Innovatsion marketing - Iqtisodiyot - Referatlar

Innovatsion marketing

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

402.5 KB

Ko'chirib olish

Innovatsion marketing Reja: 1. Innovatsiya va uning turlari 2. Innovatsion marketingni o‘ziga xos xususiyatlari 3. Korxonalarda innovatsion marketing faoliyatini tashkil etish 4. Innovatsion marketing texnologiyasi 5. Innovatsion marketingni joriy etish yo‘llari 6. Internet marketingni rivojlantirishning strategik jihatlari-innovatsion marketingni tarkibiy qismi sifatida 7. Innovatsion marketing tizimida brending siyosati

Innovatsiya va uning turlari Innovatsiya - inglizcha “innovation” so‘zidan olingan bo‘lib, yangilik, yangilik kiritish ma’nolarini anglatadi. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining ta’rifiga ko‘ra, “texnologik yangilik kiritish”–bozorda muvaffaqiyatga olib keluvchi ilmiy va texnik bilimlarning qo‘llanilishidir. Innovatsiya ko‘proq texnik emas, balki iqtisodiy va ijtimoiy atama hisoblanadi. Innovatsiya biron-bir texnik yoki umuman buyumlashgan bo‘lishi shart emas. Ko‘pchilik olimlarning fikricha, innovatsiya - aniq ijtimoiy extiyojlarni qondiruvchi va bir qator samaralar, ya’ni iqtisodiy, ilmiy-texnik, ijtimoiy ekologik samaralar beruvchi, yangi va modifikatsiyalangan vositalarni yaratish va o‘zlashtirish bo‘yicha pirovard natijadir. Boshqacha aytganda, yangiliklarni kiritish murakkab, tizimli xarakterdagi jarayon ekanligi ta’kidlanadi va bir qator o‘zaro bog‘langan bosqichlarni o‘z ichiga oladi. “Innovatsiya” tushunchasi barcha yangiliklarga nisbatan qo‘llaniladi. Shu sababli “innovatsiya” birinchi navbatda ilmiy g‘oya amaliy foydalanish darajasiga yetkaziladigan jarayon sifatida ko‘rib chiqiladi va u iqtisodiy samara bera boshlaydi. Iqtisodiy mazmunga ega bo‘luvchi va natijasi tijorat maqsadlarida foydalanish darajasigacha yetkazilgan va bozorda tan olingan jarayon “yangilik” atamasi bilan nomlanadi. “Yangilik” - bu yangi uslublar, tartiblar, predmetlar bo‘lib, ular aniq ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun amaliyotga tadbiq etiladi. Shunday qilib, innovatsiya yangilikni yaratish va uni korxonalar faoliyatiga tadbiq etish jarayoni hisoblanadi. Yangilikni bozorda tarqalish jarayoni “diffuziya” yoki yangilikni moslashuvi deb ataladi. Yangiliklarni kiritish jarayoni innovatsion jarayon tushunchasi bilan bog‘liqdir. Innovatsion jarayon - aniq xarakterga ega bo‘lgan va bozorda muvaffaqiyatga olib keluvchi yangiliklarni yaratish va amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tartibga solinadigan jarayondir. Ilmiy adabiyotlarda innovatsiya quyidagi turlarga bo‘linadi:

- texnik (yangi mahsulotlar texnologiyalar, materiallar, jihozlar); - tashkiliy (korxona faoliyatining turli xil turlarini tashkil etishning yangi uslublari va shakllari); - iqtisodiy (rejalashtirish, moliyalashtirish, baholashni shakllanishi, reklama, motivatsiya va x.k. lar orqali innovatsion faoliyatni boshqarish uslublari); - ijtimoiy (inson omilining faollashtirishning turli xil shakllari. Mazkur jarayon malaka va kadrlar siyosatini, ijodiy faoliyatini rag‘batlantirishni, mehnat sharoitlarini yaxshilash, turmush farovonligini oshirishni o‘z ichiga oladi); - - yuridik (qonunchilik, soliqqa tortish, me’yoriy-huquqiy aktlari) Qo‘llanish (iste’mol qilish) joyiga ko‘ra yangiliklarni kiritish to‘rt - guruhga bo‘linadi: - tovar - ishlab chiqarish (ishlab chiqarish vositalari) yoki iste’mol sohasi (iste’mol predmetlari) da iste’mol qilinadigan yangi mahsulotlar; - texnologik - eski va yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishning yangi usullari (yoki takomillashtirilgan); - boshqaruv-boshqaruv apparati tomonidan foydalaniladigan ish yuritishning yangi shakllari va uslublari; - iqtisodiy-salohiyat (shu jumladan tijorat aniq yangilik kiritilishi bo‘yicha) to‘g‘risida axborotlarni yig‘ish va tahlil qilish uslublari asosida innovatsiyalar sohasida marketing tadqiqotlari o‘tkazish. Innovatsiyalarning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: ustuvorlik; tejamkorlik; moslashuvchanlik; davriylik; zarar yetkazmaslik; innovatsion faoliyat va uning natijalarining ma’lum bir davr chegaralariga muvofiqligi; innovatsion faoliyat va uning natijalarining madaniy darajaga muvofiq kelishi; innovatsiyalarni harakatining moliyaviy ta’minlanganligi;

ijtimoiy foydaligi; iqtisodiy geografik; fundamental ilm -fanni qo‘llab-quvvatlash; innovatsion faoliyatni himoyalanganligi; teskari aloqani tashkil etish; kadrlar bo‘yicha muvofiqlik; raqobatbardoshlik; yangiliklarning kiritishning tijorat samarasi; ekologik xavfsizlik; - bozor ehtiyojlarining ustuvorligi. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, инновация корхоналар фаолиятига янгиликлар киритишдан иборатдир. Innovatsion marketingni o‘ziga xos xususiyatlari Piter Druker fikricha, biznesning ikkita asosiy funksiyasi mavjud: marketing va innovatsiya. Marketing va innovatsiya natijalar yaratadi. Barcha qolganlari-xarajatlardir. Bugungi kunda marketing konsepsiyasiga yangicha yondoshuv bozorning strategik segmentidan tashkilotlarning potensial mijozlari - maqsadli guruhlari bilan aniqroq uzviy aloqadorlikka asoslanadi. Innovatsion faoliyatning yo‘nalishlari, avvalambor, ishlab chiqarishni takomillashtirish vazifalari va imkoniyatlari bilan emas, balki yangi mahsulotlar tavsifnomalariga nisbatan iste’molchilarni qarashlarini o‘rganish natijalarini aniqlashi zarur. Bunda muvaffaqiyatning asosiy omili bo‘lib mahsulotlarni bozor talablariga mos kelishi hisoblanadi. Bu esa o‘z navbatida innovatsion marketingning asosiy omili hisoblanadi. Innovatsion marketing-bu yangi tovarlar va xizmatlar bozorini yaratishga, kengaytirishga va uni saqlab turishga yo‘naltirilgan marketing texnologiyasi kompleksidir. Marketingda innovatsiyaning asosiy bosqichlari turlicha ko‘rinishlarga ega bo‘lib, ular XVIII-XXI asrlarda bir qancha evolyutsion rivojlanishga va ko‘rinishga ega bo‘ldi. XVIII asrda marketing innovatsiyasida raqobat muhim rol o‘ynagan bo‘lsa, unda Adam Smit nazariyasiga ko‘ra, har bir tadbirkor o‘z shaxsiy manfaatini ko‘zlashga intilishini ko‘rsatib

berdi. Har bir shaxs o‘zi ishlab chiqarishni tashkil etadi, erishilgan foydaga o‘zi egalik qiladi. Iqtisodiyotning turli rivojlanish bosqichlarida raqobat turli ko‘rinishlarga ega bo‘ldi. Oxirgi ikki yuz yillik ichida xo‘jalik faoliyatini evolyutsiyasini bir necha bosqichlarga bo‘lishi mumkin, u dunyoning yirik va muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan kompaniyalarida raqobatli ustunlikni o‘zgarishiga olib keldi. Bunda narxli raqobat, klassik marketing, segmentlash, pozitsiyalash, merchendayzing, ijtimoiy-axloqiy marketing, xalqaro marketing, eksport marketingi, benchmarketing, o‘zaro munosabatlar marketingi, logistik marketing, global marketing, brend-marketing,internet-marketing, empirik marketing, autsorsing, kommunikatsion marketing va innovatsion marketing kabi marketingda innovatsiyaning asosiy bosqichlarini alohida ko‘rsatish mumkin. Iqtisodiyotda faol qo‘llanilayotgan ishbilarmon mijozlar bilan shartnomalarni elektron holda amalga oshirish V2V va pirovard mijozlar bilan elektron savdo V2S yoki elektron bizneslar logistika oldiga logistika xizmatlarining yangi turlarini paydo bo‘lishini talab etadi. Ushbu innovatsion ishbilarmonlik munosabati logistikadan faqatgina axborot oqimini boshqarishni talab etmasdan, balki yuk oqimini fizik harakati bo‘yicha vazifalarni operativ bajarishni talab etadi. V2V va V2S elektron biznesi faqat yuk oqimini fizik harakati bilan amalga oshirilsa muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin. Elektron biznesni o‘zaro aloqa qiluvchi subyektlar turi bo‘yicha quyidagi asosiy toifalarga ajratish mumkin (1-rasm ): 1. biznes-biznes (business-to-business, B2B); 2. biznes-iste’molchi (business-to-consumer, B2C); 3. iste’molchi-iste’molchi (consumer-to-consumer, S2S); 4. biznes-ma’muriyat (business-to-administration, B2A); 5. iste’molchi-ma’muriyat (consumer-to-administration, C2A );

Biznes-biznes yo‘nalishi bugungi kunda eng rivojlangan va ommaviy yo‘nalish hisoblanadi. U kompaniyalar o‘rtasida EDI (Electronic Data Interchange) va hujjatlar bilan ishlash XML (eXtensible Markup Language) tili kabi maxsus texnologiyalar va elektron ma’lumot uzatish standartlariga asoslanuvchi barcha aloqa darajalarini qamrab oladi. Mamlakatimizda B2B rivojlanishi bir yerda turib qolgani yo‘q. Hozirgi paytda savdo maydonchalari soni yuzdan ortib ketgan. Keng tarqalish bo‘yicha ikkinchi o‘rin biznes-iste’molchi yo‘nalishiga tegishli bo‘lib hisoblanadi. Bu yo‘nalishning asosini elektron chakana savdo tashkil qiladi. Bu toifaning eng tarqalgan elementi hozirdanoq yakuniy iste’molchilarga tovar va xizmatlar keng doirasini taklif etayotgan Internet-magazinlar hisoblanadi. V2S sektori hozirgi paytda hajmi bo‘yicha V2V sektoridan ortda qolayotgan bo‘lib, garchi bu tendensiya saqlanib qolsada, u jami elektron tijorat hajmida sezilarli ulushga ega bo‘ladi. Oxirgi paytlarda iste’molchi-iste’molchi yo‘nalishi tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. U tijorat axboroti almashinish uchun iste’molchilarning o‘zaro aloqa qilish imkoniyatlarini qamrab oladi. Bu u yoki bu tovarni xarid qilish tajribasi, u yoki bu firma bilan aloqa qilish tajribasi bo‘lishi mumkin. Xuddi shu sohaga Internet-auksionlari orqali jismoniy shaxslar o‘rtasidagi savdo shaklari ham mansubdir.

Internetda savdoning kimoshdi(auksion) shakli elektron tijoratning yosh, lekin istiqbolli sohasi bo‘lib, uning aylanmasi bugungi kunda Internet orqali chakana savdo aylanmasiga yaqinlashmoqda. Hozirgi paytda Internet-auksionlar orqali xaridni amalga oshirayotgan foydalanuvchilar soni millionlab kishini tashkil etadi. Elektron biznesning oxirgi toifalari biznes- ma’muriyat va iste’molchi- ma’muriyatdir. Biznes va ma’muriyatning o‘zaro aloqalari tijorat tuzilmalarining mahalliy hokimiyatlardan tortib to xalqaro tashkilotlargacha davlat tashkilotlari bilan ishbilarmonlik aloqalarini tashkil qilish uchun elektron vositalardan foydalanishida namoyon bo‘ladi. Bu yo‘nalish turli mamlakatlar hukumatlari tomonidan tovar va xizmatlar xaridini amalga oshirish uchun Internetdan foydalanishda ko‘proq joriy etilmoqda. Iste’molchi-ma’muriyat yo‘nalishi nisbatan kamroq rivojlangan, biroq vaqt o‘tishi bilan u ham davlat strukturalari va site’molchilarning ijtimoiy va soliq sohalarida samarali aloqalarini tashkil qilish uchun rivojlanishi mumkin. Hozirgi sharoitda korxonalar o‘z faoliyatiga innovatsion marketingni joriy etish va bozorga moslashish strategiyasini shakllantirish orqali raqobat kurashida yengib chiqishi mumkin. Amaliyotda innovatsiyaning minimal alomati mahsulot, jarayon, marketing yoki tashkiliy uslub, u mazkur korxonada yaratilgan yoki o‘zlashtirilganligidan qat’iy nazar, mazkur tashkilotning amaliyoti uchun yangi (yoki sezilarli darajada yaxshilangan) bo‘lishi zarurligidir. Innovatsion faoliyat xaqiqatdan innovatsiyani amalga oshirishga olib keladigan yoki shu maqsad bilan ko‘zlab qilingan barcha ilmiy, texnologik, tashkiliy, moliyaviy, tijorat, marketing harakatlardir. Innovatsion faoliyat, shuningdek qandaydir aniq innovatsiyani tayyorlash bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan tadqiqotlar va ishlanmalarni o‘z ichiga oladi. Innovatsiyani amalga oshirgan o‘rganilayotgan korxona uni o‘z hududiga raqobatchilardan avval chiqarsa, innovatsiyalar bozor uchun yangi hisoblanadi. Agar qaysidir mahsulot, jarayon, marketing yoki tashkiliy uslublar boshqa korxonalarda ishlatilayotgan bo‘lib, lekin mazkur korxona uchun yangilik (yoki

mahsulot yoki ishlab chiqarish jarayoni sezilarli darajada yaxshilangan) bo‘lsa, innovatsiyalar korxona uchun yangi hisoblanadi. Yangi mahsulot va jarayonlarni ishlab chiqarish va joriy etish, shuningdek mahsulot va jarayonlarni sezilarli takomillashtirish; texnologik jihatdan yangi yoki sezilarli takomillashtirilgan xizmatlarni ko‘rsatish usullarini ishlab chiqarish va joriy etish texnologik innovatsiyalar deb ataladi va u o‘z navbatida 2 turdagi innovatsiyaga: mahsulot innovatsiyalari va jarayon innovatsiyalariga bo‘linadi. Mahsulot innovatsiyasiga yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan tovar va xizmatlar kiradi, xususan: - tovarlar bo‘yicha: boshlang‘ich materiallarni xususiyatlari yaxshilangan materiallar bilan almashtirish; foydalanishni qulaylashtiruvchi dasturiy ta’minot o‘rnatilgan maishiy asboblar; shaxsiy moliyaviy operatsiyalarni shakllantiruvchi va kuzatuvchi, firibgarlikdan himoya qilish uchun dasturiy ta’minot; ko‘chma kompyuterlarni tarmoqqa ulash uchun o‘rnatilgan simsiz moslamalar; yangi funksional xususiyatli oziq-ovqat mahsulotlari; energiya iste’mol qilishi sezilarli pasaytirilgan buyumlar (energiyani saqlovchi sovutgichlar va h.k.); - xizmatlar bo‘yicha: iste’molchilar uchun tovar yoki xizmatlarga yo‘l ochib berishni sezilarli yaxshilovchi xizmatning yangi turlari; bank operatsiyalari yoki hisoblar bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish kabi internet-xizmatlar; smart-kartalar va ko‘p maqsadli plastik kartochkalarni joriy etish; mijozlarga yetkazib berilgan tovarlarning tarkibi buyurtmadagiga mos kelishini tekshirish imkonini beruvchi yangi “ta’minotni nazorat qilish tizimi” ni taklif qilish va h.k. Jarayon innovatsiyasi - yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan ishlab chiqarish yoki yetkazib berish uslubini, texnik jarayonlar, uskunalar yoki dasturiy ta’minotdagi sezilarli o‘zgarishlarni joriy etishdir. Xususan : - ishlab chiqarish bo‘yicha: ishlab chiqarish jarayonini real vaqt tartibida yo‘lga qo‘yish uchun avtomatlashtirish tizimi; yangi yoki yaxshilangan mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan yangi uskunalar; kompyuter yordamida mahsulotni loyihalash; bosib chiqarish jarayonini raqamli asosga o‘tkazish; ishlab chiqarish sifatini

nazorat qilish uchun kompyuterlashtirilgan uskunalar; ishlab chiqarish monitoringi uchun yaxshilangan nazorat-o‘lchash asboblari; - yetkazib berish va turli operatsiyalar bo‘yicha: tovarlarning hisobini va inventar ro‘yxatlarni yuritish uchun portativ skanerlar yoki kompyuterlar; yetkazish zanjiri bo‘yicha materiallarning ko‘chib yurishini kuzatish uchun shtrixli kodlarni joriy etish; ovozli buyruqqa javob beruvchi avtomatik tizimni joriy etish; belgi qo‘yuvchi elektron tizimni joriy etish; ta’minot oqimini optimallashtirish uchun yangi dasturiy vositalar; yangi yoki sezilarli takomillashtirilgan kompyuter tarmoqlari va h.k . Tashkiliy innovatsiya - bu firmaning ish amaliyotiga yangi tashkiliy uslubni joriy etishdir. Tashkiliy innovatsiyalarga firma birinchi marta foydalanayotgan ish amaliyotini tashkil qilish, ish joylari yoki tashqi aloqalarni tashkil qilish kirishi mumkin. Ish amaliyoti bo‘yicha: eng yaxshi harakat usullari, o‘quv materiallari va ularni yanada hammabop qiladigan boshqa ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan yangi ma’lumotlar bazasini tashkil qilish; firma faoliyati integral monitoringi tizimini birinchi bor joriy etish (ishlab chiqarish, moliya, strategiya, marketing); xodimlarni birlashtiruvchi samarali va funksional jamoalar tashkil etish uchun o‘quv dasturlarini birinchi bor joriy etish. Ish joylarini tashkil etish bo‘yicha: firma xodimlarining ish mas’uliyatini taqsimlashda markazlashmaganni birinchi bor amalga oshirish; bilim olish uchun yo‘l ochib berish va turli bo‘linmalar xodimlari o‘rtasida bilim almashishni osonlashtirish uchun rasmiy yoki norasmiy ishchi guruhlarini ilk marotaba tuzish. Tashqi aloqalar bo‘yicha: ta’minlovchi va subpudratchilar uchun sifat nazorati standartlarini birinchi bor joriy etish; tadqiqot yoki ishlab chiqarishda autsorsingdan birinchi bor foydalanish; universitetlar yoki boshqa tadqiqot tashkilotlari bilan ilmiy-texnika xamkorligiga birinchi bor a’zo bo‘lish va h.k. Birinchi tur - texnologik innovatsiyalar mahsulot innovatsiyasi va jarayon innovatsiyasini o‘z ichiga olib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, energiya, xom ashyo va boshqa resurslarni tejashga qaratilgan ishlab chiqarish potensialini yangilash jarayonidir. Ishlab chiqarish jarayoniga yangi samarador tizimni kiritish, ishlab chiqarish sifatini nazorat qiluvchi yangi uskunalarni joriy etish, yangi funksional xususiyatli mahsulotlar, energiya iste’moli pasaytirilgan va modifikatsiyalangan mahsulotlar ishlab

chiqarishni yo‘lga qo‘yish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Mahsulotlar innovatsiyasi, korxonaning o‘zini saqlab qolishi uchun, olayotgan daromadining hajmini ko‘paytirishni, bozorda ulushini kengaytirishni, mijozlarni saqlab qolishni, yangi ish o‘rinlarini yaratishni ta’minlaydigan korxonaning mahsulot sotish potensialini yangilash jarayonidan iborat. Ikkinchi tur- marketing innovatsiyasi mahsulot dizaynini o‘zgartirishning yangicha usullarini joriy etish, mahsulot taqdimotining yangi konsepsiyasini yaratish, to‘g‘ridan- to‘g‘ri sotish va eksklyuziv chakana savdoni yangi samarador usullarini qo‘llash, tovar yoki xizmat narxini ularga bo‘lgan ehtiyojga nisbatan belgilashning yangi uslublarini joriy etish, yangi brend va tovar markalarini yaratish, mahsulotni reklama qilish va yangi bozorda uni ommalashtirishning yangi uslublarini qo‘llashdan iborat. Innovatsiya tadbirkorligining uchinchi turi-tashkiliy innovatsiyalar korxonalar faoliyatiga yangi integral monitoring tizimini joriy qilish, boshqarishning yangi takomillashgan usullarini qo‘llash, xodimlarning ish ma’suliyatini taqsimlashda yangi markazlashmagan usullarini qo‘llash, turli bo‘limlar xodimlarini birlashtirish, ta’minotchi va pudratchilar uchun sifat nazoratining yangi standartlarini joriy etish, mahsulot eksportining yangi bozorlarini o‘zlashtirish jarayonlaridan iboratdir. Innovatsiyaning bunday turidan foydalanish korxona xodimlarini oldiga qo‘yilgan maqsadlariga erishishga safarbar qiladi, ular oldidagi ijtimoiy majburiyatlariga ishonchni mustahkamlaydi. Innovatsion marketing yangi g‘oyani tadqiq etib, talab va ehtiyojni ayirboshlash yo‘li orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyatining bir turi hamda bozor bilan korxonani bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib, o‘zgarib turadigan bozorga doimo moslashib borish tizimini tashkil etganligi bois, turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning xo‘jalik faoliyatiga innovatsion marketingni joriy etilishi tadbirkorlik samarasini oshirishga asos bo‘ladi. Innovatsion marketing faoliyatini tashkil etish bu birinchi o‘rinda bozor talabini tadqiq etish va korxona faoliyatini unga yo‘naltirishdan iborat. Bunda pirovard maqsad bozorni har tomonlama o‘rganish, tahlil qilish, konyunktura o‘zgarishini oldindan bilish va xaridorlar talabini to‘la qondirish orqali yuqori daromad olish hisoblanadi. Marketing faoliyati juda ko‘p sarf-xarajatni talab qilganligi sababli, keng ko‘lamda marketing tadqiqotlarini faqatgina yirik xo‘jalik subyektlari olib boradilar. Korxonalar ham mustaqil ravishda olib borishlari maqsadga muvofiq. Chunki, marketing faoliyati

korxonaning kelgusi istiqboli uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. U orqali yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, korxonalarda samaradorlikni oshirishning eng muhim yo‘llari bu, ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalar va uskunalarni o‘rnatish, ish uslublarini jahon talablari darajasiga ko‘tarish, reklama sifatini oshirish, ishlab chiqarilayotgan kundalik mahsulot va xizmatlarni o‘z xaridoriga etkazish, bunda innovatsion marketing texnologiyalaridan unumli foydalanish, ishchi kuchi taklifini rag‘batlantirish, korxonaning barcha faoliyatida zamonaviy texnologiyalardan (axborot-kommunikatsiya, innovatsiya, telekommunikatsiya va h.k.) keng ko‘lamda foydalanish, korxona imijini yaxshilash va iste’molchilar talabini to‘liq qo ndirishdan iborat. Bugungi kunda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasida samarali marketing faoliyatini olib borish taraqqiy topgan bozorning mavjudligi, ishlab chiqaruvchining erkinligi, axborot to‘plash tizimining barcha uchun tushunarliligi, tadbirkorlarning bunga tayyorgarligi, nazariy ishlanmalarning amaliyot bilan uyg‘unligi, marketing faoliyatida zamonaviy axborot tizimlaridan foydalanish mexanizmining mavjudligiga bog‘liq. Xo‘jalik yurituvchi subyektlari kundalik amaliyotida marketing faoliyatini samarali amalga oshirilishi quyidagi yo‘nalishlarda olib borilishi lozim: -bozordagi holat to‘g‘risida eng ko‘p axborotni o‘z vaqtida olish va uni to‘g‘ri tahlil qilish; -marketing maqsadlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish va ularga erishishning asosiy yo‘llarini ishlab chiqish; -resurslarni maqsadlar bilan, maqsadlarni esa iste’molchilarning talabi bilan moslashtirish hamda bozor talabini yuqori darajada qondirish uchun mahsulot turi va assortimentini shakllantirish; -bozorda sotish tarmog‘ini shakllantirish orqali reklamaning rag‘batlantiruvchi tadbirlarini o‘tkazish, bozorda o‘z o‘rnini, vositachilarni va xaridorlarni topish uchun harakat qilish; -marketing tizimini yangi firma sharoitiga moslashtirish uchun kundalik boshqaruv ishini tashkil etish .

Shunday qilib, innovatsion marketing kompleksi maqsadli bozorga ta’sir etuvchi amaliy chora tadbirlar yig‘indisini va innovatsiyaning potensial iste’molchilarini o‘zida mujassamlashtiradi . Korxonalarda innovatsion marketing faoliyatini tashkil etish Bozor raqobati sharoitlarida innovatsion faoliyat samaradorligini oshirish bo‘yicha korxonalarda innovatsion marketing faoliyatini tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Innovatsion marketing faoliyati yangi mahsulot to‘g‘risidagi g‘oyani va xaridorning ushbu mahsulotga bo‘lgan talabini aniqlashdan boshlanadi. So‘ngra esa bozor kompleks tadqiq qilinadi. Innovatsion marketing faoliyatini bozorni segmentlashdan boshlash maqsadga muvofiqdir, bu esa bozorni xaridorlar va sotuvchilar guruhiga (turli belgilar bo‘yicha) bo‘lib olishni anglatadi. Bozorni segmentlash sektorlar bo‘yicha bozorni to‘liq tadqiq qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Innovatsion marketing faoliyatining maqsadi talab, uning hajmi va bozor imkoniyatlarini aniqlash, yangi texnologiya va mahsulot turini kelgusida yaxshilash va kengaytirish istiqbollarini belgilash, shuningdek innovatsiyaning pozitsiya egallashini aniqlash hisoblanadi. Innovatsion marketing jarayonini quyidagi rasm ko‘rinishida ifodalash mumkin (rasm ).

Innovatsion marketing – bu maqsadli marketingdir. U bozorning muayyan segmentini tanlashga va mazkur segmentga mos innovatsiya va marketing majmuini ishlab chiqishga asoslanadi. Maqsadli marketingning xarakterli tomoni uning butun bozorga yo‘naltirilganligi, uning alohida bo‘g‘inlariga emas, balki alohida qismlariga (segmentlar) yo‘naltirilganligidir, u bozorni segmentlash asosida oldindan tanlanadi. Bu esa innovatsiya produtsenti, investitsiya doirasi, sotuvchisi va xaridori uchun eng yuqori foydani ta’minlovchi bozorning aniq segmentini aniqlashga e’tiborni qaratish va jamlashga imkon beradi. Bozorni segmentlash bozorni alohida bo‘g‘inlarga bo‘lishni ifodalaydi. Har bir bunday bo‘g‘in (segment) uchun o‘ziga xoslik, amal qilishining o‘ziga xos xususiyati, mahsulotga bitim tuzish bo‘yicha o‘z qoidalari va boshqalar xos bo‘lib, mazkur segmentlarda turli talab, o‘z iste’mol stereotipi va hulq-atvoriga ega bo‘lgan iste’molchilar guruhi ajralib chiqadi. Raqobat sharoitida bitta xo‘jalik yurituvchi subyekt bozorning muayyan mahsulotga bo‘lgan barcha talabini qondira olmaydi, shu bois u o‘zining barcha imkoniyatlari, resurslari va kuchini bozorning biror bir muayyan segmentiga qaratadi. Mazkur jarayon maqsadli bozorni tanlash deb ataladi. Shundan so‘ng xo‘jalik yurituvchi subyekt bozorga chiqish usuli, marketing vositalari, bozorga chiqish va mablag‘ ajratish vaqtini tanlaydi. Innovatsion marketingni oldiga qo‘yilgan maqsadlarning eng birinchi bosqichi bo‘lib bozorni tahlil etish, ya’ni, iste’mol va raqobat darajasi, xaridorlarning harakati va ularning talab

dinamikasi, raqobatbardosh tovarlarning mavjudligi va yangi tovarni bozorga kirish imkoniyatlari shular jumlasidandir. Marketing strategiyasi, bozor tahlili va operativ marketing quyidagi olti muhim bosqichdan iborat: umumiqtisodiy bozor tahlili; iqtisodiy raqobat tahlili; maxsus bozor tahlili; yangiliklarni kirib kelish strategiyasini ishlab chiqish; marketingda operativ tadbirlar; marketing natijasidagi foyda va zararni baholash. Marketing konsepsiyasiga ko‘ra innovatsion marketing-zamonaviy tushunchada falsafa, biznes, boshqaruv funksiyalari va uning metodologik asoslarini o‘z ichiga olgan yagona strategiya deb qaraladi. Innovatsion marketing bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar uchun yangilik bo‘lib hisoblanadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlardagi firmalarda marketing konsepsiyasi ko‘p yillardan beri qo‘llanilmoqda. Ammo, shuni aytish kerakki, aynan innovatsion marketingga bo‘lgan izlanishlar oxirgi o‘n yillikda e’tibor qaratila boshlandi. Innovatsion marketing tushunchasi marketing innovatsiyasiga qaraganda kengroq tushuncha bo‘lib, u korxona missiyasini, fikrlash falsafasini, ilmiy izlanish sohalarini, boshqarish usullarini o‘z ichiga oladi. “Innovatsion marketing” - bu korxonaning bozor sharoitlarini tadqiq etish asosida uning innovatsion va ishlab chiqarish, sotish faoliyatini optimallashtirishga qaratilgan ishlab chiqarish, xo‘jalik faoliyatining bir turi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, innovatsion marketing - bu korxonada an’anaviy marketingning usul va shakllarini doimiy ravishda takomillashtirib borishga qaratilgan marketing konsepsiyasidir. Innovatsion marketingning asosiy maqsadi innovatsiyalarni bozorga kiritish strategiyasini ishlab chiqish va yangi mahsulotni bozorda mustahkam o‘rin egallashini ta’minlashdan iborat. Shuning uchun an’anaviy marketingdan farqli ravishda innovatsion marketing asosida innovatsiyalar bozorini tadqiq etish, bozorni test qilish, bozor konyunkturasini tahlil qilish, talabni shakllantirish, iste’molchilar xulq-atvorini modellashtirish orqali bozor segmentlarini ishlab chiqish yotadi. Innovatsion marketing texnologiyalari bozorning muayyan segmentlarini prognoz qilish, innovatsiyalarning iste’mol xususiyatlarini, narx va sotish kanallarini rejalashtirish orqali bozor noaniqliklarini va innovatsiyalarning iste’molda nomaqbul ko‘rish risklarini kamaytirishga yo‘naltirilgan usul va tashkiliy tadbirlar majmuasi hisoblanadi.

Innovatsion marketingning eng muhim ko‘rinishlari 2 ta bo‘lib, ularga strategik va operativ innovatsion marketingni tashkil etuvchilarni kiritish mumkin. Strategik innovatsion marketing izlanishlarining asosida bozor konyunkturasini tahlili va keyinchalik bozor segmentlarini ishlab chiqish, talabni shakllantirish va iste’molchilar xatti harakatini modellashtirish kabilar yotadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlari avvaldan o‘z harakatlarini bozorni egallashga, segmentatsiyalarni kengaytirish va chuqurlashtirishga, o‘z iste’molchilarini shakllantirishga qaratgan bo‘lishlari lozim. Zamonaviy marketing faqatgina bozor tahlili va tashqi omillar bilan chegaralanib qolmasdan, balki potensial imkoniyatlarni shakllantirishga ham o‘z hissasini qo‘shadi. Strategik marketing korxonaning marketing xizmatchilari bilan ijtimoiy bo‘lim xizmatchilari o‘rtasida uzviy aloqaga asoslanadi (anketa, telefon orqali so‘rov va x.z.). Korxonalar o‘z marketing bo‘limiga ega bo‘lish imkoni yo‘qligi sababli, mutaxassislar maslahatlaridan foydalanish, ko‘rgazmalarga tashrif buyurish, kataloglarni o‘rganish, iste’molchilar bilan bevosita aloqada bo‘lish tavsiya etiladi. Innovatsiya faoliyatida riskni kamaytirishning samarali usullaridan bo‘lib marketing kompleksi (“marketing-miks”) bo‘lishi mumkin. Bu marketing iste’molchi va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqaga asoslanadi. Tadbirkor iste’molchidagi barcha xatti harakatini, ya’ni extiyojini, o‘rganilmagan potensial talablarini ko‘ra olishi kerak. Faqatgina mahsulotni turli assortimentlarda ishlab chiqarish bilan chegaralanmasdan, balki bir vaqtni o‘zida barcha kuchlarini bir nuqtada, ya’ni modifikatsiyalarni tezda tarqalishi ta’minlash maqsadida o‘z mahsulotlarini oldindan mahalliy resurslar asosida shakllantirish zarurdir. Aynan shu usuldagi marketing bozorda liderlikni ta’minlab beradi. Innovatsion marketing strategiyasining asosiy bosqichlaridan yana biri yangi tovarga bo‘lgan talabni o‘rganish va prognozlash bo‘lib, unga iste’molchini yangi tovarga bo‘lgan ta’sirini tubdan tahlil etish orqali erishiladi. Innovatsion marketing qoidalariga ko‘ra, yangi tovarni iste’molchilar tomonidan qabul qilinishi quyidagi bosqichlardan iborat : 1. Ilk bor xabar topish. Iste’molchi innovatsiya xaqida xabar topadi, ammo yetarli ma’lumotga ega bo‘lmaydi.

2. Tovarni tanish. Iste’molchi bir qancha ma’lumotga ega bo‘ladi, yangilikka qiziqish bildiradi, qo‘shimcha yangi ma’lumotlarni qidiradi. 3. Yangi tovarni aniq bilish. Iste’molchi yangilikni o‘z ehtiyojlariga mosligini tekshirish. 4. Yangilikning imkoniyatlarini baholash. Iste’molchi yangi tovarni tekshirib ko‘rish qaroriga kelishi. 5. Yangilikni tekshirib ko‘rish orqali innovatsiya haqida ma’lumot olish va xarid qilish imkoniyatlarini belgilash. 6. Testlar natijasiga ko‘ra yangilikni xarid qilish yoka uni yaratishga investitsiya kiritish qarorini qabul qilish . Yangi tovarni yaratish va ishlab chiqarishga joriy etishning o‘zi kifoya emas. Bu tovarni bozor va salohiyatli xaridorlar e’tirof etishi zarur. Korxonalar faoliyatida innovatsion marketing asosida yangi tovarni ishlab chiqarish haqida qaror qabul qilish uchun jadvaldagi baholash ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi . jadval Korxonalar faoliyatida yangi tovarni bozorga kitirishning imkoniyatlari va oqibatlarini baholovchi ko‘rsatkichlar Баҳоловчи кўрсаткичлар Салоҳиятли фойда Салоҳиятли ҳаётий цикл Мавжуд бўлган рақобат Тайёрловчи фирма образига таъсир кўрсатиш Салоҳиятли рақобат Мавсумий омилларга бардошлилик Инвестициялар даражаси Янги маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таърифлари Бозор ҳажми (сиғими) Ишлаб чиқариш имкониятларига мослик Патентлашнинг имконияти Тижорат реализациясига қадар вақтнинг муддати Хатар даражаси Товар ишлаб чиқаришнинг соддалиги Янги товарнинг маркетинг таърифи Моддий ресурслар билан таъминланганлик Товар белгиси Рақобатбардош нархлар асосида ишлаб чиқариш имконияти Мавжуд бўлган сотув бозорлари учун жозибадорлиги Янги маҳсулотнинг рақобатбардош афзалликлари

Yangi tovarni qabul qilish bosqichlaridan tashqari marketologlar iste’molchilarni innovatsiyani qabul qilish darajalarini klassifikatsiyalashi zarur. Chunki, ko‘pchilik iste’molchilarda innovatsiyani qabul qilish borasida qandaydir ruhiy to‘siq paydo bo‘ladi. Ammo, samarali reklama va marketing tadbirlaridan so‘ng innovatsiyani qabul qilgan va qabul qilmaganlar o‘rtasidagi tafovut o‘zgaradi. Bunda birinchidagilar soni ortib boradi. Innovatsiyaning xususiyati bevosita uning qabul qilinish sur’ati bilan bog‘liqdir. Ba’zi bir innovatsiyalar mashhurlikka bir kunda erishgan, boshqalariga esa biroz ko‘proq vaqt talab etilgan. Innovatsiyani qabul qilish sur’atiga quyidagi besh omil ta’sir ko‘rsatadi: Mavjud modelga nisbatan ustunlik. Masalan, qo‘l EHM lari qanchalik tezkor, xotirani kattaligi, hajmi esa kichikligi innovatsiyani tez tarqalishini ta’minlaydi. An’anaviyligi va iste’molchilar qabul qilgan xususiyatlarga ega innovatsiya. Murakkabligi, ya’ni nisbatan tushunish qiyinligi, shuningdek ishlatishdan foydaliligi. Yangilikni bosqichma bosqich kiritilishi va asta sekin natijalarni baholash. 5. Kommunikatsion ko‘rsatmalar, ya’ni innovatsiyani qo‘llashda foydalilikni tushunarli tasvirlash . Operativ innovatsion marketingda iqtisodiyotni innovatsion asosda rivojlanishi avvalo determinatsiyaning keskin pasayishi va butun tizim murakkablashiga olib keladi. Tashqi muhitning yuqori faolligi, jumladan, ijtimoiy va siyosiy mojarolar, axborot va texnologik transformatsiyalar, iqtisodiy tizim va uni tashkil etuvchi elementlarining harakatini tobora ehtimolligi va oldindan bashorat qilib bo‘lmaydigan xarakterini kuchaytirmoqda. Bu holatda korxonaning “yashab ketishi” bevosita rahbarning tavakkalchilik sharoitda boshqara olish qobiliyatiga bog‘liqdir. Mantiqan novator firmalarining rivojlanishi operativ taktik rejalashtirishdan strategik boshqarish darajasiga o‘tadi, ya’ni boshqaruvning yangi darajasi -innovatsion marketing turiga o‘tadi. Unda an’anaviy tamoyillarning turli ko‘rinishlari saqlanib qoladi, ammo ularni asosan vaziyatni tahlili uchun qo‘llaniladi. Bu esa korxonani innovatsiyalarni, yangi bozorni hamda kapitalni qidirishidagi harakatlarni optimallashtirish imkonini beradi. Bunday sharoitda vaziyatni ichki va tashqi muhitlar belgilaydi.

Innovatsion marketingda boshqaruv usullari vaziyatga qarab o‘zgarishi mumkin. Innovatsiyaning har bir hayotiylik sikliga alohida uslub, taktika va strategiyani ishlab chiqish talab etiladi. Innovatsion marketing tadbirlarining muhim yo‘nalishlaridan yana biri innovatsiyaning bozorga kirib kelish taktika va strategiyasi bo‘lib, u yangi tovarga talabni shakllantirish va bozorda pozitsiyani aniqlashga xizmat qiladi. Pozitsiyalash deganda yangi tovarni bozorda mavjud tovarlar o‘rtasida o‘z o‘rnini belgilash tushuniladi. Pozitsiyalashning maqsadi yangilikni bozordagi o‘rnini mustaxkamlashdir. Innovatsiyani pozitsiyalanishi-bu mavjudlar o‘rtasida o‘z o‘rnini aniqlashdir. Chunki innovatsiyani marketing pozitsiyasiga ko‘ra yangi tovar deb ham, o‘rin bosuvchisi yo‘q deb ham, ma’lum korxona yoki bozor uchun yangilik deb ham, mavjud xorij tovari o‘rnini bosuvchisi deb ham yoki yangi soha uchun tovar deb ham qarash mumkin. Har qanday innovatsiya maqsadiga qarab, ya’ni to‘ldiruvchi, almashinuvchi yoki siqib chiqaruvchiligiga qarab bir biridan farq qiladi. Bu holat ishlab chiqarish jarayonida katta ta’sirga ega emas, ammo innovatsiyani bozorga kirib borishida o‘ta muhim rolni o‘ynaydi. Bundan innovatsiya va strategik marketingni hayotiyligi hal bo‘ladi. Pozitsiyalanish marketing faoliyatining turli yo‘nalishlariga ta’sir ko‘rsatadi, masalan, sotish, reklama, narx va h.z. Innovatsion marketing konsepsiyasi faqatgina yangi xaridorlarni jalb qilish bilan cheklanmasdan, balki raqib firmalarning ustunliklaridan foydalanish, diversifikatsiyalanish orqali ta’sir doirasini kengaytirishni ham nazarda tutadi. Innovatsion marketing uchun sinergizm tamoyili muhimdir, ya’ni marketingdagi barcha tadbirlar, ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlar nomenklaturasi bir biri bilan o‘zaro bog‘liq va o‘zaro to‘ldiruvchi bo‘lishi lozim. Marketing tizimining yakunlovchi bosqichi - operativ marketing bo‘lib, bu bosqichda innovatsion marketing strategiyasini tadbiq etishning aniq shakllari ishlab chiqiladi. Operativ marketing yangi tovarning hayotiylik sikli bilan chambarchas bog‘liqdir. Ayniqsa, yangi tovarni hayotiylik siklini boshlanish nuqtasini aniqlash juda muhimdir. Innovatsiyaning bozordagi hayotiylik siklini birinchi bosqichida maxsus tadbirlarni amalga oshirish zarur. Jumladan, sotishning yangi kanallarini shakllantirish va mavjudlarini modifikatsiyalash hamda moslashtirish kerak. Bu yerda marketingni

samaradorligi bir qancha omillarga bog‘liq, masalan, axborotli reklamani faolligi, innovatsiyani bozorga chiqishda optimal holati, innovatsiyaning mavjud tovarlar orasida o‘zini tutish variantini tanlash, raqiblar holatini prognozlash, shuningdek bozor yangi tovarga qay darajada mosligi. Marketing bu holatlarda yangi tovarni pozitsiyalanishidan tashqari, texnologiyani bozorga moslashishi hamda yangi va mavjud tovarlar o‘rtasidagi raqobatni yengib o‘tishni ta’minlash kerak. Ma’lumki, o‘sish davrida marketing yondoshuvlari o‘zgaradi. Innovatsion marketing kreativ xususiyatini yo‘qotib, ko‘maklashuvchi o‘rinni egallaydi. Reklamaning xususiyatlari o‘zgaradi, u agressivlashadi hamda korxona va tovarga ko‘proq urg‘u berishga o‘tadi. Yetuklik davrida tovar bozorda mavjud to‘g‘ridan to‘g‘ri raqobatga duch keladi va oqibatda raqobat strategiyasini o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. Bu yerda liderlik va sabirlilik strategiyalari ish beradi. Yangilikning narxi esa pasayadi. Aynan shu vaqtda novator- korxona bozorga yangi modifikatsiyalangan tovarni chiqarishga intilishi lozim. Innovatsion marketing bu bosqichda ikki maqsadni ko‘zlashi lozim: yetilgan tovarni sotish hajmini operativ ushlab turish va yangi tayyor tovarni bozorga kirib kelishini ta’minlaydigan strategiyani ishlab chiqishdir. Bunda marketing menejeri san’ati shundan iboratki, ya’ni korxona bir turdagi tovarni sotish orqali daromadni ko‘paytirishi hamda aynan shu tovarning yangi modifikatsiya va modellarini yaratishdir (rasm ).

Turli mulkchilik shaklidagi tadbirkorlarning innovatsion salohiyatini baholashda quyidagilarni aniq belgilash lozim : > tadbirkorlarni innovatsiyalarning riskli yo‘liga qadam qo‘yishga undovchi stimullar; > tadbirkorlar uchun innovatsiyalarni amalga oshirish . Odatda tadbirkorlarning innovatsiyalarga stimuli ularning sifatli, raqobatbardosh va yangi mahsulot chiqarish yoki yanada samarali va modifikatsiyalangan texnologiyalardan foydalanish asosida olayotgan foyda miqdorini oshirishga intilishi bilan bog‘lanadi. Muvaffaqiyatli innovatsiyalar haqiqatdan ham foyda va hattoki qo‘shimcha foyda keltiradi. Biroq, bu qo‘shimcha foyda yoki qo‘shimcha foyda yo‘lidagi innovatsion bo‘sag‘adan hamma ham o‘ta

olmaydi: yangi mahsulot va texnologiyalarni o‘zlashtirish davrida xarajatlar baland bo‘ladi. Biroq, innovatsion loyiha bilan shug‘ullanish uchun tadbirkor buning uchun imkoniyatga ega bo‘lishi lozim. Avvalo, ekspertiza yoki sinov ekspluatatsiyasidan o‘tgan ixtiro yoki ilmiy-texnik faoliyatning boshqa natijasi, kamida texnologik qo‘llash uchun yaroqli innovatsion g‘oya bo‘lishi lozim. Shundan so‘ng tadbirkorga innovatsiyalarni amalga oshirish uchun, ayniqsa, bazis innovatsiyalar va tubdan yangi mahsulotlar haqida gap ketganda katta miqdorda resurslar kerak bo‘ladi. Bu korxonaning o‘z mablag‘lari (amortizatsiya va foyda), aksiyalar emissiyasi yo‘li bilan qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish, strategik investorni izlash yoki uzoq muddatli bank krediti bo‘lishi mumkin. Innovatsiya imkoniyatlari tadbirkorning shaxsiga, uning tavakkalchilikka moyilligiga, malaka darajasi va strategik fikrlash qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p narsa tadbirkorning yoshiga ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Tadbirkorlar oldida innovatsiya yo‘lida turli cheklovlar paydo bo‘lishi mumkin. Bu resurs cheklovlari: har bir tadbirkorda ham yirik innovatsiyalarni amalga oshirishda tashqi manbalarni jalb etish imkoniyati va o‘z resurslari mavjud emas. Vaqt omili esa ikki yo‘nalishda amal qiladi. Kiritilayotgan yangilik qanchalik katta bo‘lsa, uni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun shuncha ko‘p vaqt talab qilinadi. Shuningdek, innovatsiyalar yo‘lidagi monopoolistik cheklovlarni ham hisobga olish kerak. Hozirda texnik tizimlar bozorini o‘zlashtirishga ko‘p mablag‘ sarflagan TMK va monopoliyalar o‘z kompaniyalari yoki raqobatchi kompaniyalarda yanada samarali mahsulot va texnologiyalarni joriy qilishga u yoki bu usullar bilan qarshilik ko‘rsatishi mumkin. Bazis innovatsiyalarga cheklov bo‘lib tarmoqlararo xarakter xizmat qiladi. Bunda yangi murakkab texnik tizimning paydo bo‘lishi uchun turli mulk egalari va tarmoqlarga tegishli o‘nlab turli korxonalar o‘zaro aloqalarini muvofiqlashtirish

talab qilinadi. Buni esa davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashsiz amalga oshirish juda qiyin. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning innovatsion salohiyati birlamchi, kuchli, lekin cheklangan salohiyat hisoblanadi. Innovatsion o‘sish strategiyasini amalga oshirish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlarning davlat bilan hamkorlik qilishi talab qilinadi. Bugungi kunda marketing tushunchasi biznesning falsafasiga aylanib ulgurdi va u bugungi zamon kompaniyalariga iste’molchilar ehtiyojlarini oldindan ko‘ra bilish va iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi. Marketing texnologiyalaridan foydalanish bu faqat kompaniyada ishni tashkil etish va uni boshqarish emas, balki boshqaruv jarayonlariga ijodiy yondoshuv hamdir. Bozorda tobora kuchayib borayotgan raqobat sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarining muvaffaqiyatini ularning marketing faoliyati va marketing dasturlari samaradorligi belgilab beradi. Marketingning bugungi kundagi juda zarur bo‘lgan vositalarini bilish va ularni amaliyotga joriy qilish kompaniyalarga raqobatda ustunligini taqdim etib, ularning bozorda muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi. Marketing ishining o‘zigi xos xususiyatlarini bozor mexanizmi elementlari, uning tamoyillari va funksiyalari bilan bog‘liq ravishda chuqur o‘rganmay turib iqtisodiyotni rivojlantirish qiyin kechadi. Marketing korxonani boshqarishning muhim funksiyasidir, zero undan ko‘zlangan maqsad iste’molchilar ehtiyojini aniqlash va ushbu ehtiyojlarni qondirish maqsadida firma resurslarini safarbar etishdan iborat. Iqtisodiyotda raqobatni keskinlashtirish yo‘lida marketing konsepsiyasini ishlab chiqish yanada muhim ahamiyat kasb etib bormoqda2. Tijorat sohasida marketing ishini samarali qo‘llanilishi tufayli ushbu atama korxonani raqobat sharoitida boshqarish konsepsiyasi sifatida shakllandi. Bugungi kunda xo‘jalik yurituvchi subyektlarining daromadi uning bozorni o‘rganish hamda savdolarni samarali taqsimlash, jadallashtirish va rag‘batlantirish yo‘li orqali iste’molchilar bilan aloqalarni samarali yo‘lga qo‘yishiga bog‘liq bo‘lib bormoqda. Bundan tashqari, marketing samaradorligiga hissa qo‘shuvchi

qo‘shimcha omillar sifatida korporativ madaniyat darajasi va har bir tadbirkorning o‘z ish-faoliyati natijalari uchun jamiyat olidagi ijtimoiy javobgarligini his etishini aytib o‘tish mumkin. Har bir korxona o‘ziga xos shart-sharoitlarda faoliyat olib boradi va o‘zining muayyan masalalarini hal etadi va shundan kelib chiqib, marketing tizimi ham uning qayerda, qaysi tarmoqda qo‘llanilishiga qarab turlicha ko‘rinishda bo‘ladi. Marketologlar bozor muhitida resurs imkoniyatlari va iste’molchilar talabini muvofiqlashtirish jarayonida iqtisodiyot tarmoqlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishlari kerakligining sabablaridan biri hisoblanadi. Bozor muhitidagi barcha omillarni chuqur tahlil qilish va hisobga olish har bir korxona uchun tijoratdagi muvaffaqiyat garovidir. Har qanday iqtisodiyot uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan biznesni rivojlantirish uchun tadbirkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yish lozim. Bozor raqobati sharoitida biznesni yuritishda marketing uning eng asosiy funksiyalaridan biri bo‘lishi mumkin. Turli tarmoqlarda marketing faoliyatini tashkil etish ─ bu boshqarish, tartibga solish va tadqiq qilish faoliyatlarini o‘z ichiga olgan murakkab faoliyat tizimi bo‘lib, unda har bir sohaning o‘ziga xosliklari hisobga olinadi. Ushbu faoliyat iste’molchi talabidan kelib chiqqan holda uning ehtiyojini qondirishga qaratilgandir. Demak, marketingning bosh maqsadi moddiy va ma’naviy talabni hisobga olgan holda jamiyat ehtiyojini qondirishdan iborat. Marketing faoliyatining asosiy yo‘nalishlari qayta ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida, ya’ni moddiy ne’matlarni ishlab chiqarishdan tortib, ularni taqsimlash va yakuniy iste’mol bosqichigacha bo‘lgan bosqichlarda muhim tarkibiy qismlar bo‘lib hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, korxonalarda innovatsion marketing tizimidagi tadbirlar faqatgina ishlab chiqarishni yangilash bilan bog‘liq bo‘lmay, balki kapitalni yig‘ilishi va oqib kelishi bilan ham bog‘liqdir .

Innovatsion marketing texnologiyasi Marketing texnologiyalari turli-tuman bo‘lsada, ular yagona maqsadni ko‘zlaydi. Bu maqsad esa korxonaning hamda bozorda namoyish etilayotgan mahsulotning raqobatbardoshligini oshirishdan iborat. Korxonalarga raqobat sharoitiga samarali moslashish imkonini beruvchi eng yuksak innovatsion marketing texnologiyalarini ko‘rib chiqish zarur. Innovatsion marketingni asosiy texnologiyalari quyidagilardan iborat : 11. 1.Innovatsiya bozorida marketing tadqiqotlarini o‘tkazish. 12. 2.Innovatsiyaga bo‘lgan potensial sanoat iste’moli talabi tahlili. 13. 3.Iste’molchi pozitsiyasidan innovatsiya tahlili. 14. 4.Innovatsiyani funksional- qiymatli va parametrik tahlili. 15. 5.Bozorlardagi raqobat tahlili. 16. Bozorda innovatsiyani poziyalashtirish. 17. Innovatsiya bozorini test sinovidan o‘tkazish. 18. 8. Tubdan yangi ehtiyojlar bilan innovatsiya uchun talabni shakllantirish bo‘yicha dastur ishlab chiqish. 19. 9. Reklama va uning samaradorligi. 20. 10.Sotishni rag‘batlantirish usullari. 21. Innovatsiya risklarini tahlili. 22. Narx tuzilishi va narxni tashkil etilishi tahlili. 23. Innovatsiyani yetkazib berish uchun shartnomalar tuzish. 24. Yetkazib berish bo‘yicha sotish tizimini shakllantirish (transport xizmatlari). 25. Kafolatli va kafolatdan keyingi xizmatni tashkil etish .

Avvaldan mavjud bo‘lsada, har doim ham dolzarbligini yo‘qotmay kelgan marketing texnologiyasi bu marketing tadqiqotlaridir. Marketing tadqiqotlari deganda marketing faoliyatining turli jihatlari bo‘yicha ma’lumotlarni tizimli tarzda to‘plash, aks ettirish va tahlil qilish tushuniladi. Marketing tadqiqotlari noma’lumlik darajasini pasaytiradi, ular marketing ishi majmuining barcha elementlari va komponentlariga taalluqli bo‘lib, ma’lum bir mahsulotning muayyan bir bozordagi marketingiga ushbu komponentlar ta’sir ko‘rsatadi. Marketing tadqiqotlarini korxonaning o‘zi o‘tkazadi. Bunda ish boshqaruvchilar korxonani boshqarish bilan bog‘liq ko‘pgina vazifalarni bajarib, korxonani rivojlantirish bo‘yicha marketing strategiyasini ishlab chiqadilar. Tadqiqotlar korxonaning marketing faoliyatiga oid strategik rejalashtirish amaliyotining barcha bosqichlariga hamrohlikda olib borilishi kerak. Bu quyidagi paytlarda ko‘proq dolzarb ahamiyatga ega bo‘ladi: korxona faoliyatini tashkil etish paytida, ya’ni u paytda bozor talabini aniqlash lozim bo‘ladi; shuningdek, strategiyaning amalga oshirilishini nazorat qilish jarayonida, ya’ni bu paytda iste’molchilar talabi tezda o‘zgarib turadi va o‘sib boradi va bunday sharoitda marketing ish-faoliyatiga o‘zgartirishlar qilishga to‘g‘ri keladi.

Tovarlar va xizmatlar bozori bo‘yicha marketing tadqiqotlari korxona faoliyati samaradorligini oshirishning muhim mezoni hisoblanadi. Korxonaning marketing bo‘yicha tutgan yo‘li aniqlangach, uning strategiyasini yaratish zarurati paydo bo‘ladi. Ushbu strategiyani ishlab chiqishda bozor muhitiga moslashish va korxonaning yoki korxona iste’molchilarga taklif etmoqchi bo‘lgan u yoki bu tovar yoki xizmatning raqobatda ustunligini ta’minlash e’tiborga olinadi. Marketing strategiyasi orqali, korxona quyidagi savollarga javob olishi kerak: qanday tovarlar (xizmatlar) bozorga olib kiriladi, ular assortimenti va narxi qanday bo‘ladi; ular qaysi iste’molchilar qatlamiga mo‘ljallangan va keyinchalik qaysi potensial iste’molchilarni jalb qilish mumkin; tovarlarni (xizmatlar) rejalashtirilgan ko‘lamda sotish uchun qanday shart-sharoitlar zarur; tovarlarni (xizmatlarni) yetkazib berish qaysi kanallar orqali va qanday ko‘lamda tashkil qilinadi; savdoni rag‘batlantirish uchun qanday vositalar bilan bozoradagi talabga ta’sir ko‘rsatish maqsadga muvofiq; tovar sotilganidan keyingi unga xizmat ko‘rsatish (agar zarur bo‘lsa) qanday yo‘lga qo‘yiladi va bu ishni kim bajaradi; bozor ishtirokchilari qanday iqtisodiy natijalarni kutmoqda va buning uchun qancha xarajat talab qilinadi. Korxonaning marketing strategiyasini belgilab beruvchi taklif etilgan yechim aniq bo‘lishi va barcha marketing ishi ishtirokchilarining faoliyatiga muvofiq bo‘lishi kerak. Innovatsion iqtisodiy rivojlanish sharoitida samarali marketing vositasi bu marketing kommunikatsiyalari tizimi hisoblanadi, uning elementlaridan biri bu reklamadir. Korxonaning reklama kompaniyasidan ko‘zlagan maqsadi potensial iste’molchilarda korxona tovarlari (xizmatlari) to‘g‘risida, jumladan, ularning qamrov doirasi, sifati va narxi to‘g‘risida to‘laqonli tasavvurni shakllantirishdan iborat. Ommaviy axborot vositalarida namoyish qilinadigan reklama tovar va xizmatlar savdosini jadallashtirishning eng samarali vositasidir.

Marketing munosabatlarida korxonaning jamoatchilik bilan aloqalar xizmati (“pablik rileyshnz”) yetakchi rol o‘ynaydi. Bu xizmat buyurtma imidj yaratish bilan shug‘ullanadi. Korxonaning kuchli imidjga egaligi biznesda barqaror va ijobiy muvaffaqiyatlarga erishishning zaruriy shartiga aylanmoqda. Buning o‘ziga xos asosli sabablari mavjud. Birinchidan, kuchli imidj korxonaga bozorda ma’lum darajadagi mavqeni beradi va ushbu mavqe u kompaniyaning tovar va xizmatlari narxiga nisbatan iste’molchilar e’tiborini pasaytiradi (kompaniya o‘z tovari narxini oshirsa-da, xaridor bunga e’tibor bermay o‘sha tovarni xarid qilishda davom etadi). Ikkinchidan, kuchli imidj tovarlarning almashinuvchanligini kamaytiradi, (ya’ni bozorda tovarning o‘rnini boshqa tovar egallamaydi). Bu esa korxonani raqobatchilar hujumidan himoya qiladi va kuchli imidjli tovar o‘rnini bosuvchi tovarlarga nisbatan ushbu tovar pozitsiyasini mustahkamlaydi. Uchinchidan, kuchli imidj korxonaning turli resurslardan foydalanish imkoniyatini oshiradi. Bu resurslar sirasiga moliyaviy, axborot va inson resurslarini misol qilish mumkin1. Korxona o‘z imidjini yaratishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratishi kerak: -jamoatchilik fikri muntazam ravishda o‘zgarib turadi, shu bois, faqat imidjni shakllantirib to‘xtab qolish kerak emas, unga doim o‘zgartirishlar kiritib borish zarur; -jamoatchilik fikri kelgusida qay yo‘nalishda bo‘lishini hayotiy real hodisalar belgilab beradi; yagona va har doim bir xil fikrda bo‘lgan jamoat mavjud emas. Jamoatchilik fikriga ta’sir ko‘rsatish jamoatning ma’lum guruhiga qaratilgan bo‘lishi kerak; -jamoatchilik fikrini quruq gap emas, balki hodisalar o‘zgartiradi; jamoatchilik manfaati jamoatchilik fikrini belgilaydi. Korxona imidjining elementlari korxonaning yuqori nufuzga ega ekaniga, insonlarni o‘z maqsadlariga erishishlariga yordam berishiga, korxona jamoaning munosib “fuqarosi” sifati o‘zini tutayotganiga, u jamiyatning bir a’zosi ekanligiga, korxona o‘zaro bir-birini tushinish va hamkorlik imkoniyatlarini izlayotganiga, uning texnik jihatdan mukammal ekaniga, uning barcha fuqarolar farovonligining oshishiga yordam berishiga ishontirishi kerak .

Innovatsion marketingni joriy etish yo‘llari Globallashuv sharoitida bozorlar o‘sishining yangi bosqichi sifatida qaraladigan raqobatning kuchayib borishi - giperraqobat muhim ahamiyat kasb etadi, bu esa innovatsiyalarni boshqarishning yangi usullarini qo‘llashni talab etadi. Innovatsiyalarni samarali boshqarish orqali xo‘jalik yurituvchi subyektlarining tez rivojlanayotgan bozor jarayonlarida raqobatlasha olish imkonini beruvchi yangi texnologiyalar, ya’ni, innovatsion marketing texnologiyalari, Internet-texnologiyalari, intellektual mulkni himoya qilish va brending texnologiyalari majmuasini o‘zida mujassam etishi lozim. Innovatsiyalarni boshqarishning yangi texnologiyalarini joriy etish kelgusida innovatsion jarayonlarni tijoratlashtirish muammosini hal etish imkonini beradi. Giperraqobat xo‘jalik yurituvchi subyektlarining muhim marketing strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi : > xo‘jalik yurituvchi subyektlari agar bozordagi yetakchilik o‘rnini saqlab qolishni istasa, amaldagisini muddatini qisqartirgan xolda -muntazam ravishda yangi raqobat muhitini yaratib borish bilan shug‘ullanishlari lozim; > xo‘jalik yurituvchi subyektlari mantiqan oqilona muhitni yaratishdan uzoqroq bo‘lishlari lozim, aks xolda ularning strategiyasi raqobatchilari uchun kutilganidek (ma’lum) bo‘lib qolishi mumkin. Giperraqobat oldindan bashorat qilish mumkin bo‘lgan qarorlarni emas, balki kutilmagan qarorlarni talab etadi; > xo‘jalik yurituvchi subyektlarining marketing strategiyasi dinamik tarzda, tez yangilanadigan bo‘lishi lozim, istalgan uzoq muddatli strategiya xo‘jalik yurituvchi subyektiga zarar keltirishi mumkin. Jahon bozorida konyunkturaning keskin o‘zgarib turishi ro‘y berayotgan hozirgi sharoitda korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlashda ular faoliyatiga innovatsion marketingni keng joriy etish yuqori samara beradi . Innovatsion marketingni joriy etishning muhim xususiyati shundaki, innovatsion marketing tadqiqoti tayyor mahsulot ustida emas, balki uning ishlab chiqiladigan g‘oyasi

ustida boshlanadi. Marketing innovatsiyasi esa, innovatsion marketingga nisbatan tor tushuncha bo‘lib, uning asosiy unsurlaridan biri hisoblanadi. Marketing innovatsiyasi quyidagi ko‘rinishlarda amalga oshirilishi mumkin: Dizayn va qadoqlash bo‘yicha: yangicha ko‘rinish berish va ko‘rkamligini oshirish uchun mebel dizayniga qisman o‘zgartirish kiritish; maxsulotga original ko‘rinish berish maqsadida kosmetik loson uchun idishning yangi dizaynini joriy etish. Joylashtirish (sotish kanallari) bo‘yicha: litsenziya olgandan keyingi maxsulotning birinchi taqdimoti; to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish yoki eksklyuziv chakana savdoning boshlanishi; maxsulotlar taqdimotining yangi konsepsiyasini amalga oshirish. Narx belgilash bo‘yicha: mijozlarga korxonaning Internet-saytida zarur xususiyatlari bo‘yicha mahsulot tanlash, keyin tanlangan maxsulotning narxini bilib olish imkonini beruvchi yangi uslubni joriy etish; tovar yoki xizmatning narxini ularga bo‘lgan ehtiyojga asosan belgilash usulidan birinchi marta foydalanish; do‘konning kredit yoki rag‘batlantiruvchi diskont kartochkalari egalarigina foydalana oladigan tovarlarni taklif qilishning ichki tartibidan birinchi marta foydalanish. Bozorga chiqarish bo‘yicha: sotuv markalaridan birinchi marta foydalanish; mahsulotni birinchi bor videorolik yoki televizion dasturlarda namoyish qilish; yangi bozorda maxsulotning o‘rnini belgilash uchun butunlay yangi firma belgisini joriy etish; jamoat guruhlari orqali maxsulotning ommalashtirish usulini birinchi bor qo‘llash va h.k. Hozirgi sharoitda bozorga moslashish strategiyasini shakllantirish orqali korxona raqobat kurashida yengib chiqishi mumkin. Bozorga moslashish birinchidan, bozorning o‘zi haqida tushunchaga ega bo‘lishga va ikkinchidan, bozorga yo‘nalgan strategiyani shakllantirish uchun asos yaratishga imkon beradi. Korxona o‘z maxsulotlarini kirgiza olgan bozor va u yerdagi insonlarni to‘liq o‘rganib chiqsagina, u bozorga moslasha oladi. Bozorga moslashish jarayoni quyidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi: iste’molchilar, raqobatchilar, bozorlar to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plash va bu ma’lumotlarni tahlil qilish. Bunda biznesning istiqbolini, iste’molchilar ongida tovar qiymatini yuqori darajaga ko‘tarish va uni iste’molchilarga taqdim qilish tadbirlarini ishlab chiqish hisobga olinishi lozim.

Xo‘jalik yurituvchi subyektlari faoliyatida amalga oshiriladigan innovatsion marketingning obyekti bo‘lib intellektual mulk, yangi materiallar va komponentlar, yangi mahsulotlar, yangi jarayonlar, yangi bozorlar, tovar va xizmatlarni sotishning yangi usullari va boshqarishning yangi tashkiliy shakllari xizmat qiladi. Innovatsion marketingning asosiy maqsadi innovatsiyalarni bozorga kiritish strategiyasini ishlab chiqish va yangi mahsulotni bozorda mustahkam o‘rin egallashini ta’minlashdan iborat. Shuning uchun an’anaviy marketingdan farqli ravishda innovatsion marketing asosida innovatsiyalar bozorini tadqiq etish, bozorni test qilish, bozor konyunkturasini tahlil qilish, talabni shakllantirish, iste’molchilar xulq-atvorini modellashtirish orqali bozor segmentlarini ishlab chiqish yotadi. Innovatsion marketing texnologiyalari bozorning muayyan segmentlarini prognoz qilish, innovatsiyalarning iste’mol xususiyatlarini, narx va sotish kanallarini rejalashtirish orqali bozor noaniqliklarini va innovatsiyalarning iste’molda nomaqbul ko‘rish risklarini kamaytirish imkonini beradi. Innovatsion marketing bozorni segmentlash va mahsulotni pozitsiyalashda namoyon bo‘ladi. Innovatsion marketing strategiyasining muhim belgisi innovatsiyalarni iste’molchilar tomonidan qabul qilinishini batafsil o‘rganish asosida yangi mahsulotga bo‘lgan talabni tadqiq qilish va prognozlashtirishdan iborat. Innovatsion mahsulotni muvaffaqiyatli tijoratlashtirish, uni kelgusida eksport qilinishini ta’minlash uchun innovatsiyalarni boshqarishda innovatsion marketing texnologiyalaridan foydalanish talab etiladi. Innovatsion marketing bozorga yangi mahsulot, xizmat yoki texnologiyani joriy qilishga tayyorlashni amalga oshiradi. U korxonadagi innovatsion mahsulotni joriy qilishdan maksimal samara olishni o‘z vaqtida va to‘g‘ri baholash imkonini beruvchi usul va dastaklar majmuasi sifatida foydalaniladi. Innovatsion marketing texnologiyalarini o‘z vaqtida samarali joriy etilishi yangi tovarni ishlab chiqish bilan bog‘liq risklarni pasaytiradi, potensial talabni baholash, bozorning maqsadli segmentini aniqlash imkonini beradi. O‘zbekistondagi hozirgi iqtisodiy sharoitlarda hattoki, muvaffiqiyatlarga erishayotgan korxonalar doim ham yangi innovatsiyalarni qo‘llamasdan hamda yirik tashkilotlar bilan

hamkorlik qilmasdan yangi mahsulot yoki texnologiyalarni ishlab chiqishga qodir bo‘lmaydi. Innovatsion marketingni muvaffaqiyat keltiruvchi omillariga quyidagilar kiradi: o‘tkazish sifati, ishlab chiqarish jarayonidagi innovatsiya imkoniyatlari, yangi tovarlar ishlab chiqarish imkoniyati, marketologlarni yuqori malakasi, samarali reklamani yaratish qobiliyati, yangi tovarlarni ishlab chiqish bosqichidan sanoat ishlab chiqarishiga tez o‘tkazish qobiliyati, tez o‘zgaruvchan bozor holatiga mo‘ljal olish qobiliyati va yangi bozorga innovatsiyani chiqarish, talabni shakllantirish bo‘yicha to‘g‘ri dastur ishlab chiqish, patentlarning mavjudligi va hokazolar (rasm ). Zamonaviy biznesning ajralmas qismlaridan biri kafolat berish va sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatish hisoblanadi. Kompaniyalar sifat kafolatidan reklama maqsadlarida, o‘z tovarlarini raqobatchi mahsulotlardan ajratib ko‘rsatish uchun foydalanishlari mumkin. Mahsulotga kafolat berish ayniqsa yangi bozorlarga kirishda muhim ahamiyat kasb etadi .

Internet marketingni rivojlantirishning strategik jihatlari-innovatsion marketingni tarkibiy qismi sifatida Axborot texnologiyalari, jumladan, Internetning rivojlanishi, elektron tijoratning paydo bo‘lishi va tez o‘sishi zamonaviy marketing konsepsiyasida yangi yo‘nalish - Internet-marketing paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Internet-marketing deganda Internet gipermedia muhitida marketingni tashkil qilish nazariyasi va metodologiyasi tushuniladi. Internet an’anaviy marketing vositalaridan keskin farq qiluvchi o‘ziga xos tavsifnomalarga ega. Internet muhitining asosiy xususiyatlaridan biri uning gipermedia tabiati bo‘lib, axborot taqdim etish va o‘zlashtirishda samaradorlikning yuqoriligi bilan tavsiflanadi Bundan tashqari, Internet tomonidan bajariluvchi rol faqat kommunikativ funksiyalar bilan cheklanib qolmasdan, bitim tuzish, xarid qilish va to‘lovni amalga oshirish imkoniyatini ham qamrab oladi va unga global elektron bozor jihatlarini namoyon etadi. rasmda zamonaviy korxona marketing tizimida Internetdan foydalanish imkoniyatlari aks ettirilgan .

Internetdan foydalanish an’anaviy texnologiyalarga asoslangan arketingga nisbatan yangi xususiyatlar va afzalliklar keltiradi. Internet tomonidan zamonaviy tijorat dunyosiga olib kirilgan eng fundamental xislatlardan biri asosiy rolning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga o‘tishi hisoblanadi. Internet kompaniyalar uchun kompyuter ekrani oldida o‘tirgan yangi mijoz e’tiborini soniyalar ichida jalb qilish imkonini berdi. Biroq shu bilan bir paytda u xuddi shu foydalanuvchiga sichqoncha tugmasini bir necha marta bosib raqobatchilarga o‘tib ketishga ham imkon beradi. Bunday vaziyatda xaridorlarning diqqat-e’tibori eng katta qimmatga ega bo‘ladi, mijozlar bilan o‘rnatilgan aloqalar esa kompaniyaning asosiy kapitaliga aylanadi . Faoliyatning globallashuvi va transaksiya xarajatlarining pasayishi bosqichida internet tijorat yuritishning zamon va makon ko‘rsatkichlarini keskin o‘zgartirib yuboradi. U hech

qanday hududiy cheklovlarsiz godal kommunikatsiya vositasi bo‘lib, bunda axborotga ulanish qiymati an’anaviy vositalarning aksi o‘laroq undan uzoqlikda joylashganlikka bog‘liq emas. Shunday qilib, elektron tijorat eng mayda ta’minotchilarga ham jahon miqyosida biznes bilan shug‘ullanishga imkon beradi. Mos ravishda, buyurtmachilar ham talab qilinayotgan tovar va xizmatlar taklif etuvchi potensial ta’minotchilarni geografik joylashuvidan qat’iy nazar global tanlash imkoniga ega bo‘ladilar. Sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi masofa tovarni yetkazib berish bosqichidagina transport xarajatlari nuqtai nazaridan rol o‘ynaydi, xolos. Internet muhitida vaqt miqyosi oddiy muhitdan farq qiladi. Internetning kommunikativ xususiyatlari yuqori samaradorligi hamkorlar izlab topish, qaror qabul qilish, bitim tuzish, yangi mahsulot ishlab chiqishga sarflanuvchi vaqtni qisqartirish imkoniyatini ta’minlaydi. Internetda axborot va xizmatlar kunu-tun ochiq bo‘ladi. Bundan tashqari, uning kommunikativ sifatlari moslashuvchanlik darajasi yuqori bo‘lib, taqdim etilgan axborotni oson o‘zgartirish va shu tariqa vaqt xarajatlarisiz uning dolzarbligini saqlab qolishga imkon beradi. O‘zaro aloqalarning shaxsiylashuvi va marketingda «birga-bir» yondashuviga o‘tishda elektron aloqa vositalaridan foydalangan holda kompaniyalar har bir individual buyurtmachining so‘rovlari haqida batafsil axborot olishi, individual talablarga mos keluvchi mahsulot va xizmatlarni avtomatik ravishda taqdim etishga imkon topadilar. Bunga eng oddiy misol qilib kompaniyaning har bir mijozi yoki hamkori uchun shaxsiy web-sayt taqdim etishni ko‘rsatish mumkin. Natijada Internet ommaviy marketingdan «birga-bir» marketingiga o‘tish imkonini berdi. 2-jadvalda ommaviy marketing tavsifnomalarini «birga-bir» marketingi tavsifnomalari bilan taqqoslash ma’lumotlari keltirilgan. O‘tish xarajatlarini pasaytirishga tovar assortimenti tuzilishini optimal tanlash, yangi mahsulot ishlab chiqish va joriy qilish vaqtini qisqartirish, asoslangan narx shakllanish siyosatini ishlab chiqish, vositachilar sonini qisqartirish, sotuv xarajatlarini kamaytirish va hokazolar hisobiga erishish mumkin. Masalan, o‘tish xarajatlarini kamaytirish usullaridan biri tovarni tarqatish kanallarini qisqartirish bo‘lishi mumkin. Tarqatish kanallarini qisqartirishga firma uchun an’anaviy ravishda oraliq bo‘g‘inlar mutaxassislari tomonidan

bajariluvchi funksiyalarni o‘z zimmasiga olish sabab bo‘la oladi, chunki Internet iste’molchilar bilan aloqa qilish uchun samarali imkoniyatga ega bo‘lib, bir vaqtning o‘zida iste’molchilar haqidagi axborotni kuzatishga imkon beradi . 2-jadval Ommaviy marketingni «birga-bir» marketingi bilan taqqoslash Ommaviy marketing «Birga-bir» marketingi O‘rtacha xaridor Alohida xaridor Xaridorning yashirinligi Xaridor tavsifnomalari Standart mahsulot Maxsus marketing taklifi Ommaviy ishlab chiqarish Maxsus ishlab chiqarish Ommaviy taqsimot Individual taqsimot Ommaviy reklama Individual murojaat Ommaviy harakatlantirish Individual stimullar Bir tomonlama muloqot Ikki tomonlama muloqot Masshtabli iqtisodiyot Maqsadli iqtisodiyot Bozor ulushi Xaridorlar ulushi Barcha xaridorlar Potensial foydali xaridorlar Xaridorlarni jalb etish Xaridorlarni ushlab qolish Elektron usulda yetkazib berish mumkin bo‘lgan mahsulot va xizmatlar alohida o‘ringa ega. Bunda yetkazib berish vaqti maksimal darajada qisqartiriladi. Elektron usul ko‘ngilocharlik sanoati raqamli mahsulotlarini (filmlar, video, musiqa, jurnal va gazetalar), axborot, o‘qitish vositalari yetkazib berishda keng qo‘llanadi hamda dasturiy ta’minot ishlab chiqish va yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar tomonidan samarali foydalaniladi . Innovatsion marketing tizimida brending siyosati Marketingning eng muhim vazifalaridan biri bozorda mavjud firma yoki tovar markasiga tezkorlik bilan olinadigan emas, balki uzoq muddatli iste’molchilar hohish- istaklarini yaratish hisoblanadi. Uzoq muddatli iste’molchilar hohish-istaklarini yaratish jarayoni xaridorga tovar yoki xizmatning afzalliklarini taqdim etish, uni mahsulotning

tovarning funksional va emotsional elementlarini qabul qilishga yordam ko‘rsatishga ham imkon beradi. Internetning paydo bo‘lishi va rivojlanishi brendingning alohida tarkibiy qismi - internet-brending paydo bo‘lishiga olib keldi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, virtual muhit xususiyatlari brendlarni rivojlantirishning an’anaviy usullaridan farq qiluvchi usullardan foydalanishni talab qiladi va bundan tashqari, Internetda uni bilish tobora kuchli ahamiyat kasb etib bormoqda. Internetdan foydalanuvchi kuchli va oson tanib olinuvchi brendsiz kompaniya saytiga maqsadli yo‘nalgan holda kirib kelishining ehtimoli juda past, uning bu yerga tashrif buyurgandan so‘ng yana takror qaytib kelish ehtimoli esa undan ham kam. Shuning uchun Internetda kuchli brendsiz muvaffaqiyatga amalda erishib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, Internetda brend ishonch kreditini oshirish hisobiga o‘zaro aloqa samaradorligini sezilarli oshiradi, chunki bu omil ushbu muhitda real dunyodagidan ham muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zaro aloqalarning ko‘proq virtual xarakterga ega ekanligi u yoki bu saytning, masalan, internet-magazin saytining ortida qanalik jiddiy kompaniya turganligini tezda aniqlashga imkon bermaydi. Bunday holatda faqat «dog‘ tushmagan obro‘» va mashhur brendning mavjudligi yordam berishi mumkin, xolos. Internet-brendlarni ajratib turuvchi xususiyatlar quyidagilar hisoblanadi . > an’anaviy mezonlardan farq qiluvchi brendlarni baholash mezonlari — an’anaviy muhitda savdo markasining ommaviyligi ko‘p jihatdan uning o‘ziga xos xislatlari va sifatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bu masalan, tovar sifatining yuqoriligi, mijozlarga xizmat ko‘rsatish yoki servis xizmatining yuqoriligi va hokazolar bo‘lishi mumkin. Internet dunyosida tovar va xizmatlar sifatini baholashning an’anaviy tizimi ikkinchi o‘ringa o‘tadi. Birinchi o‘ringa Internetda kommunikatsiyalar o‘ziga xosliklari bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar: taqdim etilayotgan axborot hajmi, ishning osonligi va qulayligi, individual «nastroyka» lardan foydalanish imkoniyati, qulay navigatsiya tizimi, xavfsizlik, konfidensiallik va boshqalar chiqadi; > Internet-brendlar faolligi — oddiy dunyoda brendning shakllanish jarayoni qoidaga ko‘ra, kompaniya va uning mahsuloti haqida uzluksiz axborot

oqimi vositasida ro‘y beradi. Uni yaratishning asosiy vositalaridan biri ko‘p hollarda ommaviy axborot vositalari hisoblanadi, bu esa interaktiv aloqaning yo‘qligi sababli brendlarning passiv bo‘lishini anglatadi. Buning aksicha, Internetda brend bevosita iste’molchilar bilan aloqa qilishga, ularning ehtiyojlariga javob qaytarishga, muloqot o‘rnatish va hokazolarga imkon beradi, ya’ni ular bilan darhol aloqa qilish imkoniyati mavjud. Foydalanuvchi unga va’da qilinayotgan narsalar qanchalik voqelikka mos kelishini shu zahoti tekshirishi mumkin; > shakl emas, mazmun — oddiy dunyoda savdo markasining kuchi va muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning vizual tavsifnomalari —obraz va personajlarning esda qoluvchanligi va jozibadorligi bilan izohlanadi. Internetda tashqi ko‘rinish ikkinchi darajali rol o‘ynaydi va faqat foydalanuvchiga axborotni qabul qilishga yordam beradi, asosiy rolni esa mazmun o‘ynaydi; > internet-brendlar dinamikligining yuqoriligi tarmoqda vaqtning tez o‘tishi bilan bog‘liq. Agar «Koka-Kola» kompaniyasi ko‘p mashaqqatlar bilan bir necha o‘n yillikda bosib o‘tgan yo‘li natijasida bozorning yetakchisi va dunyodagi eng mashhur brendlardan biriga aylangan bo‘lsa, Yahoo! katalogiga buning uchun atigi 5 yil kerak bo‘ldi, uning mashhurligi esa bugungi kunda Internet tarmog‘i doirasidan chetga ham tarqalgan . Internet-brendlarning xususiyatlari ularning shakllanishiga ko‘p sonli omillarning ta’sir etishini ko‘rsatadi. Bu borada asosiy omillar quyidagilar sanaladi: > saytni amalga oshirish (tashqi ko‘rinishi, funksionalligi), uning reklama ta’sirida shakllangan kutishlarga mosligi; > saytda firma va uning mahsulotlari haqida axborot taqdim etishning to‘liqligi va samaradorligi; > xizmat ko‘rsatish sifati, bu yerga Internet orqali harid qilish taklif etilayotgan bo‘lsa buyurtmalar bilan ishlash tezligi, murojaatga javob qaytarish tezligi va hokazolar kiradi; > taqdim etilayotgan xizmatlar va sayt faoliyatini ta’minlovchi tizimning ishi ishonchliligi; > taqdim etilayotgan servis turlarining unikalligi, masalan, mahsulotlar

tavsifnomalarini, olingan afzalliklarni taqqoslash; > foydalanuvchilar oluvchi real foyda . Tarmoqda brendni yaratish va rivojlantirish jarayoni ikki bosqichga taqsimlanishi mumkin. Birinchi bosqichda muloqot doirasining brend haqida xabardorligining shakllanishi ro‘y beradi. Bu bosqichda asosiy vazifalar foydalanuvchilarning brendni tanib olishi, uning qaysi toifaga mansub ekanligi hisoblanadi. Ikkinchi bosqichdagi vazifalar doirasiga brendning pozitsiyalarini mustahkamlash, foydalanuvchilarning moyilligini kuchaytirish va ularning bilan yanada kuchliroq aloqada bo‘lish kiradi. Yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqib, Internetda brendni shaklantirish va harakatlantirishning asosiy usullari Internetda imidj-reklama, homiylik, jamoatchilik bilan aloqalarni tashkil qilish va hamkorlik munosabatlarini shakllantirish hisoblanadi.

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон, 2012. -36 б. 2. Белявский И. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз. — М.: Финансы и статистика, 2001. 3. Гордон Я.Х. Маркетинг партнерских отношений. — СПб.: Питер, 2001. 4. Данько Т. Электронный маркетинг. — М.: ИНФРА-М, 2003. 5. Дейли Дж. Эффективное ценообразование — основа конкурентного преимущества. — М.: Вильяме, 2004. 6. Друкер П.Ф. Эффективное управление. — М.: Фаир-Пресс, 2006. 7. Кеглер Т., Доулинг П. Реклама и маркетинг в Интернете. — М.: Альпина, 2003. 8. Кирьяков А. Г. Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. — Ростов н/Д: Феникс. 2002. 9. Крылова Т.Д., Соколова М.И. Маркетинг. Теория и практика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 10. Осентон Т. Новые технологии в маркетинге: золотой ключик к лояльности потребителей. — М.: Вильяме, 2004. 11. Основы инновационного менеджмента. Теория и практика: Учебник / Л.С. Барютин и др.; Под ред. А.К. Казанцева, Л.Э. Миндели. — 2-е изд. перераб. и доп. — М.: Экономика, 2004. 12. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. — М.: Вильямс, 2003.

O'xshashlar

Marketing menejmenti

Marketing tadqiqotlari

Xalqaro marketing

Strategik marketing

Innovatsion menejment