlabki ko‘nikmaga, odatga ko‘ra tanlovsiz, qiyoslashsiz sotib olinadi. Impulsiv tarzda sotib olinadigan tovarlar guruhiga esa xaridor doim ular haqida o‘ylamaydigan, lekin uchrashi bilan xarid qilinadigan tovarlar kiradi. Favqulodda holatlar uchun xarid odatda retseptsiz sotiladigan dori-darmonlar, uy hashoratlariga qarshi dorilar, zontlar va unga o‘xshash xaridor duch kelgan sharoitdagina zarur bo‘lgan tovarlardan tashkil topadi. Dastlabki tanlov asosida olinadigan tovarlar safiga: mebellar, kiyim- kechaklar, uy-ro‘zg‘or uchun elektr jihozlari kiradi va u xaridorlarni qiyoslashni, narx, moda, dizayn jihatidan tanlovda bir muncha mulohaza yuritishni talab qiladi. Ushbu tovarlar o‘xshash (sifat jihatidan bir-biriga yaqin, lekin dizayni va narxi jihatidan farqlanadigan) hamda alohida ko‘rinishdagi (rangi, fasoni, navi jihatidan) xaridor didi va holatiga mos bo‘lgan tovarlarga bo‘linadi. Alohida talabdagi tovarlar -xaridor uchun o‘ta qadrli sanalayotgan, o‘ta nufuzli, mashhur firmalar tovari bo‘lib, ular uchun xaridor tayinli vaqt va harakatlarni ayamaydi.

Passiv talabdagi tovarlar - xaridorlarga notanish yoki ular xususida juda kam o‘ylaydigan tovarlardan tarkib topadi. Ushbu tovarlarning reklamasi, sotuvda ko‘p tarqalishi natijasida u keng xaridorlar ommasiga yetib bordi. Bundan tashqari, dafn marosimi uchun anjomlar, hayot sug‘urtasi kabi passiv talabdagi tovarlar ham aynan shu guruhga kiradi. Iste’mol sektoridagi xizmatlarga bo‘lgan talab xuddi iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabni aniqlagandagidek yo‘l bilan aniqlanadi. Bunda potensial iste’mol birliklarining xizmatdan foydalanish darajasi yoki tezligiga to‘g‘ri keladigan miqdori asos qilib olinadi. Shu bilan birga xizmatlar talabni tahlil qilishda e’tiborga olish lozim bo‘lgan ba’zi xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bu xususiyatlar xizmatlarning moddiy emasligi va saqlanmasligidan kelib chiqadi. Xizmatdan foydalanish uchun shu xizmatni ko‘rsatuvchi shaxs yoki servis tashkiloti bilan bevosita muloqot o‘rnatish zarur. Canoat sektoridagi talab - ishlab chiqarish talabidir. Bunday talab sotib olingan tovarlardan boshqa tashkilotlar yoki pirovard iste’molchilarning talabini qondirish maqsadida o‘z ishlab chiqarish tizimida foydalanadigan tashkilotlarda paydo bo‘ladi. Demak, sanoat tovarlari va yoki xizmatlariga bo‘lgan talab kelgusida qondirilishi kerak bo‘lgan bir yoki bir necha manbalarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun operatsion marketing uchun mas’ul bo‘lgan xodim o‘zining bevosita mijozlarining talabinigina emas, balki bevosita mijozlar xizmat ko‘rsatadigan mijozlarning talablarini ham bilishi va oldindan ko‘ra olishi lozim. Aks holda u g‘oyatda reaktiv faoliyat bilangina cheklanishga majbur bo‘ladi. Sanoat tovarlariga bo‘lgan talab ularning sarflanadigan materiallar, yarim tayyor mahsulotlar yoki pirovard mahsulot ekanligiga qarab turlicha strukturalanadi. Ba’zi tafovutlarni hisobga olmagan holda, talabni baholash uchun zarur bo‘lgan dastlabki ma’lumotlar iste’mol tovarlari uchun talab qilinadigan ma’lumotlardan farq qilmaydi . Talabni bashorat qilish uchun qo‘llaniladigan uslublar ko‘p bo‘lib, ularning asosiylari qatoriga quyidaglarni kiritish mumkin: J- dinamik qator ekstrapolyatsiyasi;

J- dinamik qator interpolyatsiyasi; J- iqtisodiy-matematik modellashtirish; 4 tarkibiy modellashtirish . 1) Bashorat qilishning ekstrapolyatsiya uslubi - bu o‘tgan davrda aniqlangan qonuniyatlar va xususiyatlar yo‘nalishini aniqlab, kelgusi davr uchun ulardan foydalanish demakdir. Ekstrapolyatsiya turli muddatlarda vujudga kelgan siljishlar, o‘zgarishlarni dinamik qatorning asosiy belgisi sifatida ifodalaydi . Ekstrapolyatsiyada dinamik qatorning turli belgilariga ko‘ra bashorat qilish mumkin. Masalan, qatorning o‘rtacha darajasi; qatorning o‘sish sur’atlari; qatorni tahliliy to‘g‘irlash kabi uslublardan foydalanib, bashorat qilish uchun muhim bo‘lgan belgi, ya’ni o‘sish sur’atlari qabul qilinadi . 2) Ekstrapolyatsiya uslubiga teskari bo‘lgan interpolyatsiya uslubi ham talabni aniqlashda qo‘llanishi mumkin. Ushbu uslubning mohiyati shundan iboratki, u dinamik qatorda yetishmovchi oraliq a’zolarini topishga asoslangan . Ekstrapolyatsiya uslubi esa tadqiqotlarda tez aniqlash imkonini bersa ham, lekin u kelgusidagi bo‘ladigan o‘zgarishlarni inobatga olish imkoniga ega emas . 3) Iqtisodiy-matematik uslublar ko‘p omilli regressiv tenglamalardan iborat bo‘lib, asosiy ko‘rsatkichlar turli omillar ta’sirida o‘zgarishini va bog‘liqlikni ifodalaydi. Iqtisodiy-matematik uslublar qatoriga chiziqli, kvadrat, darajali, logarifmik tenglamalar tizimi kiritilib, ular omillar hisobini va ta’sirini hisoblashda qo‘llanadi. Bunday turdagi tenglamalar tuzib chiqish, uning vositasida bashorat qilish bir uncha murakkabdir. Tarkibiy modellashtirish esa bashorat qilishda bir-biriga bog‘liq bo‘lgan tovarlar ko‘lamida ko‘proq qo‘ llanadi. Ushbu modelning asosiy belgisi bu talabga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar muayyan guruhga ajratilgan holda statistik jadvalda aks ettirilishidir . 4) Ekspert uslubining mohiyati shundan iboratki, ekspertlar bozorning rivojlanish istiqbollari haqida o‘zlarining shaxsiy tajribalari (hisob-kitoblari), muammoni ko‘ra bilish ko‘nikmalariga asoslanib mulohazalarini aytadilar va bu ma’lumotlar umumlashtiriladi.

Firmaning raqobatbardoshliligi tahlili Raqobatli ustunlik - tovar yoki markaning firmaga o‘zining bevosita raqobatchilariga nisbatan ma’lum bir afzallik beradigan xarakteristika va xususiyatlaridir. Bu xarakteristikalar (atributlar) g‘oyatda xilma-xil bo‘lishi va tovarning o‘ziga (asosiy xizmatga) ham, asosiy xizmatga qo‘shimcha xizmatlarga, ishlab chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli bo‘lishi, hamda firma yoki tovarga xos bo‘lishi mumkin. Demak, bunday ustunlik nisbiy bo‘ladi va tovar bozorida yoki bozor segmentida eng yaxshi mavqega ega bo‘lgan raqobatchiga nisbatan belgilanadi. Bu eng xavfli raqobatchi imtiyozli raqobatchi deb ataladi. Raqobatchining nisbiy afzalligi turli omillar bilan belgilanadi. Umuman olganda, bu omillarni ular vujudga keltiradigan ichki va tashqi ustunliklardan kelib chiqqan holda ikki keng toifaga ajratish mumkin Agar raqobatli ustunlik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga asoslangan bo‘lsa, u “tashqi” ustunlik deb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning qisqartirilishi yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo‘ladi. Binobarin, tashqi raqobatli ustunlik firmaning “bozor qudratini” oshiradi, ya’ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini qabul qilishga majbur qila oladi, chunki imtiyozli raqobatchi bunday ajralib turuvchi sifatlarni taklif eta olmaydi. Tashqi raqobatli ustunlikdan kelib chiqadigan strategiya - bu differensiatsiya strategiyasi bo‘lib, bu strategiya firmaning marketing sohasidagi nou-xausiga, uning mavjud tovarlardan norozi bo‘lgan xaridorlarning istaklarini aniqlash va qondirishdagi ustunligiga tayanadi. Agar raqobatli ustunlik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, firmani boshqarishdagi afzalligiga yoki raqobatchidan ko‘ra kamroq tannarxga erishishga imkon beruvchi va “ishlab chiqaruvchi uchun qiymat” hosil qiluvchi tovarga asoslangan bo‘lsa, bunday afzallik “ichki ustunlik” deb ataladi.

Ichki raqobatli ustunlik - firmaga ko‘proq rentabellik keltiruvchi va uni sotuv narxlarining bozor yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga ko‘proq darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq “unumdorlik” oqibatidir. Ichki raqobatliustun asoslangan strategiya - bu xarajatlar bo‘yicha ustunlik strategiyasi bo‘lib, u asosan firmaning tashkiliy va ishlab chiqarish “nou-xau” siga asoslanadi. Raqobatli ustunlikning kelib chiqishi va tabiati turlicha bo‘lgan bu ikki turi ko‘pincha bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi, chunki ular mutlaqo farq qiluvchi ko‘nikma va madaniyatni talab qiladi. rasmda raqobatli ustunlikning quyidagi ikki savoldan foydalangan holda aniqlash mumkin bo‘lgan ikkala jihati ko‘rsatilgan .

Bozor kuchi: bozor tomonidan qabul qilinadigan maksimal sotuv narxi imtiyozli raqobatchining narxiga qanday nisbatda? Unumdorlik: bir mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar (birlik xarajatlar) imtiyozli raqobatchinikidan ko‘p yoki kam ekanligi? rasmdagi gorizontal o‘q bozor qabul qiladigan maksimal narxga, vertikal o‘q esa ishlab chiqarish xarajatlariga mos keladi. Bu ikki kattalik imtiyozli raqobatchidagi shu kattaliklarga nisbatan foiz hisobida keltirilgan . -chapdagi yuqori va o‘ngdagi quyi kvadrantlar mos ravishda eng yomon va eng yaxshi vaziyatlarga to‘g‘ri keladi; -chapdagi quyi kvadrant xarajatlar bo‘yicha peshqadamlikni anglatadi; -o‘ngdagi yuqori kvadrant differensiatsiya strategiyasiga mos keladi; -bissektrisa qulay va noqulay hududlarni ajratib turadi . Raqobatbardoshlikni tahlil qilishning vazifasi strategik xulosalar chiqarish va ustivor maqsadlarni belgilash uchun firmaga shu o‘qlarda joylashishga imkon berishdan iboratdir. “Bozor kuchi” o‘qidagi o‘rinni tanlash uchun avvalgi boblarda ko‘rib chiqilgan markaning imidjini tadqiq qilishda olingan ma’lumotlardan foydalanish kerak. Bu tadqiqotlar bozor qabul qiladigan qiymatni o‘lchash va narx bo‘yicha egiluvchanlikni baholashga imkon beradi. “Unumdorlik” ni tahlil qilishda tajriba egri chizig‘idan kelib chiqish yoki “bozorni razvedka qilish” xizmati ma’lumotlarini hisobga olish lozim, bu xizmat raqobatchilar ustidan kuzatuv o‘rnatish vazifasini bajaradi. Porter tomonidan 1982 yili kiritilgan kengaytirilgan raqobat konsepsiyasining mazmuni shuki, firmaning asosiy bozordagi raqobatli afzallikdan foydalana olish qobiliyati faqatgina o‘zi duch kelayotgan bevosita raqobatga emas, balki shu bozordagi potensial raqiblar, o‘rinbosar tovarlar, mijozlar va yetkazib beruvchilar kabi kuchlarning ta’siriga ham bog‘liqdir. Potensial raqiblar va o‘rinbosar tovarlar firma uchun bevosita xavf uyg‘otsa, mijozlar va yetkazib beruvchilar esa o‘zlarining talablari bilan bilvosita tahdid solib turadi (rasmga qarang). Mana shu kuchlarning o‘zaro ta’sirii oxir-oqibatda tovar bozorining rentabelligini belgilaydi. Tabiiyki, raqobat muhitini tashkil qiluvchi asosiy kuchlar turli bozorlarda turlicha bo‘lishi mumkin .

Yangi raqiblarning kirib kelish xavfi. Bozorga kirib kelish ehtimoli katta bo‘lgan potensial raqiblar firma uchun jiddiy xavf-xatar bo‘lib, firma bu xatarni kamaytirishga urinishi, undan o‘zini himoya qilishi, kirish to‘siqlarini vujudga keltirishi lozim. O‘rinbosar tovarlar - muayyan iste’molchilar guruhi uchun muayyan funksiyani bajaruvchi, biroq boshqa texnologiya asosida ishlab chiqarilgan tovarlardir. O‘rinbosar tovarlarning bozorga kirib kelishiga, masalan, fan-texnika taraqqiyoti yoki narx siyosatining o‘zgarishi sabab bo‘lishi mumkin - mikrokompyuterlar narxining pasayib borishi an’anaviy pochtaning elektron aloqa tomonidan siqib chiqarilishiga sabab bo‘ldi. O‘rinbosar tovarlarning narxi tovar bozoridagi firmalar belgilashi mumkin bo‘lgan eng yuqori chegara vazifasini o‘taydi. Mijozlar o‘z ta’minotchilari bilan ma’lum miqdorda savdolashish qobiliyatiga egadir. Ular firmani narxlarni pasaytirishga majbur qilib, keng xizmatlar kompleksini va yanada yaxshi to‘lov sharoitlarini talab qilib, firma u yoki bu harakatining potensial rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. Yaxshi sharoitlarga erishish qobiliyati darajasi qator omillarga bog‘liq: markazlashgan mijozlar guruhi yoki uni xaridining hajmi ta’minotchi savdosining anchagina qismini tashkil: bu yirik sotish tarmoqlari va savdo markazlari holatidir;

mijoz tomonidan xarid qilinadigan tovarlar uning o‘z xarajatlarining muhim qismini tashkil etadi, bu esa uni yanada ko‘proq savdolashishga undaydi; sotish tarmoqlariga kirish: yangi tovarlarni kiritishda ehtiyotkor bo‘lish kerak, ko‘pincha yangi firmalar yangi sotish kanalini tashkil etishga majbur bo‘ladi; tajriba samarasi va harakatlar bo‘yicha afzalliklar; tovarlar kuchsiz differensiyalangan va mijozlar boshqa ta’minotchilarni topishga ishonadilar; ta’minotchilar almashinuvi bilan bog‘liq o‘tish xarajatlari mijoz uchun muhim emas; mijoz talab, bozordagi haqiqiy narx va ta’minotchining xarajatlar to‘g‘risida yetarli ma’lumotlarga ega. Bundan kelib chiqadiki, xaridorlarni tanlash - bu muhim strategik qarordir. Firma mijozni tanlash siyosatiga amal qilgan holda o‘z raqobat sharoitini anchagina yaxshilab olishi mumkin. Ta’minotchilarning mijozlardan manfaatli shartlarga erishish qobiliyati shundan iboratki, ular o‘z ta’minoti uchun narxni oshirishi, ma’lum mijozga yetkazib beradigan tovarlar sifatini pasaytirish yoki hajmini chegaralash imkoniyatiga ega. Shu yo‘l bilan kuchli ta’minotchilar mjozlar harakati rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. Ta’minotchilarga tijorat tomonidan yordam beruvchi sharoitlar quyidagilardir: -ta’minotchilar guruhi mijozlar guruhiga qaraganda ko‘proq markazlashgan; -ta’minotchilar o‘rinbosar tovarlar tomonidan xavfni his etmaydilar; - firma ta’minotchi uchun muhim mijoz sanalmaydi; - tovar mijoz uchun muhim ishlab chiqarish vositasi bo‘lib hisoblanadi . Aniq bozordagi tahlilni o‘tkazishda iqtisobchilar tomonidan taklif etilgan turli raqobatli tuzilishlarga tayanish muhimdir. Odatda bunday tuzilishni 4 ga bo‘lish mumkin: sof (yoki takomillashgan) raqobat, oligopoliya, monopolistik raqobat va monopoliya. Sof raqobat modeli bozorda sotuvchilarning guruhi xaridorlarning katta guruhiga qarama-qarshi turishining mavjudligi bilan xarakterlanadi va bu guruhlarning hech biri baholarga ta’sir etishi uchun yetarlicha kuchga ega emas. Tovarlar aniq belgilangan tavsifga ega. O‘zaro o‘rinbosar va faqatgina talab va taklif o‘rtasidagi nisbat bilan

belgilanadigan baholarda sotiladi. Bunday bozordagi sotuvchilar hech qanday bozor kuchiga ega emas va ularning harakati boshqa sotuvchilar harakatiga bog‘liq emas. Bunday bozorning asosiy xususiyatlari quyidagilardir: sotuvchi va xaridorning katta miqdori; differensiallanmagan, to‘la o‘zaro o‘rinbosuvchi tovarlar; bozor kuchlarining to‘laligicha mavjud bo‘lmasligi . Yuqoridagi rasmdan ko‘rinib turibdiki, raqobatchilar tahlili quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: Bozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash. Tayanch raqobatchilar xarakteristikasini tasvirlash va aniqlash. Tayanch raqobatchilarni baholash. Raqobatchilar xarakterini oldindan ko‘ra bilish. Potensial raqobatchilarni aniqlash. Sof raqobatda talab va taklif o‘yini determinant hisoblanadi. Baho va taklif etilayotgan son firma uchun o‘zgaruvchilar hisoblanadi. Bunda talab funksiyasi quyidagicha teskari bog‘liqlik yordamida ta’riflanadi : P= f (Q) Bu yerda P - bozor bahosi - bog‘liq o‘zgaruvchi, Q esa taklif etilayotgan miqdor, bog‘liq bo‘lmagan o‘zgaruvchi. Bunda firma o‘z holatini yaxshilash maqsadida yoki yetkazish hajmini o‘zgartirishi, yoki ishlab chiqarish hajmini o‘zgartirishi kerak bo‘ladi. Qisqa muddatli rivojlanishda firma uchun raqobatchilarning ishlab chiqarish hajmini, a yangi raqobatchilarning kelishini kuzatib borish muhimdir, chunki bu baholar dinamikasin oldindan ko‘ra bilish imkonini beradi. Marka imidjini mustahkamlash siyosati bilan birga amalga oshiriladigan sifatni jiddiy nazorat qilish orqali shunday natijaga erishish mumkin. Oligopoliya - bu raqobatchilar soni kam yoki bozorda bir necha firmalar o‘zaro kuchli bog‘liqlikni yaratib hukmronlik qilish holatidir. Bunday bozorda har bir firma amal qilayotgan kuchlar bilan yaxshi tanish va istalgan raqobatchining qiyofasini qolgan firmalar his etadi. Strategik qiyofaning natijasi unga raqobatchilar ta’sir ko‘rsatishi yoki ko‘rsatmasligiga kuchli bog‘liq. Raqobatchilar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ular tovarlari qanchalik kam differensiyalangan bo‘lsa, shunchalik kuchlidir. Oligopoliya vaziyati ko‘proq tovarlar bozorida yetilish darajasida bo‘lgani uchraydi, bunda birlamchi talab kengaytirilib bo‘lmaydigan hisoblanadi.

Monopolistik raqobat sof raqobat bilan monopoliya o‘rtasidagi holat bo‘lib, u differensiatsiya strategiyasi tashqi raqobatli afzallikka asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, raqobatchilar juda ko‘p bo‘lib, ularning tovarlari differensiyalangan, ya’ni xaridorlar nuqtai nazaridan ular ajralib turuvchi sifatlarga egadir. Differensiatsiya strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak: -har qanday differensiatsiya xaridor uchun “qiymat” ga ega bo‘lishi kerak; -ushbu qiymat foydalanish samarasini oshirishga (kuchli qoniqish) yoki iste’mol xarajatlarini kamaytirishdan iborat bo‘lishi lozim; -ushbu qiymat shu darajada yuqori bo‘lishi kerakki, xaridor uning uchun ko‘proq narxni to‘lashga rozi bo‘lishi kerak; -firma o‘zining differensiatsiya elementini raqiblar undan darhol nusxa ko‘chirib olmasligi uchun himoya qila olishi kerak; -xaridorga maqbul bo‘lgan narxning ko‘tarilishi firma differensiatsiya elementini ishlab chiqarishga sarflagan xarajatlarning ortishidan ko‘proq bo‘lishi kerak; -nihoyat, agar differensiatsiya elementi sezilarsiz bo‘lsa va bozor uni tan olmagan bo‘lsa, firma uni ommalashtirish uchun signallarni vujudga keltirishi kerak. Xaridorlarni doimiy mijozlarga aylantiruvchi va ularning narxga sezgirligini kamaytiruvchi differensiatsiya firmaning bozordagi mavqeini ma’lum darajada kuchaytiradi. Ayni paytda mijozning savdolashish imkoniyati ham qisman bartaraf qilinadi. Shuningdek, differensiatsiya firmani raqiblarning hujumlaridan ham himoyalaydi, chunki differensiatsiya elementining mavjudligi tovarlarning almashuvchanligini kamaytiradi. Monopolist firma raqiblarning hatti- harakatlariga bog‘liq bo‘lmaydi, balki mustaqil ish tutadi. Bundan tashqari, differensiatsiya firmaning yetkazib beruvchilar va o‘rinbosar tovarlarga nisbatan mavqeini mustahkamlaydi. Strategik marketing aynan mana shunday raqobatli vaziyatlarni vujudga keltirishga intiladi.

Monopoliyada bozorda bittagina ishlab chiqaruvchi afzallik qiladi va u xaridorlarning katta qismiga xizmat ko‘rsatadi. Natijada uning tovari qisqa muddat davomida bevosita raqobatchilarga ega bo‘lmaydi. Bu -novatorning monopoliyasidir. Bunday vaziyat hayot siklining tovarning bozorga kirib kelishiga to‘g‘ri keladiga bosqichiga, endi vujudga kelayotgan, texnologik innovatsiyalar bilan xarakterlanadigan sektorlarga to‘g‘ri keladi. Raqobatli afzallikka erishishning yo‘llaridan biri tovarni muvaffaqiyatli differensiatsiyalash bo‘lsa, ikkinchi yo‘l - unumdorlikni yaxshilash va xarajatlarni to‘g‘ri boshqarish vositasida xarajatlar bo‘yicha afzallikka erishishdir. Xarajatlarni kamaytirishning bir necha yo‘llari bor bo‘lib, ulardan biri shuki, qo‘l mehnatidan ko‘p foydalaniladigan sohalarda, ya’ni qo‘shilgan qiymat jami xarajatlarning katta qismini tashkil qilgan tarmoqlarda tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha tajriba oshgan sari, xarajatlarni kamaytirish imkoniyati vujudga keladi. Bunda xarajatlarning kamayishiga ishchilarning o‘z ish usullarini tinimsiz takomillashtirib borishi, firmaning yangi ishlab chiqarish jarayonlarini o‘zlashtirishi, tovar konsepsiyasini takomillashtirishi sabab bo‘ladi. Marketing izlanishlari shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda xaridor tovar xarid qilayotganda birinchi navbatda uning fazilatlari, tashqi ko‘rinishiga, dizayniga ahamiyat beradilar. Shundan keyin tovarning texnik ko‘rsatkichlariga e’tibor beradilar. Shunday ko‘rsatkichlar ichida narx-navo 6-7 o‘rinlarda turadi. Lekin bu boy, aholisining turmush darajasi yuqori bo‘lgan davlatlar uchun bo‘lgan xususiyatdir. Vaholanki, bizning O‘zbekiston kabi mamlakatlarda baho hozircha xaridor uchun muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Buni albatta hisobga olish zarur. Yetuk firmalar baholardan tashqari raqobatda quyidagi narsalarga ham e’tibor beradilar va evaziga firmaning bir tekis rivojlanishiga erishadilar: tovarning texnik jihatdan yangiligi, uning avtomatlashtirilishi; tovarlarning yangidan-yangi ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari; o‘xshash tovarlarga nisbatan ishlab chiqarilayotgan tovarning chidamli, ishonchliligi, sifatining yuqorilik darajasi; tovarlarni sotib olgan xaridorlarga ko‘rsatiladigan xizmatlarning xilma-xilligi, holati;

tovarlarning tejamliligi, ixcham, foydalanishdagi samarasi; • atrof-muhit uchun ekologik toza bo‘lishi va hokazolar . Ularning har birining ahamiyati katta va kuchli firmalarda shu narsalarga ahamiyat berish faoliyat, turmush tarziga aylangan. Raqobatning noformal, jamiyat tomonidan qoralanadigan turi ham mavjud. Tovar sifatini oshirish - milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, korxona raqobatbardoshligini oshirishning asosiy talabidir. Bu vazifani hal qilish ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirish, umumdavlat boyligini ko‘paytirish va mehnatkashlarning ehtiyojini qondirishga imkon beradi. Tovar sifatini oshirish xar bir tashkiliy korxona va uning bo‘limlarining muhim vazifasidir. Marketing strategiyasini tanlash Portfel tahlili - bu strategik marketing jarayonlarini aniqlashtirish va yakunlanishidir. Qaysi usul qo‘llanishidan qat’iy nazar tahlil quyidagilarga asoslanadi: tovar bozori yoki segmentlar bo‘yicha faoliyat yo‘nalishini aniq taqsimlanishi; turli yo‘nalishdagi strategik qadriyatni solishtirishga olib keluvchi jalb jetuvchanlik va raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlari; strategik holat bilan iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi aloqalar (ayniqsa BKG uslubida). O‘z portfelini tahlil qilish ko‘p yo‘nalishli firmaga cheklangan resurslarni o‘zi faoliyat olib borayotgan turli bozorlar o‘rtasida taqsimlashda yordam beradi. Umuman olganda, vazifa har bir ko‘rib chiqilayotgan tovar bozorini ikki mustaqil mezon bo‘yicha: asosiy bozorning jalb qiluvchanligi va firmaning raqobatchilik kuchi bo‘yicha tasniflashdan iboratdir. Bu maqsad uchun tahlilning matritsalar qo‘llaniladigan va jalb qiluvchanlik va raqobatbardoshlikning turli xil ko‘rsatkichlaridan foydalaniladigan turli usullari ishlab chiqilgan. Biz ikki eng ommabop usulni ko‘rib chiqish bilan kifoyalanamiz:

bu Boston konsalting guruhining (BKG) “o‘sish-bozor ulushi matritsasi” deb ataluvchi usuli va “Djeneral elektrik” va “MakKinzi” firmalarining “jalb qiluvchanlik-raqobatbardoshlik matritsasi” usulidir. Bu usullar o‘xshash bo‘lsa ham, ular turli sabablarga asoslangan va u yoki bu usulning tanlanishi olinadigan natijalarga bog‘liqdir. “O‘sish-bozor ulushi” matritsasida ikki mezondan foydalaniladi: birinchi mezon jalb qiluvchanlik indikatori sifatidagi maqsadli segmentning o‘sish sur’ati bo‘lsa, ikkinchisi raqobatbardoshlik indikatori sifatidagi eng xavfli raqobatchiga nisbatan bozor ulushidir. Bunda bo‘lish chiziqlari bilan to‘rt kvadrantga ajratilgan ikki kirishli jadval hosil bo‘ladi. Birinchidan, o‘sish sur’atlari yuqori va past bo‘lgan bozorlarni ajratib turuvchi asosiy chiziq “bozorning o‘sishi” o‘qiga nisbatan yalpi milliy mahsulotning natural ko‘rsatkichlardagi o‘sish sur’atiga yoki firma faoliyat ko‘rsatayotgan turli segmentlardagi o‘sish sur’atlarining o‘rtacha qiymatiga to‘g‘ri keladi. Ikkinchidan esa, “bozor ulushi” o‘qi uchun ajratish chizig‘i odatda 1 yoki 1,5 nuqtalari orqali o‘tkaziladi. Bozor ulushi bu ko‘rsatkichdan yuqori bo‘lsa, katta, aks holda esa kichik hisoblanadi.

Matritsa shu tarzda avval kiritilgan bozorning nisbiy ulushi tushunchasidan kelib chiqadi, bu tushuncha eng xavfli raqobatchi egallab turgan bozor ulushiga nisbatan aniqlanadi. Nisbiy bozor ulushi tushunchasiga murojaat qilinishi bozor ulushi bilan tajriba o‘rtasida va, demakki, rentabellik o‘rtasida musbat korrelyatsiyaning mavjudligi haqidagi gipotezaga asoslangan. Demak, to‘rtta kvadrantning har biri bir-biridan tubdan farq qiluvchi vaziyatni anglatib, bu vaziyatlarning har biri moliya bilan ta’minlash va marketing strategiyasini ishlab chiqish nuqtai nazaridan alohida yondashuvni talab qiladi. Tovar bozorlarining tipologiyasi. Ikkala gipoteza ham to‘g‘ri bo‘lgan hollarda tovar bozorlarining turli ustivor strategik maqsadlar va moliyaviy ehtiyojlarga mos keluvchi to‘rt guruhini ajratish mumkin. -“Sog‘in sigirlar” (sekin o‘sish/yuqori ulush): bozor ulushini qo‘lda tutib turish uchun talab qilinadigan miqdordan ko‘proq mablag‘ keltirishi mumkin bo‘lgan tovarlar. Ular diversifikatsiya yoki tadqiqotlarni rivojlantirishga mo‘ljallangan moliyaviy mablag‘larning manbalari hisoblanadi. Bu yerda ustivor strategik maqsad “hosilni yig‘ib olish” dan iborat bo‘ladi. -“Itlar” (sekin o‘sish/kichik ulush): bozordagi eng ko‘ngilsiz pozitsiya. Odatda xarajatlar jihatdan yomon ahvolda bo‘ladilar va shuning uchun bozor ulushining ko‘payish ehtimoli kam bo‘ladi, buning ustiga bozordagi kurash asosan yakunlangan bo‘ladi. Odatda bunday tovarlarning saqlab turilishi katta moliyaviy sarf-xarajatlarga olib kelib, ahvolning yaxshilanish ehtimoli kam bo‘ladi. Bu holatdagi ustivor strategiya qayta investitsiyalash va kamxarajatlikdir. -“So‘roq belgilari” (tezkor o‘sish/kichik ulush): bu guruhdagi tovarlar o‘sishni qo‘llab-quvvatlash uchun katta mablag‘lar talab qiladi. Ularning ahvoli peshqadamga qaraganda unchalik yaxshi bo‘lmasa ham, ularda ma’lum darajada muvaffaqiyat qozonish ehtimoli bor, chunki bozor hali kengayib bormoqda. Bu tovarlarga moliyaviy yordam ko‘rsatib turilmasa, ular hayot sikli bo‘ylab harakatlanish davomida “itlar” ga aylanib boradi. Shuning uchun bu yerda muqobil variant bor: bozor ulushini oshirish yokii qayta investitsiyalash.

-“Yulduzlar” (tezkor o‘sish/yuqori ulush): tezkor o‘sib borayotgan bozordagi peshqadam tovarlar. Bu tovarlar ham o‘sishni qo‘llab-quvvatlash uchun katta mablag‘larni talab qiladi. ammo bunday tovarlar raqobatbardosh bo‘lganligi tufayli katta daromad keltiradi; bozor yetilib borgan sari avvalgi “sog‘in sigirlar” ning o‘rnini egallaydi. Punktir chiziqlar - ushbu obyektlarning harajatlarini anglatadi. To‘g‘ri chiziqlar - “sog‘in sigirlar” dan tushgan mablag‘larni taqsimlash yo‘nalishini belgilaydi. Kelgusida BKG matritsasini qo‘llash ko‘lami bir muncha kengayadi. U bir tarmoqda raqobatda bo‘lgan firmalar mavqeini tahlil qilishda qo‘llana boshladi. Bundan tashqari, “yovvoyi mushuklar” guruhiga kiruvchi raqobatchilarni “so‘roq” yoki bo‘lmasa “murakkab go‘dak” tarzida ham ifodalash ko‘pgina chet el adabiyotida uchraydi. Ba’zi adabiyotlarda esa gorizontal o‘qlarning joylashuvi chapdan o‘ngga qarab o‘sib borish tartibida tasvirlanadi. Shu tufayli ushbu BKG matritsasining bir muncha takomillashgan tasvirda uchrashiga ijobiy yondashish kerak. Demak, keltirilgan BKG matritsasi yordamida 2 vazifani hal etish mumkin : 1) bozordagi mavqe xususida qaror qabul qilish; 2) SXZ ni kegusida moliyaviy ta’minlash xususida axborot olish. Shu bilan birga, BKG matritsasi foydalanishda ayrim kamchiliklar ham mavjud. Jumladan, nobarqarorlikni nazarda tutish mumkinligi, har bir SXZ uchun mahsulot va texnologiyalarning hayotiy davrlarni hisobga olish qiyinligi. Demak, BKG matritsasi - agar kelgusida o‘sish sur’atlari ishonchli o‘lchov vositasi bo‘lsa va raqobatda bozor ulushiga asoslanib mavqeini aniqlash imkoni bulsada uni qo‘llash samarali hisoblanadi. SXZ - tashqi muhit sharoitlariga moslashish, kelgusi bozor va talab ko‘lami o‘zgarishlarini inobatga olish va firma ravnaqi uchun samarali bo‘lgan strategiyani amalga oshiruvchi tayinli strategik vazifalarni hal etuvchi bo‘linma. SXM - firma ichki muhitida barcha vakolot va mas’uliyat bilan ta’minlangan tashkiliy tuzilma. Strategiyani amalga oshirish dastaklari o‘zaro bog‘langan va bir-birini to‘ldiruvchi yalpi tizim sifatida namoyon bo‘ladi. Strategik rejani aniqlashda uning maqsadi, uslubi,

taktik o‘zgartirishlar, tadbirlar yetakchi o‘rin egallaydi. Shu nuqtai nazardan strategik rejalashtirish jarayonini keng ko‘lamda ko‘rib chiqamiz. Strategiyani amalga oshirishda qo‘llaniladigan dastaklarni quyidagi tizimda ifodalash mumkin: tashkiliy konsepsiya, taktika, siyosat, tadbirlar, qoidalar va huquqiy asoslar. Agar amaldagi va kelgusidagi raqobat o‘ta murakkabroq bo‘lsa, bu ikki o‘lchamli matritsada imkoni boricha nisbatan barqaror ko‘rsatkichlarni ifodalash zarurati vujudga keladi. Bir muncha farqli baholash uslubini “Djeneral Elektrik” -“Makkinzi” matritsasida ko‘rishimiz mumkin. “D.E.-M” korporatsiyalari taklif etgan matritsa vertikal va gorizontal o‘qlarda mos ravishda SXZ jalb etuvchanligi - raqobatda firma porsiyasi belgilangan . Ushbu matritsaning afzalligi - keltirilgan ko‘rsatkichlarning talab va texnologiyani barcha hayotiy davrida va turli raqobat intensivligida qo‘llash mumkinligidadir. Matritsani to‘ldirishda foydalaniladigan ko‘rsatkichlarni aniqlash uslubi xuddi BKG matritsasidek qo‘llanadi. Lekin ushbu matritsa uchun zarur bo‘lgan firmaning raqobatchilik mavqei hamda SXZ jalb etuvchanligini miqdoriy jihatdan hisoblashda bir muncha mushkullik mavjud. Jumladan, hisob-kitobning murakkabligi.

Shu bilan birga ushbu matritsadan foydalanishda ayrim cheklanishlar mavjud: strategik tanlovni firma dastavval istiqbolni oldindan tasavvur etib baholash va bunda yangi talab, yangi mahsulot, yangi texnologiya kabi omillarning yetarlicha nazarga olinmasligi; uslubda qo‘llanadigan noaniqliklar va oldindan ko‘ra bilmaslik darajasining yuqoriligi; SXZ taqdirini hal etish uchun axborotlarning kamligi va boshqaruv xodimlarining qaror qabul qilishning mushkulligi . Demak, yuqorida keltirilgan matritsalardagi eng sezilarli kamchilik ularning hayotiy davr mobaynida SXZ o‘sishi va o‘zgarish tendensiyalarini inobatga olish imkonining yo‘qligidir. Ushbu kamchiliklarni hayotiy davr balansi matritsasida hal etsa bo‘ladi. Har qanday biznesni (faoliyat turi) shu ko‘rinishdagi matritsaga solish mumkin. Uning ko‘lami yuzasining maydoni savdo yoki tushum hajmiga mutanosib bo‘lgan doira bilan belgilash mumkin. Tahlilni dinamik rejimda, har bir biznesning vaqt davomida rivojlanishini kuzatib borgan holda o‘tkazish kerak Taraqqiyot strategiyasini ishlab chiqishning birinchi bosqichi egallab turilgan raqobatli ustunlikning tabiatini aniqlab olishdan iborat bo‘lib, bu ustunlik kelgusidagi strategik va taktik qadamlar uchun asos bo‘lib qoladi. Firma bu ma’lumotlardan kelib chiqqan holda: (a) qaysi raqobatli ustunlikka nisbatan eng yaxshi pozitsiyada ekanligini aniqlab olishi; (b) muayyan sohada bunday ustunlikka erishishga qaror qilish; (v) o‘z raqiblarining raqobatli ustunligini bartaraf etishga urinishi mumkin .

Shunday qilib, tanlanadigan asosiy strategiyalar bir-biridan qaysi ustunlikka tayanishi bilan farq qiladi. Porterning fikricha, faqat uchta asosiy raqobatli strategiya mavjud bo‘lib, ular o‘zining maqsadli bozori bilan (butun bozor yoki uning ma’lum bir segmenti) va amalga oshirilayotgan raqobatli ustunlik turi bilan (xarajatlar yoki tovarning ustun sifatlari bo‘yicha) farq qiladi. Xarajatlarni iqtisod qilish hisobiga liderlik strategiyasi markazida raqobatchiga nisbatan past xarajat bo‘ladi. U doimiy xarajatlarni nazorat qilishni, ishlab chiqarishga investitsiya. yangi texnologiya konstruksiyalari ustida yaxshilab ishlashni, savdo xarajatlarini kamaytirishni nazarda tutadi. Asosiy strategiya uchinchi - maxsuslashtirish strategiyasi, ya’ni konsepsiya bir segment yoki xaridorlarning raqobatchi guruhlarini bozorni harakatsiz egallab olishdir. Maqsad bu yerda tanlangan maqsadli segmentni raqobatchiga nisbatan ehtiyojini qondirishdir. Bu strategiya differensiatsiyada xam, xarajatni iqtisod qilishda ham bo‘ladi, bunda faqat maqsadli segment doirasida bo‘ladi. Xarajatlarni iqtisod qilish hisobiga liderlik strategiyasining markaz e’tiborida - raqobatchiga nisbatan kam xarajatlar asosiy o‘rinda turadi. Xarajat munosabatiga afzalliklar 5 ta raqobatli kuchga qarshi samarali himoyani tashkil etadi : firma o‘zini to‘g‘ri raqobatchisi bilan narx jangida ham qarama-qarshi turishga loyiq va narxda foyda olishga ega; kuchli mijozlar kuchli raqobatchi uchun darajasidan narxni pasayishiga erisha olmaydi; past xarajatlar kuchli ta’minotchilarga qarshi himoyani ta’minlaydi; past xarajatlar yangi raqobatchilar uchun kirish to‘siqlarini tashkil qiladi va bir vaqtning o‘zida tovar-o‘rinbosarlarga qarshi yaxshi himoya tashkil qiladi. Barcha strategiyalar markaz e’tiborida raqobatchilar bilan solishtirganda past xarajatlar bo‘ladi. Ko‘pchilik firmalarning strategiyalari o‘sish maqsadlarini: savdo hajmining, bozor ulushining, firma daromadining yoki o‘lchamining o‘sishini ko‘zda tutadi.

O‘sish - bu firmaning faoliyatiga ta’sir qiluvchi, tashabbusini rag‘batlantiruvchi hamda firma jamoasi va rahbariyatining motivatsiyasini kuchaytiruvchi omildir. O‘sish maqsadlari uchta turli xil darajada ifodalagan : -asosiy bozorga nisbatan o‘sish; biz buni intensiv o‘sish deb ataymiz; -ishlab chiqarish zanjiriga nisbatan o‘sish - asosiy faoliyatga nisbatan “olg‘a” yoki “orqaga” integratsiyalanish; bu integrativ o‘sishdir. -odatdagi faoliyat hududidan tashqaridagi imkoniyatlarga asoslangan o‘sish: diversifikatsiya orqali o‘sish . Bu o‘sish maqsadlarining har biriga mumkin bo‘lgan strategiyalarning ma’lum bir soni to‘g‘ri keladi. Ularning turlari quyida keltirilgan. Intensiv o‘sish strategiyasi firma o‘zi faoliyat ko‘rsatayotgan bozorlardagi tovarlari bilan bog‘liq barcha imkoniyatlardan foydalanib bo‘lmaguncha dolzarb bo‘lib qolaveradi. Bunday holatda quyidagi muqobil variantlar bor. Bozorga kirib borish strategiyalari doirasida mavjud bozorlarda tovarlar savdosining hajmini oshirishga urinib ko‘rish lozim. Bunga bir necha xil yo‘l bilan erishish mumkin. Birlamchi talabni rivojlantirish: global talabning tarkibiy qismlari ta’sir ko‘rsatib, quyidagi usullar bilan bozorning hajmini oshirish : -tovar yordamida yangi foydalanuvchilarni jalb qilish; -xaridorlarni tovardan tez-tez foydalanishga undash; -xaridorlarni kattaroq miqdorda bir martalik iste’mol qilishga undash; -yangi foydalanish imkoniyatlarini topish . Bunday strategiya bozorning kengayishidan hammadan ko‘proq manfaatdor bo‘lgan peshqadam firmaga xosdir. Bozordagi o‘z ulushini oshirish: tovarlarni o‘tkazish bo‘yicha faol hatti-harakatlar orqali raqobatchi firmalarning sobiq mijozlarini jalb qilish, masalan: -sotilayotgan tovar yoki ko‘rsatilayotgan xizmatlarni yaxshilash; -markani pozitsiyasini o‘zgartirish; -narxni sezilarli kamaytirishga jur’at etish; -sotish tarmog‘ini mustahkamlash;

-sotishni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish. Bunday hatti-harakatlar birlamchi talab kengaymadigan bo‘lib qolgan, ya’ni tovar hayot siklining yetuklik bosqichida bo‘lgan bozorlarga xosdir. Bozorlarni quyidagi yo‘llar bilan sotib olish : -raqobatchi firmani uning bozordagi ulushini qo‘lga kiritish maqsadida sotib olish; -bozordagi katta ulushni nazorat qilish maqsadida qo‘shma korxona tashkil qilish. Bozordagi o‘z mavqeini himoya qilish (mijozlar bilan aloqa, sotish tarmog‘i, imidj): shu maqsadda operatsion marketingni faollashtirish, masalan: -tovar yoki uning pozitsiyasini birmuncha yaxshilash; -narxni shakllantirishning mudofaa strategiyasi; -sotish tarmog‘ini mustahkamlash; -sotishni rag‘batlantirish chora-tadbirlarini kuchaytirish yoki qayta yo‘naltirish. Bozorni ratsionallashtirish: xarajatlarni kamaytirish yoki operatsion marketing samaradorligini oshirish maqsadida xizmat ko‘rsatilayotgan bozorlarni qayta tashkil qilish. Bozorni tashkil qilish: iqtisodiy sektorning samaradorlik darajasiga qonunchilikda ruxsat berilgan darajada ta’sir ko‘rsatish. Masalan: -boshqaruv organlarining yordamidan foydalangan holda tegishli tarmoqdagi raqobatchilik kurashi qoidalarini o‘rnatish; -professional tashkilotlar tashkil qilish (masalan bozor haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish uchun); -ishlab chiqarishni qisqartirish yoki barqarorlashtirish to‘g‘risida bitim tuzish. Bu so‘nggi uch strategiya ko‘proq mudofaa xarakteriga ega bo‘lib, ularning maqsadi bozorga kirib borish darajasini qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Integratsion o‘sish tegishli firmaning faoliyat doirasi egallab turgan tarmoqda yetarlicha mustahkam bo‘lganda, aynan o‘sha tarmoq miqyosida rivojlanish yo‘llarini nazarda tutadi.

Xususan, regressiv integratsiya - firmaning ta’minotchilarini turli uslublar bilan nazoratga olishi yoki ularga nisbatan mustahkamroq mavqe’ga ega bo‘lishi uchun qiladigan urinishlar tushuniladi. Progressiv integratsiya esa tegishli firmaning taqsimot tizimi ustidan mustahkam mavqega ega bo‘lishi, nazorat etishi tushuniladi. Masalan, qandolatlar ishlab chiqaruvchi kompaniyaning barcha mintaqalarda o‘zining ulgurji kompaniyalarini barpo etishi yoki qandolatlar bilan savdo qiluvchi maxsus chakana savdo shahobchalarini ochishi. Gorizontal integratsiya - tegishli firmani raqobatchi korxonalar ustidan yuqori mavqega ega bo‘lishi, nazorat etishi borasidagi urinishlari tushuniladi. Diversifikatsion o‘sish - tegishli firmani o‘zi faoliyat ko‘rsatayotgan tarmoq imkoniyatlariga nisbatan boshqa tarmoq yo‘nalishida rivojlanishi samarali yoki maqsadga muvofiq bo‘lgan holda belgilanadi. Lekin, buning uchun tegishli firma o‘zga tarmoqda rivojlanishi uchun to‘plagan tajribasi, ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar asosida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, dastlabki tarmoq bo‘yicha ixtisoslashuvini o‘zgartirish yo‘llari va imkoniyatlarini baholagan bo‘lishi shart. O‘z navbatida diversifikatsion o‘sish quyidagi yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi: а ) konsentrik diversifikatsiya - firmaning o‘z mahsulotlari ko‘lamini marketing nuqtai nazaridan safdosh, to‘ldiruvchi mahsulolar bilan boyitishi borasidagi urinishlarini anglatadi b) gorizontal diversifikatsiya - tegishli firma mahsulotlari assortimentini iste’mol nuqtai nazaridan o‘xshash bo‘lmagan, ammo o‘zaro bog‘liq bo‘lgan mahsulotlar bilan boyitish borasidagi urinishlari tushuniladi; v) konglomerat diversifikatsiya - firmaning mahsulot ko‘lamini texnologik, iste’mol, jihatdan umuman bog‘liq bo‘lmagan mahsulotlar ishlab chiqarishga, sotishiga taalluqli bo‘lgan urinishlar tushuniladi . Firmalar o‘sish yo‘nalishlari aynan bir yo‘nalishda amaliyotda namoyon bo‘lmaydi, ayrim SXZ uchun turlicha tarzda va ko‘lamda belgilanadi. F. Kotler firmaning bozordagi ulushidan kelib chiqqan holda raqobatchilik strategiyasini 4 ta turga ajratib ko‘rsatadi :

Lider strategiyasi. “Kurashga chaqiruvchi” strategiya. “Lider orqasidan boruvchi” strategiya. 4. Mutaxassis strategiyasi . Odatda lider bu asosiy bozorni rivojlantirishga katta hissa qo‘shuvchi firmadir. Liderning javobgarligini aniqlovchi eng tabiiy strategiya bo‘lib, yangi iste’molchilarni egallashga, mavjud tovarlarni qo‘llashda yangi tashviqotga yoki tovarlarni bir marta iste’molini o‘stirishga yo‘naltirilgan global talabni kengaytirish strategiyasi bo‘lib hisoblanadi. Mudofaa strategiyasi - bu bozor liderining strategiyasi bo‘lib, u orqali korxona bozorda raqobat kurashida qo‘lga kiritgan yutuqlarini, pozitsiyalarini (masalan, bozorda katta ulushni saqlab qolish, mahsulot markasini obro‘sini ko‘tarish, tovar harakati kanallarini ustidan nazoratni saqlab qolish) ga intiladi. Mudofaa strategiyasi - bu bozor sardori tomonidan o‘zining biznesini raqobatchilar tajovuzidan doimo him oya qilish maqsadida tanlanadigan strategiyadir. Mudofaa strategiyasining quyidagi turlari mavjuddir: pozitsiyali mudofaa, qanot mudofaasi, mudofaa qayta hujumga o‘tish yo‘li bilan, mobil mudofaa va qisilib klayotgan mudofaa. Hujum strategiyasini qo‘llash natijasida firma bozorda o‘z ulushini oshirishga harakat qiladi. Bundan maqsad tajriba samarasini keng ishlatish hisobiga rentabellikni oshirishdan iboratdir. Demarketing strategiyasi esa bozor liderining to‘rtinchi strategiyasi bo‘lib, lider firma monopolizmda ayblanishdan qochish uchun bozordagi o‘z ulushini qisqartirishni ko‘rib chiqishi mumkin. Unga erishish yo‘llarini bittasi ko‘rsatilayotgan hizmatlarni, reklama va talabni rag‘batlantirish maqsadida qisqartirish, ayrim segmentlarda narxni oshirish hisobiga talab darajasini pasaytirish maqsadida demarketing tamoyillarini qo‘llash hisoblanadi. “Kurashga chaqiruvchi” strategiyasining maqsadi - lider o‘rnini egallashdir. Bu yerda 2 ta muammo muhim hisoblanadi: Liderga hujum qilish uchun vaziyatni tanlash.

Uning imkoniyatlarini va himoyasini baholash. Vaziyatni tanlashda front bo‘yicha hujum yoki qanot hujumi muqobillari hisobga olinadi. Hujum strategiyasi - bu raqobat strategiyasi bo‘lib, u bozor da’vogari tomonidan sotuv bozorlarini egallash kurashida qo‘llaniladi. Front bo‘yicha hujum - bu raqobatchi korxonaning kuchsiz tomonlaridan kura kuchli tomonlaridan ustun kelish bo‘yicha faol harakatlar orqali uning pozitsiyasiga (mahsulotlar, reklama, narxlar va boshqalar bo‘yicha) hujum qilish tushuniladi. Uni amalga oshirish uchun korxona raqobatchiga nisbatan ko‘p resurslarga ega bo‘lishi hamda uzoq muddatli “jang harakatlari” ni olib borish qobiliyatiga ega bo‘lishi kera k. Qanot hujumi - Bu raqobatchilar faoliyatini kuchsiz joylariga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu joylarda ustunlikka erishish uchun asosiy kuchlar tashlanadi; u shunga asoslanganki raqobatchi ko‘pincha o‘z resurslarining eng kuchli pozitsiyalarini saqlab qolish uchun yo‘naltiradi, masalan sifati bo‘yicha sardorlik (liderlik) pozitsiyasini saqlab turishi mumkin, ayni vaqtda esa o‘z faoliyatida kuchsiz joylarga ega bo‘lishi mumkin, masalan vositachilar bilan ishlashga uncha ahamit berishmaydi. Ushbu strategiya bozor da’vogari raqobatchiga nisbatan kam resurslarga ega bo‘lsa yaxshi natija berishi mumkin. U ko‘pincha raqobatchilarga qarshi kutilmaganda ishlatiladi. O‘rab olish orqali hujum - bu raqobatchini barcha pozitsiyalarga birdaniga hujum qilinib, uni bir vaqtning o‘zida hamma yo‘nalishdar bo‘yicha mudofaa olib borishga majbur etadi; bu esa bozor da’vogari juda katta resurslarga ega bo‘lganda qo‘llaniladi hamda qisqa vaqt ichida raqobatchini bozordagi pozitsiyasini yemirilishiga imkoniyat yaratadi. U Kuyidagi variantlarida amalga oshirishi mumkin, ya’ni mahsulot modifikatsiyasi (turlari) sonini ancha ko‘paytirib, raqobatchi harakat qilayotgan barcha bozorlarda o‘z mahsulotini sotishi. Chetlab o‘tish hujumi - bu tug‘ridag-to‘g‘ri bo‘lmagan hujum turi bo‘lib, ko‘pincha quyidagi yo‘nalishlardan birida amalga oshiriladi: ushbu korxona uchun mutlaqo yangi bo‘lgan mahsulot turini ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, yangi geografik bozorlarni o‘zlashtirish, texnologiyada yangi bosqichni o‘zlashtirish, bozor da’vogari uchun dastlab

eng “yengil” bozorlarda amalga oshirilib, u yerlarda ustunlikka erishilgandan so‘ng esa, raqobatchining asosiy faoliyati sohalarida hujum uyushtiriladi. Partizan hujumi - bu raqobatchni tushkunlikka tushurish maqsadida, har zamonda uncha katta bo‘lmagan hujumlarni uyushtirib, unda o‘ziga nisbatan ishonchsizlik tuyg‘usini rivojlantirishdir (narxlarni har zamonda pasaytirish va mahsulotni jaddal sur’atlar bilan siljitish, oqibatda esa raqobatchini o‘zi uchun zararli bo‘lgan qarshi harakatlarni qilishga majbur etish va x.k. lar). Bunday strategiyani ko‘pincha uncha katta bo‘lmagan cheklangan resurslarga ega firmalar, ancha yirik bo‘lgan raqobatchilarga nisbatan qo‘llaydilar. Biroq tez-tez amalaga oshiriladigan partizan hujumlari- bu katta harajatlarga olib keladigan tadbirlar, uning ustiga raqobatchilar ustidan g‘alaba qozonish uchun, unga boshqa turdagi hujum harakatlari bilan qo‘llab-quvvatlab turish kerak. “Lider orqasidan boruvchi” - bu bozorda ulushi uncha katta bo‘lmagan raqobatchidir. Ushbu xulq-atvor ko‘proq oligapoliya holatidagi o‘rinlarga ega bo‘lib, unda differensiatsiya imkoniyatlari kam, har bir raqobatchi barcha firmalarga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan kurashdan qochadi. Mutaxassis strategiyasida mutaxassis butun bozor bilan emas, balki bir yoki bir necha sengment bilan qizikadi. Uning maqsadi katta daryoda kichik baliq bo‘lish emas, balki kichik daryoda yirik baliq bo‘lishdan iborat. Bu raqobatchilik strategiyasi asosiy strategiyalardan biri bo‘lgan konsentratsiya strategiyasiga mos keladi. Mutaxassis e’tibor berayotgan chuqurcha rentabellik bo‘lishi uchun u beshta shartni qondirishi lozim: 1. yetarli potensial foydaga ega bo‘lishi kerak. 2. potensial o‘sishga ega bo‘lishi. 3. raqobatchilar uchun kam jalb etuvchi bo‘lishi kerak. 4. firmaning maxsus imkoniyatlariga mos kelishi kerak 5. kirishni barqaror to‘siqlariga ega bo‘lishi kerak. Sotish kanali bo‘yicha strategik qarorlar

Marketingning eng muhim va ajralmas tarkibiy qismi - mahsulotni sotish va taqismlash hisoblanadi. Bu jarayonda tashkiliy nuqtai nazardan eng murakkab vazifa - ishlab chiqarilgan mahsulotni iste’molchiga yetkazish hal etiladi. Sotish tarmog‘i individual iste’molchilar yoki industrial foydalanuvchilar ixtiyoriga tovarlar yoki xizmatlarni taqdim etish maqsadida raqobatli ayirboshlash jarayonida ishtirok etayotgan hamkorlar tomonidan shakllantirilgan struktura sifatida aniqlanishi mumkin. Bu hamkorlar ishlab chiqaruvchilar, vositachilar va pirovard foydalanuvchilar-xaridorlardir. Har qanday sotish kanali ayirboshlash uchun zarur bo‘lgan ma’lum bir funksiyalar to‘plamini bajaradi. Sotish funksiyalari quyidagi olti xil amalning bajarilishini ko‘zda tutadi: -tashish: tovarlarning ishlab chiqarilgan joydan iste’mol qilish joylariga ko‘chirish bilan bog‘liq har qanday amallar; -“taqsimlash”: tovarlarning foydalanuvchilar ehtiyojiga mos keladigan miqdor va shakllarda mavjud bo‘lishini ta’minlash bilan bog‘liq har qanday amallar; -saqlash: tovarlarning ularni xarid qilish yoki ulardan foydalanish paytida mavjud bo‘lishini ta’minlash bilan bog‘liq har qanday amallar; -saralash: tovarlarning iste’mol vaziyatlariga moslashtirilgan maxsus va yoki bir- birini to‘ldiruvchi to‘plamini tashkil qilish bilan bog‘liq har qanday amallar; -aloqa o‘rnatish: xaridorlarning ko‘psonli va uzoqda joylashgan guruhlari bilan murojaat qilishni yengillashtiruvchi har qanday amallar; -axborot: bozor ehtiyojlari va raqobatli ayirboshlash shartlari haqidagi bilimlarni oshiruchi har qanday amallar. Bu asosiy funksiyalarni bajarishdan tashqari vositachilar xaridorlarlarga yaqin joylashganliklari, ish vaqtining qulayligi, tez yetkazib berish, xizmat ko‘rsatish, kafolatlar berish imkoniyati mavjudligi tufayli qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatadilar. Shunday qilib, sotishning iqtisodiyotdagi roli ne’matlarning taklif holati bilan ne’mat va xizmatlarga bo‘lgan talab bosqichida zarur bo‘lgan holati o‘rtasidagi nomutanosibliklarni bartaraf qilishdan iboratdir. Sotish kanalida hammasi bo‘lib besh xil turdagi oqimlarni ajratish mumkin:

-egalik huquqlari oqimi: tovarlarga egalik huquqining bir tashkilotdan boshqa tashkilotlarga o‘tishi; -jismoniy oqim: tovarlarning ishlab chiqaruvchidan vositachilar orqali pirovard iste’molchiga tomon ketma-ket jismoniy ko‘chib o‘tishi; -buyurtmalar oqimi: xaridorlar va vositachilardan tushayotgan va ishlab chiqaruvchilarga yuborilayotgan buyurtmalar; -moliyaviy oqim: pirovard foydalanuvchidan vositachi va ishlab chiqaruvchilar tomon harakatlanuvchi turli to‘lovlar, schetlar va yig‘imlar; -axborot oqimi: bu oqim ikki yo‘nalishda harakatlanadi: bozor haqidagi ma’lumotlar ishlab chiqaruvchi tomonga, taklif qilinayotgan tovarlar haqidagi ma’lumotlar esa ishlab chiqaruvchi va vositachilarning tashabbusi bilan bozor tomonga harakatlanadi. Demak, sotish kanalining mavjudligi ayirboshlash ishtirokchilari o‘rtasida funksiyalar va oqimlarning taqsimlanishini ko‘zda tutadi. Tarmoqni tashkil qilishdagi hal qiluvchi masala ushbu funksiya va oqimlarning zarur yoki zarur emasligi emas, balki kanal ishtirokchilaridan qaysi biri ularni amalga oshirishidir. Funksiyalarning taqsimlanishidagi xilma-xillikni bir necha bozorlarda emas, balki bir bozor miqyosida ham kuzatish mumkin. Kanalning vertikal strukturasi ishlab chiqaruvchini pirovard foydalanuvchidan ajratib turgan bo‘g‘inlar soni bilan xarakterlanadi. Bu mezonga ko‘ra kanallar bevosita yoki bilvosita bo‘lishi mumkin. Sotish kanallarining variantlari rasmda ko‘rsatilgan .

-bevosita kanalda egalik huquqini qo‘lga kirituvchi vositachi bo‘lmaydi va ishlab chiqaruvchi tovarni bevosita iste’molchi yoki pirovard foydalanuvchiga sotadi. -bilvosita kanalda bir yoki bir nechta vositachi bo‘ladi. Bunday kanal ishlab chiqaruvchi bilan pirovard foydalanuvchi o‘rtasidagi vositachilar soniga qarab “uzun” yoki “qisqa” deb ataladi. Ishlab chiqaruvchi nuqtai nazaridan kanal qancha uzun bo‘lsa, uni nazorat qilish shuncha qiyin bo‘ladi. Firma odatda bir necha sotish kanallaridan foydalanadi. Bundan maqsad yo raqobatli vaziyatni, sotuvchilar o‘rtasida kurashni yuzaga keltirish yoki xaridorlar odatlari turli bo‘lgan bir necha segmentlarga chiqish bo‘ladi. Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat turlari. Rasmda ko‘rsatilganidek, sotish tarmog‘ida turli raqobat variantlarini kuzatish mumkin. Gorizontal raqobatda savdo tarmog‘ining bir bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan bir xil turdagi vositachilar o‘rtasidagi raqobat kuzatiladi. Turlararo gorizontal raqobatning bu shakli tarmoqning bir bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan, biroq faoliyat turlari turlicha bo‘lgan vositachilar o‘rtasida uchraydi; u ko‘pincha assortiment va narxlardagi farqlarning katta bo‘lishiga olib keladi.

Vertikal raqobatda tarmoqning turli bo‘g‘inlaridagi vositachilar yuqoriroq yoki pastroq darajali vositachilik funksiyalarini bajaradilar . Vertikal marketing tizimi vositachilar bilan o‘zaro harakteriga qarab vertikal marketingni ikki turga bo‘lish mumkin: an’anaviy vertikal tuzilish; koordinatsiyalashgan vertikal tuzilish. An’anaviy vertikal tuzilishda sotish kanalining har bir darajasi boshqasiga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘z foydasini maksimallashtirishga harakat qiladi. Koordinatsiyalashgan vertikal tuzilishda ayirboshlash jarayonlari qatnashchilari to‘liq yoki qisman, ya’ni o‘zini bozorga ta’sirini va sotish qobiliyatini oshirish uchun o‘z funksiyalariga tayanadi. Qatnashchilardan biri tashabbusni o‘z qo‘liga oladi. Bu tayor ham ulgurji savdo va chakana savdo bo‘lishi mumkin. Sotish kanalida vertikal koordinatsiyaning bir necha shakllarini farqlash mumkin: integratsiyalashgan vertikal marketing; nazorat qilinadigan vertikal marketing; shartnomaviy tizim vertikal marketingi . Integratsiyalashgan vertikal marketing ishlab chiqarish va sotish bosqichlari yagona ega tomonidan nazorat qilinadi. Shartnomaviy vertikal marketing tizimida a’zolarning majburiyat va huquqlari aniq ko‘rsatib beriladi. Uni 3 turga ajratish mumkin: Ulgurjilar rahbarlik qiladigan chakana sotuvchilarning ko‘ngilli birlashmalari.

2. Chakana sotuvchilar shirkati. 3. Franshiza tizimi. Iste’mol bozorlarida bozorni qamrab olish strategiyalarini tanlash ko‘proq darajada tovarning turiga mos holda xaridorlarning barqaror ko‘nikmalariga bog‘liq bo‘ladi. Odatda kundalik iste’mol tovarlari, avval tanlanadigan tovarlar, alohida ehtiyoj tovarlari va passiv iste’mol tovarlari ajratiladi. Bozorni qamrab olish strategiyasini tanlashda boshqa holatlar ham e’tiborga olinadi. Umumiy hollarda saylanma va eksklyuziv sotish tizimlari sotuvchilar tomonidan katta yordam berilishini, ishlab chiqaruvchining sotish xarajatlarini qisqartirishni va sotish operatsiyalari ustidan to‘laroq nazorat o‘rnatilishini talab qiladi. Firma har bir sotish tizimining afzalliklari va kamchiliklari o‘rtasidagi muvozanatni ushlab turishi zarurdir. Firma intensiv sotishda bozorni maksimal qamrab olish va savdo hajmini oshirish maqsadida savdo shoxobchalari va omborlar sonini mumkin qadar ko‘paytirishga harakat qiladi. Bunday qamrab olish strategiyasi kundalik ehtiyoj tovarlari, xom ashyo tovarlar va kam mehnat talab qiluvchi xizmatlar uchun to‘g‘ri keladi. Faol sotish jarayonining afzalligi shuki, tovar doim mavjud bo‘ladi va u keng namoyish qilinganligi tufayli bozor ulushi katta bo‘ladi. Bozorni qamrab olish darajasining yuqoriligi tufayli savdo hajmlari ortadi, biroq ayni paytda bu o‘sishning ba’zi salbiy jihatlari bor bo‘lib, ularni e’tiborga olmaslik mumkin emas. Saylanma sotuvda savdo firmasi o‘lchami, xizmat sifati, texnik qurollanganligi, murakkab tovarlar uchun muhim bo‘lib, sotuvdan keyingi xizmatda muhim rol o‘ynaydi. Eksklyuziv sotish tizimi - tanlov asosida sotishning eng oxirgi hodisasidir. Faqat bitta savdogar ushbu markani aniq hududda sotish huquqini oladi. Eksklyuziv sotishning muhim shakli sifatida franshizani ko‘rsatish mumkin. Franshiza- bu iste’mol tovarlari va xizmatlarini sotish uchun shartnomaviy vertikal marketing tizimidir. U franshizer deyiluvchi bitta firma boshqa firmaga chegaralangan hududda belgilangan qoidaga asoslanib va aniq marka ostida aniq biznesni yuritish huquqini bildiruvchi uzoq muddatli shartnomaviy munosabatdir. Franshizaning 4 xil turi mavjud:

1.Tayyorlovchi va chakana savdogarlarni bog‘lovchi franshiza. 2.Tayyorlovchi va ulgurji sotuvchi o‘rtasidagi franshiza. 3.Ulgurji va chakana savdogarlar o‘rtasidagi franshiza. 4.Xizmat ko‘rsatuvchi firma va distribyuterlar o‘rtasidagi franshiza . Savdoning ilg‘or usullaridan biri savdo avtomatlari orqali savdo qilish hisoblanadi. Savdo avtomatlari savdoning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi, ya’ni savdoda iste’mol harajatlarini kamaytirish, iste’molchi hukmron bo‘lgan sharoitda muhim ahamiyatga egadir. Hozirgi sharoitda zamonaviy dizaynga ega bo‘lgan savdo avtomatlaridan foydalanish muhim masala hisoblanadi. Xorijiy mamlakatlarda tovarlarni sotishda qo‘llanayotgan quyidagi ilg‘or usullardan mamlakatimiz savdo korxonalari va tashkilotlarida foydalanish mumkin: chakana savo korxonalarining namoyish zalida tushirilgan narxlarda kataloglar bo‘yicha nooziq-ovqat mahsulotlarini sotish; shaxar markazida joylashgan va kichik savdo maydoniga, qat’iy interyer, uncha ko‘p bo‘lmagan xodimlarga ega bo‘lgan chakana savdo korxonalarida narxi tushirilgan cheklangan assortimentdagi tovarlar bilan savdo qismi; “qulay do‘konlar”, cheklangan assortimentdagi tovarlar asosan yangi oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi hamda xaridorlarga butun kun mobaynida xizmat ko‘rsatadigan savdo korxonalarida sotish. Xorijiy mamlakatlar savdo korxonalarida tovarlarni sotishda qo‘llanilayotgan ilg‘or usullarning muvaffaqiyatini ta’minlovchi yo‘llar xaridorga yanada ko‘proq turli xil xizmatlarni ko‘rsatish va tovarlarga bo‘lgan narxni tushirish bo‘lib hisoblanadi. Bulardan savdo korxonalarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Vositachisiz bevosita savdo sanoat bozorlari uchun odatiy hol bo‘lib, bu yerda potensial mijozlarning soni kam bo‘ladi va ular oson topiladi, tovarlar esa murakkab bo‘lib, ko‘pincha maxsus buyurtma bo‘yicha yetkazib beriladi va narxi yuqori bo‘ladi. Shunisi qiziqki, so‘nggi yillarda sotishning bu usuli eng kutilmagan joylarda: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozorlarida paydo bo‘lmoqda. Buni avvalo telemarketing, radio va televideniye kabi teskari aloqali yangi kommunikatsiya vositalari hamda buyurtmalarni qabul qilishning elektron vositalarining rivojlanishi bilan izohlash mumkin.

Bevosita marketing uyushmasi bevosita marketingga shunday ta’rif beradi: “Bevosita marketing - istalgan mijozdan o‘lchash mumkin bo‘lgan javob olish va/yoki u bilan bitim tuzish maqsadida bir yoki bir necha reklama vositalaridan foydalanadigan interaktiv tizimdir” Bu ta’rifga ko‘ra, bevosita marketingni do‘konsiz savdo, ya’ni vositachilarsiz marketing tizimi deb tushunmaslik kerak. Bu masalaga oydinlik kiritish uchun bevosita savdo tizimi (bevosita marketingning o‘zi) bilan “bevosita aloqalar” marketingining farqini ajrata olish kerak. - Bevosita savdo tizimida xarid uyda turib amalga oshiriladi va tovar uyga keltirib beriladi: firma vositachilarsiz bevosita sotuvni amalga oshiradi. Bunday do‘konsiz savdo pochta orqali tarqatiladigan kataloglar, bevosita tarqatuv, telemarketing, elektron vositalar orqali xaridlar va hokazolar yordamida amalga oshiriladi. - Bevosita munosabatlar marketingi tizimida bevosita savdo shart emas: bu yerda vazifa doimiy munosabatda bo‘lish uchun mijozlar bilan bevosita aloqa o‘rnatishdan iborat. Bu keyingi tizim oddiy vertikal marketing tizimlariga osonlik bilan qo‘shila oladi. Shuning uchun, “interaktiv marketing” atamasi bu ikkala tizimni faqat do‘konsiz savdonigina anglatuvchi “bevosita marketing” atamasiga qaraganda yaxshiroq qamrab oladi. Interaktiv marketingning rivojlanishi bu tizimlarning ikkalasida ham oddiy texnologik rivojlanishga qaraganda chuqurroq o‘zgarishlarni aks ettiradi. U kommunikatsiya munosabatlarining yangi turi hamda ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar o‘rtasidagi bu munosabatlarning o‘sib borayotgan individualizatsiyasini aks ettiruvchi ayirboshlash jarayoni bilan bog‘liq bo‘lib, ommaviy marketingning an’anaviy monologini bozor bilan muloqot bilan almashtirishga intiladi. Interaktiv marketing oxir-oqibatda shaxsiylashtirilgan marketingga tomon intiladi. Marketing munosabatlarida foyda manbai- bu mijoz bo‘lib, tovar yoki marka emas, balki yangi mijozlarni jalb etishdir. O‘zaro manfaatli munosabatlarni o‘rnatishda asosiy maqsad - mijozlarni kengaytirish va qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Bevosita marketing shaklini ajratib ko‘rsatadi :

1.Pochta bo‘yicha bevosita marketing (direkt meyl, xat, reklama, namuna, prospekt), pochta orqali potensial mijozlarga jo‘natish. 2.Katalog va marketing 3.Telemarketing - iste’molchiga tovarni bevosita sotish uchun telefon tarmoqlaridan foydalanish 4.Televizion marketing - reklamani ko‘rsatish, televizor orqali bevosita marketing 5.Elektron savdo - ikki kanal tizimi orqali bevosita marketing, iste’molchini kabel yoki telefon liniyalari sotuvchini kompyuterlashgan kataloglar bilan bog‘laydi. Maxsus pult bilan boshqarish, televizorni yoqib yoki personal kompyuter bilan iste’molchi sotuvchi bilan bog‘lanadi . Bevosita marketing yordamida sotish hajmini oshirish maqsadida integratsiyalangan to‘g‘ri marketingdan foydalaniladi, ya’ni multimedia texnologiyalar yig‘indisi, unga reklamani o‘tkazish, pochta orqali to‘g‘ri marketing, telemarketing va mijozlar bilan kommivoyajerlarni shaxsiy kontakt o‘rnatishni kiritish mumkin . Narxni tashkil etish bo‘yicha strategik qarorlar Har bir tovar o‘z narxiga ega, ammo hamma firmalar ham o‘z tovarini sotmoqchi bo‘lgan narxni mustaqil belgilashga qodir bo‘lavermaydi. Agar tovarlar differensiyalanmagan bo‘lib, raqobatchilari soni ko‘p bo‘lsa, firma bozorda salohiyatga ega bo‘lmaydi va bozor belgilagan narxni qabul qilishga majbur bo‘ladi. Agar firma strategik marketingni rivojlantirib, shu tufayli bozorda ma’lum bir salohiyatga erishgan bo‘lsa, narxni belgilash tanlangan strategiyaning muvaffaqiyati uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Yaqin paytlargacha ham narx to‘g‘risidagi qarorlar faqat moliyaviy yondashuv doirasida qabul qilinib kelar edi, ya’ni narxlar asosan xarajatlar va rentabellik nuqtai nazaridan belgilanar edi. Iqtisodiy turbulentligi inqirozli yillarning ahvolni o‘zgartirib yubordi: yuqori inflyatsiya, xom ashyo narxlarining o‘sishi, foiz stavkalarining o‘sishi, narxlarning nazorat qilinishi, raqobatning kuchayishi, xarid qobiliyatining pasayishi, konsyumerizm - bu omillarning barchasi narx shakllanishining

strategik rolini kuchaytirib yubordi. Narx belgilashning marketingdagi ahamiyatini qayd etib o‘tgan holda, xarajatlar, raqobat va talabdan kelib chiqadigan narx strategiyalarini izchillik bilan tahlil qilib chiqamiz . Firma miqyosida narx ikki xil rol o‘ynaydi: bir tomondan, u reklamaga o‘xshab talabni rag‘batlantirish vositasi bo‘lsa, shu bilan birga ayni paytda u uzoq muddatli rentabellikning asosiy omili hamdir. Shuning uchun, narx strategiyasini tanlashda xarajatlar va rentabellik bilan bog‘liq ichki cheklashlarni ham, bozorning xarid qobiliyati va raqobatchi tovarlarning narxlari bilan bog‘liq tashqi cheklashlarni ham hisobga olish lozim. Undan tashqari, narxlarga oid qarorlar tovarni pozitsiyalashga oid qarorlar bilan va sotish strategiyasi bilan muvofiqlashtirilgan bo‘lishi kerak. Tovarni xarid qilishning to‘la qiymati. Ilgari aytib o‘tilganidek, xaridorning asl xarajatlari faqat to‘langan narx emas, balki ayirboshlash shartlari bilan ham belgilanadi. Bu xarajatlar egalik huquqining o‘tishidagi muayyan jarayonni: to‘lov tartibi, yetkazib berish shartlari va muddatlari, sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish va hokazolarni to‘lig‘icha qamrab oladi. Ba’zi hollarda, masalan, agar sotuvchi boshqa mintaqada bo‘lsa, xaridor narxlarni taqqoslash, muzokaralar olib borish va

bitimni imzolash jarayonida katta mablag‘larni sarflaydi. Xuddi shunga o‘xshab, agar xaridorning texnik talablari muayyan ishlab chiqaruvchiga mo‘ljallangan bo‘lsa va u shu paytda yetkazib beruvchilarni almashtirsa, o‘tish xarajatlari uning uchun katta bo‘lishi mumkin. O‘tish xarajatlarining asosiy manbalari quyidagilardir: -ishlab chiqarilayotgan tovarlarni yangi yetkazib beruvchining mahsulotiga moslashtirish maqsadida yangilash xarajatlari; -tovarni iste’mol qilish yoki undan foydalanish odatlaridagi o‘zgarishlar; -foydalanuvchilarni o‘qitish yoki qayta tayyorlash xarajatlari; -yangi tovarlardan foydalanish uchun zarur bo‘lgan yangi asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalar; -qayta tashkil qilish va o‘zgarishlar bilan bog‘liq ruhiy muammolarga ketadigan xarajatlar. O‘tish xarajatlari mavjud bo‘lganda xaridor uchun real qiymat tovarning sotuv narxidan bir necha baravar yuqori bo‘ladi. Shunday qilib, xaridorning nuqtai nazaridan qaraganda, narx tushunchasi nominal baho doirasidan chetga chiqib, xaridor oladigan barcha foydalarni va uning barcha xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun xaridorning narxga sezgirlik darajasida monetar narx bilan bir qatorda barcha ko‘rsatib o‘tilgan foyda va xarajatlar hisobga olinishi lozim. Narx bo‘yicha strategik qarorlarning muhimligi quyidagilardan iborat : o‘rnatilgan narx - talabning darajasi va sotuvning hajmini aniqlaydi. Juda yuqori yoki past narx tovarning muvaffaqiyatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin; sotuv narxi butun ish faoliyatining rentabelligini aniqlaydi, faqatgina foydaning darajasini emas, balki uning sotuv hajmi orqali aniqlaydi. Narxning ma’lum bir darajada o‘zgarishi rentabellikka katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin; sotuv narxi umumiy qabul qilinishiga yoki markasiga ta’sir etadi va potensial sotib oluvchilarning ko‘z oldida markaning imidjini tashkil etuvchilardan biri hisoblanadi;

narx markaning boshqa komponentlariga qaraganda bu raqobatli tovarlar va markalarni taqqoslash uchun qulay asos hisoblanadi. Narxning ozgina o‘zgarishi bozor orqali tezgina seziladi va bu holat bozorning muvozanatini buzishi mumkin. Narx bu raqobat sirlarining o‘zaro bog‘lanishida asosiy nuqta hisoblanadi. Narx strategiyasi marketing strategiyasi tashkil etuvchilari bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lishi kerak. Narxning ichida tovar pozitsiyasini mustahkamlaydigan tovarni qadoqlash, rivojlanishi va reklama xarajatlari bo‘lishi shart . Har bir firmaning maqsadi shundan iboratki, u o‘zining rentabelligini ta’minlash va foydaning katta hajmda kelishiga qaratiladi. Bu keng maqsadlar turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Xarajatlarni tahlil qilish - bu so‘zsiz narx strategiyasini ishlab chiqishga eng tabiiy yondashishdir. Ishlab chiqaruvchi tovarni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni qoplaydi. Avvalo, u to‘g‘ri va doimiy xarajatlarni qoplashni ta’minlashga hamda foyda olishda narxning diapazonini aniqlashga intiladi. Xarajatlar asosida hisoblangan narx “xarajatlardan kelib chiqqan narx” hisoblanadi. Xarajatlar va rentabellikni qoplaydigan uch turdagi narxlarni ajratish mumkin. Chegarlangan narx - to‘g‘ri (o‘zgaradigan) xarajatlarga to‘g‘ri keladi. U faqat xarajatlarni qoplaydi, ya’ni cheklangan foyda nolga teng bo‘ladi. Cheklangan narx = To‘g‘ri xarajatlar Texnikaviy narx zararsizlik nuqtasiga mos keladi. Texnikaviy narx doimiy xarajatlarni qoplash va mahsulotlarni almashtirish uchun ketgan xarajatlarni qoplash degan tushunchani bildiradi. Texnikaviy narx = To‘g‘ri xarajatlar +Doimiy xarajatlar Shunday qilib, texnikaviy narx aniq hajmdagi mahsulotni sotish xarajatlarini qoplaydi va boshqa hajmga taaluqli bo‘lmaydi. Maqsadli narx - texnikaviy narxga ba’zi qo‘shimchalar orqali hamda investitsiya qilingan kapitalga qarab qo‘yiladigan narxdir.

Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi ko‘rib chiqiladigan, zarar ko‘rmaslikni ta’minlaydigan tahlil usulidan foydalaniladi. Bunday tahlil narxlarni belgilashda foydali vosita hisoblanadi, ammo tor ishlab chiqarish ixtisoslashuv sharoitida o‘zgaruvchan xarajatlarni oson hisoblash mumkin bo‘lgan paytlarda uni qo‘llash yaxshi natija beradi. Zarar ko‘rmaslikni tahlil qilishda asosiy e’tibor mahsulot sotish hajmi nuqtasiga, to‘liq daromad to‘liq xarajatlarga teng bo‘lgan, ya’ni na foyda, na zarar bo‘lmagan nuqtaga qaratiladi. Marketologlar bir qator har xil narxlarni tadqiq etadilar, so‘ngra har bir narx uchun zaruriy hajmlar qiyoslanadi. Asosan narxni o‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning narx bilan bog‘liq ustunliklarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullarida firmalar o‘z mahsulotining o‘ziga xos xislatlariga zo‘r beradi, mahsulot sotish, tovarlar harakati, reklama, mahsulotni joylashtirish, servis kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi. Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘llash bilan firma mahsulotining qo‘shimcha hajm birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi qoplanadi, foyda amlga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to‘xtatish xavfi ostida qolgan va ishchi kuchini saqlab qolishni hohlagan sharoitlarda naf keltirish mumkin. Savdoda do‘konlarga xaridorlarning kelishini ko‘paytirish uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni to‘liq xarajatlaridan pastroq baholab, “jalb etuvchi” narxlar yaratadilar. Xaridorlar oqimi ko‘payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga narxi me’yorda bo‘lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. Tovarning “qabul qilinadigan qiymati” tovarning pirovard iste’molchi tomonidan qanday foydalanilishini to‘liq bilish va tushunishga asoslanadi. Ushbu yondashuvning asosiy g‘oyasi shuki, xaridor tovarni sotib olishdan oldin xaridning afzalliklarini va unga ketaigan xarajatlarni solishtirib ko‘radi. Bu g‘oya bir tomondina oddiy ko‘rinsada, uning amalda qo‘llanishi doim ham oson bo‘lavermaydi.

Xaridor tovar uchun qanday narxni to‘lashga tayyor ekanligini ilishi uchun tovar ta’minlaydigan qoniqish hissi yoki u qursatishi mumkin bo‘lgan xizmatlarning turli shaklalrini hamda uni sotib olishga ketadigan xaradatlarni yaxshi bilishi kerak bo‘ladi. Firmaning narx strategiyasini tanlashdagi erkinligi ikki omilga: sektordagi raqobatchilar soniga bog‘liq bo‘lgan raqobat vaziyati va xaridorlar tomonidan his qilinadigan tovar qiymatining roliga bog‘liqdir. Raqobat vaziyati: monopoliya sharoitida firmaning narx mustaqilligi juda katta bo‘lib, sof raqobatda eng kichik bo‘ladi. Oligopoliya va monopolistik raqobat bu ikki vaziyatning oralig‘idan o‘rin oladi. Tovarning his qilinadigan qiymati: firmaning tashqi raqobatli ustunlikka erishi maqsadida differensiatsiyaga intilish bilan belgilanadi. Agar xaridor differensiatsiya elementini qiymat deb his qilsa, u yuqoriroq narxni to‘lashga ham tayyor bo‘ladi. Demak, firma narxga nisbatan ma’lum darajada mustaqillikka erishadi. Jadval Narxga bog‘liq qarorlarning raqobatli muhitning xarakteriga bog‘liqligi Tovarning his Raqobatning intensivligi qilinadigan qiymati past yuqori quyi differensiallanmagan oligopoliya sof raqobat yuqori monopoliya yoki differensiallangan oligopoliya monopolistik raqobat Ushbu ikki omil ikki xil darajada ko‘rib chiqiladi, u esa narx belgilash muammosi turlicha hal qilinadigan to‘rt xil vaziyatni ajratib olishga imkon beradi. Real voqelikda bu oson kechmasa ham, o‘z tovari uchun ushbu to‘rt kvadratdan birida joy topish narx belgilash muammosini to‘g‘ri tushunish uchun foydadan xoli bo‘lmaydi . agar raqobatchilar kam bo‘lsa va tovarning xis qilinadigan qiymati katta bo‘lsa, vaziyat monopoliya yoki differensiallangan oligopoliyaga yaqin bo‘ladi.

raqobatchilar ko‘p bo‘lib, tovarlar bir xil bo‘lsa, vaziyat sof yoki mukammal raqobatga yaqin bo‘ladi, bozor narxi talab va taklifning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Raqobatchilar kam va his qilinadigan qiymat past bo‘lsa, differensiallanmagan oligopoliya yuzaga keladi. Bunda peshqadamga yaqinlashib olib, unga ergashish taklif qilinadi. ko‘plab raqobatchilar tomonidan kuchli differensiallanmagan tovarlar taklif qilinayotgan bo‘lsa, monopolistik yoki nomukammal raqobat vujudga keladi, narx belgilashdagi erkinlik raqobatning keskinligiga bog‘liq bo‘ladi . Raqobatchilarning hatti-harakatini oldindan bilish uchun ko‘pgina vaziyatlarda raqobatchilar bir-biriga kuchli ta’sir ko‘rsatadi va ular uchun asosiy bo‘lgan “bozor narxi” mavjud bo‘ladi. Narx sohasida raqobatni tahlil qilishdan maqsad - raqobatchilarning biror harakat yoki qarshi harakat qilish qobiliyatini tahlil qilishdir. Bunda birinchi navbatda eng xavfli raqobatchi reaksiyasining elastikligi aniqlanadi. Yangi tovarlar uchun narx o‘rnatish bu - boshqa tovarlar bilan solishtirishdan ham qiyin bo‘lgan muammodir. Boshlang‘ich narx fundamental ma’noga ega, ishlab chiqarishning tijorat va moddiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Talab, xarajat, raqobat tahlilini olib borishda firma quyidagi ikki strategiyaning birini tanlashi shart: a) yuqori boshlang‘ich narx strategiyasi, talabdan “qaymoq olish” uchun va b) eng past narxni qo‘llab bozor ichiga tez “yorib kirish” strategiyasi. “Qaymog‘ini olish” narx strategiyasidan aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy qilishda foydalaniladi. Bunda narx qandaydir bir yuqori darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentatsiya natijasida asosiy deb e’tirof etilgan bozorda sotiladi. Bozorning to‘yinishidan so‘ng iste’molchilarni jalb qilish maqsadida narx pasaytiriladi. Shunday yo‘l bilan to‘liq daromad eng ko‘p miqdorga yetkaziladi. Ushbu strategiya yangi tovarni yuqori narxja sotishni oldindan ko‘ra biladi, shunday narxni to‘lashga tayyor bo‘lgan ma’lum bir sotib oluvchilar guruhi bilan belgilangan va pul tushumlarining tez tushishiga erishishdir. Bu strategiyaning xislatlari ko‘p bo‘lib, uning muvaffaqiyati uchun quyidagi shartlarni bajarish zarur:

yangi tovarning hayotiylik sikli qisqa bo‘lishi va raqobatchilarning uni tez qaytarishiga olib keladi deyish uchun asoslar mavjud; tovar qanchalik yangi bo‘lsa, sotib oluvchida taqqoslash bazasi shunchalik kam bo‘ladi va bozorning rivojlanishi sekinlashib, talab noelastik bo‘ladi hamda bu narsa firma uchun yuqori narxni belgilash keyinchalik raqobat narxlariga moslashish ustunliklarini qiziqish uyg‘otishga sabab bo‘ladi. Yangi tovarni yuqori narxda ishlab chiqarish turli narx elastikligiga ega bo‘lgan bozorni turli segmenlarga bo‘ladi. Boshlang‘ich narxda kamroq narxni sezish xususiyatiga ega bo‘lgan sotib oluvchilardan “qaymoq olish” mumkin. Narxning keyingi pasayishlari segmentlarga katta elastiklik bilan kirib borishga yo‘l qo‘yadi. Bu narxlarning vaqtincha diskriminatsiyasiga asoslanadi. Talab qiyinchilik bilan baholashga va tavakkal narxni tushishda bozorning kengayishi haqida prognozlar tuzilishiga beriladi. Bunday muammo, masalan ishlab chiqarish jarayoni to‘liq bo‘lmaganda va harakatlar kutilayotgan darajadan oshib ketish xavfi bo‘lganda kelib chiqadi. Firma keng miqyosda yangi tovarlarni ishlab chiqarshida kerakli bo‘lgan aylanma vositalari, imkoniyatlari yo‘q va uning sotilishi yuqori narxda uni olishga olib kelishi mumkin. Firma bozorda yangi tovarlar taklif qilishda monopol holatda bo‘lsa, talab taklifdan yuqori, baland narx xaridorlar tomonidan yuqori sifatlitovar belgisi deb qabul qilingan vaqtlarda bu strategiya o‘zini oqlaydi. Narxning “yorib kirish” yoki “past narx” strategiyasi boshidan bozorning eng katta ulushini egallab olish maqsadida eng past narxni o‘rnatishdan iboratdir. Tovarlar boshlang‘ich narxi past o‘rantilib, talab rag‘batlantiriladi, raqobatda yutib chiqiladi, raqiblar tovarini bozordan sikib chiqariladi, unda asosiy ulushni egallaydi va keyin tovar narxini oshira boshlaydi. Ammo “xaridorlar” bozorida bu strategiyani qo‘llash juda qiyin, faqat “to‘yinmagan sotuvchilar” bozorida biror natijaga erishish mumkin. Bu intensiv sotish tizimini tahlil qiladi. Bu strategiya yirik boshlang‘ich, tez orada qaytarilmaydigan investitsiyalarga qaratilgan strategiyadir. Quyidagi shartlar ushbu strategiyani ta’minlashga qaratligandir:

talab narx bo‘yicha juda elastik6 ustunlik segmentlari mavjud emas, shuning uchun ham yagona strategiya - keng doiradagi sotib oluvchilarni qondirish maqsadida yetarli darajadagi narx bilan butun bozorga murojaat etish; sotuvning katta hajmi hisobiga mahsulotningbir-biriga ketadigan past xarajatlarga erishi imkoniyatlari mavjud; yangi tovarga bozorga chiqqandan so‘ng tez orada keskin raqobatning yuzaga kelish xavfi paydo bo‘ladi; qimmat tovarlar segmenti to‘yingan bo‘ladi, u holda bozor rivojlanishidagi yagona siyosat bu “yorib kirish” strategiyasidir. Kommunikatsiya bo‘yicha strategik qarorlar Marketing kommunikatsiyasi deganda, biz firmadan turli ommaga, shu jumladan mijozlar, sotuvchilar, yetkazib beruvchilar, aksionerlar, boshqaruv organlari hamda firmaning o‘z xodimlariga mo‘ljallangan signallar majmuasini tushunamiz. Reklama, shaxsiy savdo, savdoni rag‘batlantirish va jamoat bilan aloqalar kommunikatsiyaning “kommunikatsion majmua” deb ataluvchi asosiy vositalari hisoblanadi. - Reklama - bir tomonlama ommaviy kommunikatsiyaning pullik shakli bo‘lib, bu kommunikatsiya muayyan xomiydan kelib chiqadi va firma faoliyatining bevosita yoki bilvosita qo‘llab-quvvatlash uchun xizmat qiladi. - Shaxsiy savdo - “o‘lchov bo‘yicha” shaxsiy va ikki tomonlama (muloqot) kommunikatsiya bo‘lib, uning maqsadi mijozni darhol xatti-harakat qilishga undashdir va u ayni paytda firma uchun axborot manbai hamdir. - Savdoni rag‘batlantirish reklamaga va shaxsiy savdoga qo‘shimcha bo‘lgan hamda muayyan tovar savdosini tezlashtirish va kengaytirishga qaratilgan barcha vaqtinchalik va mahalliy chora tadbirlarni qamrab oladi. - Jamoat bilan aloqalar tashkilot va jamoalar o‘rtasida maqsadga yo‘naltirilgan hatti- harakatlar organizatsiya orqali ruhiy hamjixatlik va o‘zaro ishonch muhitini yaratishga qaratilgandir. Bu yerda kommunikatsiyalarning maqsadi faqat savdoni tashkil qilish emas, balki firma faoliyatini ma’naviy qo‘llab-quvvatlashdir.

Bu an’anaviy vositalarga qo‘shimcha ravishda yarmarkalar, salonlar, ko‘rgazmalar, pochta orqali tarqatish, telemarketing va kataloglar bo‘yicha savdo kabi bevosita kommunikatsiya vositalarini ham aytib o‘tish joizdir. Turli xil kanallar bir-birini to‘ldiradi, shu sababli bu yerda muammo savdoni rag‘batlantirishga murojaat qilishning zarurligida emas, balki umumiy kommunikatsiya budjetini tovarning xususiyatlari va qo‘yilgan kommunikatsiya vazifalaridan kelib chiqqan holda turli kanallar o‘rtasida taqsimlashdan iboratdir. Kommunikatsiya raqobat kurashida muvaffaqiyat omili bo‘lib hisoblanadi. Quyida marketing kommunikatsiyasining bosqichlari berilgan. Korxona o‘z firmasini yaxshi imidjini yaratish uchun ko‘plab kommunikativ jarayonlar bilan o‘zaro kelishishga majburdir. Korxona tovar bilan raqobatlashib kommunikativ raqobatga chuqurroq, ya’ni bozorni muhimroq maqsadli segmenti va xaridorlari e’tiborini erishishga kurashib jalb etiladi. Keyingi kommunikativ siyosatda strategik va taktik choralarni ichiga oluvchi faqat kompleks yondashish imkoniyati qo‘yiladi. Buning uchun korxonadan tadbirkorlikni integratsiyalangan kommunikativ konsepsiyasini yaratish va rivojlantirish talab qilinadi. Integratsiyalangan kommunikativ jarayonning xususiyati bo‘lib kommunikatsiya vosita va jarayoni, tashuvchilari shakllarini turli-tumanligi hisoblanadi. Kommunikatsiya quyidagicha klassifikatsiyalanadi: kontakt turi bo‘yicha; shaxsi va shaxssiz; jaddaligi bo‘yicha: jadal va bo‘sh, qo‘llash chastotasi bo‘yicha yagona va ko‘p marotabalik; ta’sir natijasiga ko‘ra - samarali va samarasiz. Kommunikatsiya iashuvchilari sifatida: menejment (firma boshqaruvi); xodimlar; mijozlar; jamoat; biznes bo‘yicha sheriklar va boshqalar. Har qanday kommunikatsiya uzatkich va qabul qilgich o‘rtasida yozish va tanib olish maqsadida kodlash va kodni o‘qish tizimidan foydalangan holda signallar almashinuvini ko‘zda tutadi. Quyidagi rasmda bu jarayonning sakkiz elementi ko‘rsatilgan. -uzatkich (alohida shaxs yoki tashkilot) - axborot manbai;

-kodlash - fikrlarni belgilar, tasvirlar, rasmlar, shakllar, tovushlar, tillar va hokazolarga aylantirish jarayoni; -axborot - uzatkich orqali berilayotgan belgilar majmui; -uzatish kanallari - signallarni uzatkichdan qabul qilgichga uzatish vositalari; -kodni o‘qish - qabul qilgichning uzatkichdan kelib tushgan belgilarga ma’lum ma’no berish jarayoni; -qabul qilgich - mo‘ljaldagi auditoriya; -javob - qabul qilgichning axborot bilan tanishgandan keyingi reaksiyalari majmui; -teskari aloqa - qabul qilgichdan chiqayotgan javoblarning uzatkichga kelib tushadigan qismi . Marketing konsepsiyasini reklamaga joriy etish xaridorlarning tajribasini hisobga oluvchi va ular tushunadigan tildagi axborotlarni ishlab chiqishni ko‘zda tutadi. Sanab o‘tilgan samaradorlik shartlari istalgan marketing kommunikatsiyasi dasturiniga kiruvchi qarorlar majmuini belgilab beradi. Kommunikatsiya xarajatlarini hisobga olish qiyindir. Bu masalaga oid ma’lumotlar tarqoq bo‘lib, xarajat miqdorlari turli sohalarda keng doiralarda katta farq qiladi. Umuman olganda, shuni aytish mumkinki, shaxsiy kommunikatsiya xarajatlari reklama xarajatlaridan ko‘p bo‘ladi, buning ustiga ular sanoat tovarlari bozorlarida ayniqsa katta bo‘ladi. 2.-jadval ma’lumotlaridan foydalangan holda, bu xarajatlarning turli mamlakatlar iqtisodiyotidagi nisbiy ahamiyatini baholash mumkin.

Bir savdo xodimiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar ayniqsa sanoat tovarlari bozorlarida tinimsiz ortib boradi; bir reklama aloqasining qiymati esa, aksincha, axborot vositalarining o‘sib borayotgan tanlovchanligi tufayli pasayib boradi . Kommunikatsiya xarajatlarining taraqqiy etishi va ayniqsa yangi kommunikatsiya vositalarining tez rivojlanishi reklama kanallari va bevosita savdoning nisbiy rolini qayta baholashni talab qiladi. Bevosita savdo - xarid jarayonining ma’lum bir bosqichlarida, ayniqsa xaridorning o‘zi sotayotgan tovarni afzal ko‘rishiga erishish va uni sotib olishga undash kerak bo‘lganda eng samarali kommunikatsiya vositasidir. Shuning uchun, soddaroq vazifalar kommunikatsiyaning arzonroq texnik vositalari orqali uzatilgan sari, savdo xodimlarining strategik marketingdagi roli kuchayib boradi. Shaxsiy muloqot strategiyasini ishlab chiqish eng avval firmaning marketing strategiyasini amalga oshirishda savdo xodimi o‘ynaydigan rolni belgilab olishni talab qiladi. Buning uchun firma har bir tovar bozorida o‘z mijozlari bilan o‘rnatmoqchi bo‘lgan aloqa xarakterini aniqlab olish kerak. Savdo xodimining tipik vazifalarini uch yo‘nalish bo‘yicha guruhlash mumkin : -savdo qilish, shu jumladan potensial mijozlarni aniqlash, ularning ehtiyojlarini o‘rganish, sotish sharoitlarini muhokama qilish va bitim tuzish;

-mijozlarga xizmatlar ko‘rsatish, shu jumladan tovardan foydalanishda yordam ko‘rsatish, xariddan keyingi xizmat ko‘rsatish, tovarni ilgari surish va boshqalar; -firma uchun ehtiyojlarning o‘zgarishi, raqobatchilarning faolligi, tovarlarning moslashuvi haqida axborot to‘plash. Shunday qilib, savdo xodimi faqat firmaning tijoriy organi emas, balki uning marketing axboroti tizimidagi muhim elemet hamdir . Savdo xodimning asosiy vazifasi, avvalgidek, tovarning o‘z talablariga mos kelishi masalalari bo‘yicha ikkiyoqlama aloqadan yaxshi xabardor bo‘lgan xaridorning ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liqdir. Firma uchun esa, savdo xodimining yangi vazifasi firmaning bozordagi o‘zgarishlarga moslashuvini tezlashtiruvchi ma’lumotlarni to‘plashdan iboratdir . Reklama - kommunikatsiya vositasi bo‘lib, u firmaning bevosita muloqot o‘rnatilmagan potensial xaridorlariga axborot uzatishga imkon beradi. Firma reklama yordamida markaning imidjini yaratadi va sotuvchilar tomonidan hamkorlik orqali pirovard iste’molchilarda ma’lumlik sarmoyasini shakllantiradi. Reklama kommunikatsion strategiyaning asosiy vositasidir. Reklama rivojlangan sari, uning xilma-xil ko‘rinishlardagi shakllari ko‘payib bormoqda, shu sababli reklama beruvchilar birgina axborot kanalidan foydalansa ham, ularning ixtiyorida reklama uslublarining keng assortimenti mavjuddir. Imidj reklamasi tovarga yo‘naltirilgan bo‘lib, uning maqsadi xaridorning ushbu markaga bo‘lgan munosabatini shakllantirishdan iboratdir. Bu holda “reklama beruvchilarning ijodiy hatti-harakatlari nafaqat xaridorning darhol reaksiyasiga, balki keyinchalik xaridga olib keluvchi ijobiy munosabatni ishlab chiqishga qaratilgan bo‘ladi”. Bunday reklamaning samaradorligini faqat uzoq kelajakdagina baholash mumkin. Bu yerda munosabat tushunchasi hal qiluvchi rol o‘ynaydi, shuning uchun kommunikatsiya obyekti vazifasini avvalo tovar konsepsiyasi bajaradi. Undovchi reklamaning asosiy vazifasi xaridorning munosabatlariga emas, balki uning hatti-harakatlariga ta’sir qilishdan iboratdir. Reklama axboroti tovar yoki

xizmatni xarid qilishga undashi kerak, shuning uchun uning samarasi qisqa muddatli bo‘ladi va savdoning borishi bilan baholanadi. Interaktiv reklama muayyan bir shaxsga moslashtirilgan reklama axboroti bo‘lib, uning maqsadi potensial xaridor bilan uning javobini rag‘batlantirish orqali muloqot o‘rnatishdir. Firma xaridorning javob reaksiyasi asosida tijoriy munosabatlarni yo‘lga qo‘yishga harakat qiladi. Reklamaning bu turi avvalgi ikki reklama uslubining vazifalarini o‘zida mujassamlashga: imidjni yaratish va ayni paytda axborotning samarasini darhol baholashga imkon beruvchi ma’lumot bir hatti-harakatlarni erishish intiladi. Aynan mana shu uslub o‘zining avvalgi boblarda tavsiflab o‘tilgan interaktiv marketingga beosita bog‘liqligi tufayli tez rivojlanadi. Tashkilot reklamasining (firma reklamasining) vazifasi - ommaning turli tabaqalari orasida firmaga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish yoki kuchaytirishdan iboratdir. Marketingning kommunikatori quyidagi masalalarni hal etishi lozim: -maqsadli auditoriyani aniqlash: maqsadli auditoriyani aniqlash bu kommunikatorning eng asosiy vazifasi hisoblanadi. Siz kim uchun tovar ishlab chiqargan bo‘lsangiz o‘sha sizning maqsadli auditoriyangiz hisoblanadi. Masalan, aholining ma’lum bir qatlami, ayollar, yoshlar, biznesmenlar va hokazo ; -reklama qilishdan asosiy maqsadni aniqlash: siz turli maqsadlarda tovaringizni reklama qilishingiz mumkin. Bu maqsadlarni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin : а) tovar haqida ma’lumot berish. Bunda xaridorlar shunday Tovar borligi, tovarning nomi, markasi haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar; b) xaridorlarning tovar haqidagi bilimlarini oshirish. Bunda xaridor tovar haqida ma’lumotga ega bo‘lishi mumkin, lekin bu ma’lumotlar yetarli bo‘lmasligi mumkin. O‘shanda tovar haqida to‘liq ma’lumot beriladi. v) xaridorlarni tovarga bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartirish. Bunda asosan xaridorlarning tovar haqidagi fikri va tovarga bo‘lgan munosabati yaxshi bo‘lmagan holda foydalaniladi. YA’ni kommunikator xaridorlar tovarni

yoqtirmasliklari sababini aniqlab reklama organizatsiyaqali o‘sha kamchiliklarni bartaraf etilganligini ko‘rsatib berish kerak; г ) xaridorlarni ishontirish; Buning uchun ishontiruvchi reklamadan foydalaniladi. Bunda sizning tovaringizni raqobatchilar tovaridan ustunliklari va uning foydaliligi ko‘rsatiladi. Ishontirishning asosiy vositalaridan biri bu omma bilan aloqa hisoblanadi. d) Sotish hajmini oshirish maqsadida qilinadigan reklama. Bunda tovar haqida hamma yetarli ma’lumotga ega, lekin xaridorlarga tovarni eslatib turadi. - axborotni tanlash. Siz qanday maqsadda reklama qilishingizni aniqlab olganingizdan keyin shunday reklama tekstini tayyorlashingiz kerakki, u maqsadli auditoriyaga o‘z ta’sirini o‘tkazsin. axborotlashtirish vositalarini tanlash. Kommunikator ma’lumotni tayyorlagandan keyin uni qaysi kanal organizatsiyaqali yetkazishni aniqlashi kerak. Ma’lumot yetkazishning ikki asosiy turi farqlanadi: shaxsiy (individual) va umumiy. shaxsiy kanalga xaridor bilan alohida suhbat o‘tkazish, telefon organizatsiyaqali aloqa qilish, pochta organizatsiyaqali murojaat qilish va bohqalar. - umumiy kanalga ommaviy axborot vositalari, chora-tadbirlar, konferensiyalar va boshqalar . Zamonaviy kompyuter texnologiyalari bevosita marketingning ikki yangi uslubini: bu buyurtmani elektron ko‘rinishda joylashtirish imkoniyati va Internet orqali oldi-sotdi bitimini amalga oshirish imkoniyatini hayotga tatbiq etdi. Buyurtmani elektron joylashtirish tizimi sotuvchini tovar zahiralarini kamaytirishga, harajatlarini pasaytirishga imkon beradi . Strategik marketing rejasi Strategik g‘oyalari firmaning harakat dasturiga aylanishi kerak bo‘lib, bu dasturda strategik maqsadlar aniqlanadi va tanlangan rivojlanish strategiyasining amalga oshirilishini ta’minlovchi vositalar belgilanadi. Firmaning yaqin kelajakdagi muvaffaqiyatini avvalo uning joriy faoliyatidagi turli yo‘nalishlarning moliyaviy

jihatdan qay darajada muvofiqlashtirilganligi belgilaydi. Uning uzoq kelajakdagi rivojlanishi va taraqqiy etishi esa bozordagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida oldindan ko‘ra bilish hamda o‘z strukturasi va tovar portfelining tarkibini tegishli ravishda bunga moslashtira olish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday strategik, faol fikrlar samarali bo‘lishi uchun ular izchil bo‘lishi va “kelajakni tashkil qilish” ga, ya’ni kutilayotgan natijalarga olib keladigan harakatlarga tayyorlanishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Shuningdek, strategik reja qabul qilingan qarorlarni bu qarorlarni hayotga tatbiq etuvchilargacha yetkazib berishi lozim. Bu vazifa kelajakning mavhumligi sababli murakkablashadi. Strategik rejani ishlab chiqish oldindan bilish mumkin bo‘lmagan o‘zgarishlarni “rejalashtirish” ni ham o‘z ichiga oladi. Strategik marketing rejasining maqsadi - firmaning uzoq muddatli taraqqiyotini ta’minlash maqsadida tanlagan strategiyasini aniq va izchil bayon tavsiflab berishdir. Bu tanlov asta-sekin qarorlar va harakat dasturlariga aylanishi kerak. Aslida strategik marketing rejasi - bu moliyaviy rejadir, biroq u moliyaviy oqimlarning manbalari va maqsadlari haqidagi ma’lumotlar bilan boyitilgan bo‘ladi. Amalda u firmaning jami iqtisodiy faoliyatini belgilab beradi va uning qolgan barcha funksiyalariga: IITTI (ilmiy izlanish va tajriba-tadqiqot ishlari) bevosita ta’sir ko‘rsatadi . -IITTI: bozor ehtiyojlari yangi, yaxshilangan yoki moslashtirilgan tovarlarga o‘tkazilishi kerak; -moliyaviy mablag‘lar: marketing dasturi moliyaviy cheklashlarni va resurlarning mavjudligini hisobga olishi lozim; -ishlab chiqarish: savdo hajmlari ishlab chiqarish imkoniyatlari va yetkazib berish tezligi bilan cheklangan; -xodimlar resurslari: rejaning bajarilishi malakali va tayyorgarlikdan o‘tgan xodimlarning mavjud bo‘lishini ko‘zda tutadi . Strategik marketingning vazifasi firmaning barcha faoliyat turlarini uning taraqqiyoti va rentabelligini ta’minlaydigan yo‘nalishlarga har doim yo‘naltirish va qayta yo‘naltirib turishdan iborat. Uning impulslari faqat marketingga emas, balki barcha funksiyalarga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun uning roli an’anaviy

marketing boshqaruvining roliga qaraganda anchagina kengdir: u funksiyalararo muvofiqlashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Hozirgi davrning asosiy talabi bu ilmiy izlanish va tajriba tadqiqot ishlarini (IITTI) firmalar strategiyasida hal etuvchi sohaga aylanishi bilan belgilanadi. Shu bilan birga biznes strategiyasini belgilashda va IITTIni amalga oshirishda uning istiqboldagi natijalarini dastavval to‘liq baholash imkonining yo‘qligi (turli loyihalar ehtimoliy jihatlarining mavjudligi, barcha ixtiro va yangiliklar tijorat ahamiyatiga molik emasligi va boshqalar), strategiya albatta tasodifiy va yuqori tavakkalchilik evaziga amalga oshirilishi lozimligini nazarda tutishi kerak. Amerikalik olimlarning fikricha, hozirgi paytdagi barcha ilmiy izlanishlarning faqat 10 foizigina katta tijorat g‘alabasini keltiradi. Demak, firmaning umumiy va IITTI strategiyasi o‘zaro bog‘liq holdagi bir- birlarini to‘ldiruvchi siyosatlarning mushtarak ko‘lami ekan. Har qanday firmaning rahbari, hatto u rejalashtirish g‘oyasiga qarshi bo‘lsa ham, hech bo‘lmaganda uch yo‘nalishdagi istiqbollarni belgilab olishga majburdir: -bozor evolyutsiyasiga tegishlicha moslashish yoki yangi tovar bozorlariga kirib borish uchun kerak bo‘lgan investitsiyalar; -ko‘zda tutilayotgan buyurtmalar hajmi bilan moslashtirilishi kerak bo‘lgan ishlab chiqarish dasturi, buyurtmalar hajmi o‘z navbatida talabning mavsumiyligi, tovarlarni ilgari surish va hokazolarga bog‘liq bo‘ladi; -moliyaviy majburiyatlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan aylanma mablag‘lar, ular daromadlar va xarajatlarning mo‘ljallari asosida hisoblanadi. Mijozlar Firmaning mijozlari kimlar? Tovarlar/xizmatlar Qanday tovarlar taklif qilinmoqda? Joylashish Firma raqobatli kurashni qayerda olib bormoqda? Texnologiya Firmaning asosiy texnologiyasi qanday? Yashash uchun kurash muammolari Firma qanday iqtisodiy maqsadni ko‘zlamoqda? Falsafa Qanday asosiy g‘oyalar, qadriyatlar va ustivor maqsadlar bor? O‘zi haqidagi tasavvur Qanday farq qiluvchi sifatlar, raqobatli ustunliklar bor? Kerakli imidj Firma qanday imidjga erishishga intilmoqda va u jamiyat oldida o‘z zimmasiga qanday mas’uliyatni olmoqda?

Ijtimoiy mas’uliyat Firmaning o‘z xodimlariga nisbatan pozitsiyasi qanday? rasm. Firmaning strategik missiyasini ishlab chiqishda hisobga olinadigan omillar Strategik missiyaning bayonida gap eng asosiy hujjat haqida bormoqda. Bu hujjatda firma o‘z faoliyat sohasini, o‘z asosiy bozorini, o‘zining iqtisodiy va noiqtisodiy ko‘rsatkichlarga nisbatan tamoyillarini belgilaydi va o‘zining qadriyatlar tizimini e’lon qiladi. Bu hujjat firma faoliyatining ham ichki, ham tashqi tomonlari uchun teng darajada muhimdir. firmaning o‘zida ushbu hujjat xodimlarga firmaning maqsadlarini tushunishga va firma madaniyatini mustahkamlovchi yagona pozitsiyani ishlab chiqishga yordam beradi. tashqi sohada u firmaning yaxlit qiyofasini yaratishga imkon beradi hamda firmaning jamiyatda qanday iqtisodiy va ijtimoiy rol o‘ynashga intilayotganligini va o‘zining mijozlar, sotuvchilar, xizmatchilar, aksionerlar va umuman jamiyat tomonidan qanday kutib olinishini istayotganligini izohlaydi. Firma missiyasining ta’rifi quyidagi to‘rtta majburiy elementni o‘z ichiga olishi shart: 1. Firma tarixi; 2. Faoliyat sohasini aniqlash; 3. Maqsad va cheklanishlari; Asosiy strategik variantlari . Strategik maqsadlarni ifodalashda avvalgi boblarda aytib o‘tilgan asosiy strategiyalarni (xarajatlarni tejash hisobiga ustunlikka erishish, differensiatsiya yoki konsentratsiya) xamda raqobatli ustunlikning tanlangan variantini ham e’tiborga olish lozim. Rejalashtirishning bu bosqichida gap faqat har bir biznes birligi uchun ishlab chiqarilgan harakat dasturlarida miqdoriy atamalarga aylantiriladigan umumiy yo‘nalish haqida bormaydi. Tashqi omillar tahlilida muhitni jalb etuvchanligi muhim o‘rin egallaydi. Bozor imkoniyatlari tahlili vazifasini amalga oshirish uchun tovarlarning hayotiy siklini o‘rnatish va bular asosida bozor sig‘imiga miqdoriy baho berish kerak. Sotishning tuzilish tahlili esa iste’mol tovarlari bozori uchun muhim bosqich hisoblanadi.

Raqobatchilar tuzilishi tahlil qilinib, firma o‘zining o‘sish maqsadiga va rentabelligiga erishish lozim bo‘lgan sohada tahlil olib boriladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchilar bor yo‘qligi, 3-5 yirik raqobatchilar qanday bozor ulushiga ega ekanligi, raqobatchilar markasi qanchalik kuchliligi, yangi raqobatchilarni bozorga kirish uchun qanday to‘siqlar mavjudligi, qanday tovarlar o‘rinbosar tovarlar hisoblanadi, kabi savollar raqobatchilar tuzilishining tahliliga yordam beradi. Iqtisodiy - ijtimoiy va siyosiy muhitlar tahlilida bozor rivojini ta’sir etuvchi makroiqtisodiy omillar: demografik, iqtisodiy, texnologik, siyosiy, huquqiy, ijtimoiy, madani va ekologik omillar hisobga olinadi. Strategik rejalashtirish jarayonida raqobatdoshlik tahlili, firmaning kuchli va kuchsiz tomonlari, firma uchun bozor mavqei tahlili, obro‘li raqobatchilar tahlili, sotish tizimiga yorib kirish tahlili, shuningdek kommunikatsiya dasturi tahlil qilinadi. Ko‘plab firmalar maqsadlari ikki guruhga birlashishi mumkin: - tashqi iqtisodiy xarakterdagi maqsadlar rahbarlarning shaxsiy qiziqishlari bilan bog‘liq; - marketing maqsadlari sotish darajasi, foyda yoki xaridorga nisbatan topshirilgan bo‘lishi mumkin. Sotish darajasi bo‘yicha maqsadlar: sotish tushumi, fizik ko‘rinishdagi sotish, bozor ulushi bo‘yicha belgilanadi. Marketingning tanlagan maqsadlari: - aniq va tushunarli; - kommunikatsiyani yengillashtirish uchun yozma shaklda ko‘rsatilgan; - vaqt va hududlari bo‘yicha aniqlangan; - sonli ko‘rinishda ifodalangan; - firmaning keng maqsadlari bilan kelishilgan - motivatsiyani tashkil etish uchun real bo‘lishi lozim. Maqsadni tanlash - bu bir ish, unga qanday erishishni bilish umuman boshqadir. Unga turli usullar bilan erishish mumkin: sotish xajmini 10% ga oshirish orqali o‘rtacha narx oshirish, global talabni narxni pasaytirish orqali kengaytirish yoki intensiv reklama yo‘li bilan narxni o‘zgartirmay bozor ulushini o‘stirish va sotishni rag‘batlantirish chora-tadbirlarini ta’ minlashi mumkin.

Agar maqsad yorib kirish strategiyasini ishlatishini talab qilsa, unda firma quyidagi strategik variantlarni ko‘rishi mumkin: - sotishni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni qo‘llab, tovardan foydalanmaydiganlarga ta’sir etish; - doimiy mijozlarga ega bo‘lish uchun ustamalarni kamaytirish mumkin; - yirik qadoqlangan tovarlarni taklif etib bir martalik tovar iste’molini o‘stirish mumkin. Agar firma maqsadi tovarni ishlab chiqarishni kengaytirish strategiyasiga mos kelsa, unda keyingi strategik yo‘llar bo‘lishi mumkin: - segmentlar uchun yangi tovarlarni yaratish; - jami bozorlarni qamrab olish uchun markalar sonini uzluksiz o‘stirish; - qo‘shimcha tovarlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini egallash va h.k. Agar firma maqsadi bozorni strategik rivojlanishini amalga oshira borib sotish xajmini o‘stirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, quyidagi strategik yo‘llarni ko‘rib o‘tish mumkin: sotish joylarini kengaytirish, potensial mijozlar sonini o‘stirib sotish intensivligini oshirish. Strategiyani bayon qilish - bu umumlashtiruvchi xujjat bo‘lib, qo‘yilgan maqsadga erishi usullarini aniqlash lozimdir. Bu faqat marketing sohasida harakatga mo‘ljallanmay, balki ishlab chiqarish, texnikaviy ishlanmalar va moliyaviy xizmatga ham mo‘ljallanadi. Ushbu hujjat rejalashtirish jarayonining boshqa bosqichlarida ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Strategiya bayoni quyidagi elementlarini o‘z ichiga olishi lozim : bir yoki bir necha maqsadli segmentlarni aniqlash; tovar ishlab chiqaruvchi talablar; sotish kanallari; narxlar va sotish sharoiti; savdo xodimlari, uning vazifalari va uni tashkil etish; reklama va sotishni rag‘batlantirish; sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish, kafolat, xizmatlar bozorni tadqiq qilish . Bu hujjat uch-to‘rt varaqdan iborat bo‘lib, firma rahbariyatiga tavsiya etish uchun ko‘rsatiladi.

Rejalashtirishning juda aniq olib borishda ham firmaning tashqi muhitida kutilmagan muammolar tug‘iladi. Bular Ansoffning fikricha “strategik syurprizlar” deyiladi. Inqiroz quyidagi 4 elementlar bilan tavsiflanadi : voqea to‘satdan tug‘iladi; u shunday muammoni qo‘yadiki, firma tajribasida avvallari bunaqa bo‘lmagan; tezda reaksiyaga moslasha olmaslik moliyaviy yo‘qotishlarga yoki qo‘yib yuborilgan imkoniyatlarga olib keladi; shoshilinch reaksiyalar zarur bo‘ladi . Strategik marketing rejasi - bu moliyaviy reja bo‘lib, balki moliyaviy oqimlarni belgilash (ko‘rsatish) va manbalari haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lib, amalda u firmani iqtisodiy faolligini aniqlaydi va bevosita barcha qolgan funksiyalariga ta’sir ko‘rsatadi .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон, 2012. -36 б. 2. Белявский И. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз. — М.: Финансы и статистика, 2001. 3. Гордон Я.Х. Маркетинг партнерских отношений. — СПб.: Питер, 2001. 4. Данько Т. Электронный маркетинг. — М.: ИНФРА-М, 2003. 5. Дейли Дж. Эффективное ценообразование — основа конкурентного преимущества. — М.: Вильяме, 2004. 6. Друкер П.Ф. Эффективное управление. — М.: Фаир-Пресс, 2006. 7. Кеглер Т., Доулинг П. Реклама и маркетинг в Интернете. — М.: Альпина, 2003. 8. Кирьяков А. Г. Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. — Ростов н/Д: Феникс. 2002. 9. Крылова Т.Д., Соколова М.И. Маркетинг. Теория и практика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 10. Осентон Т. Новые технологии в маркетинге: золотой ключик к лояльности потребителей. — М.: Вильяме, 2004. 11. Основы инновационного менеджмента. Теория и практика: Учебник / Л.С. Барютин и др.; Под ред. А.К. Казанцева, Л.Э. Миндели. — 2-е изд. перераб. и доп. — М.: Экономика, 2004. 12. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. — М.: Вильямс, 2003.

O'xshashlar

Strategik taxlil

Marketing menejmenti

Marketing tadqiqotlari

Innovatsion marketing

Xalqaro marketing