Soliq-budjet sektori tahlili va bashorati - Iqtisodiyot - Referatlar

Soliq-budjet sektori tahlili va bashorati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

236 KB

Ko'chirib olish

Soliq-budjet sektori tahlili va bashorati Reja: 1. Davlat sektori tushunchasi. davlat operatsiyalarini o‘lchash. davlat moliyasi statistikasi tizimi 2. Daromadlar va xarajatlar tasnifi. Budjet balansi tushunchasi 3. Budjet tahlili. Budjet disbalansini hisoblash. Kamomadni moliyalashtirish 4. Soliq-budjet siyosatining barqarorligi. Daromadlar va xarajatlar tahlili 5. Davlat sektori operatsiyalarini bashoratlash. Daromadlar va transfertlarni bashoratlash. Davlat xarajatlari va sof kreditlashni bashoratlash. Moliyalashtirish manbalarini bashoratlash

Davlat sektori tushunchasi. davlat operatsiyalarini o‘lchash. davlat moliyasi statistikasi tizimi Soliq-budjet sohasi va soliq-budjet siyosatidagi o‘zgarishlar х o‘jalik rivoji va iqtisodiy siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Soliq-budjet siyosati yalpi iqtisodiy resurslardan foydalanish va yalpi taklif darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pulkredit va valyuta siyosatlari kabi, u to‘lov balansining holati, qarzdorlik darajasi, inflatsiya sur’atlari va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi. Soliq sohasi, davlat xarajatlari va qarz olish siyosati ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar hulqi, mamlakat daromadlari va boyliklarini taqsimlashga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pincha makroiqtisodiyotning ichki va tashqi sektorlaridagi jiddiy disbalans, turli choralarni qo‘llashga qaramasdan, bartaraf qilinmagan budjet kamomadi sababli kelib chiqadi. Mamlakatning soliq-budjet sohasidagi umumiy holatiga baho berish, uni barqarorlashtirish va tizimiy islohotlar bilan birgalikda qarab chiqish uchun budjet operatsiyalarini hisobga olish va tahlil qilishning asosiy tamoyillari to‘g‘risida tushuncha bo‘lishi talab qilinadi. Quyida dastlab, Х VJ tomonidan ishlab chiqilgan ”Davlat moliyasi statistikasi bo‘yicha ko‘rsatmalar”da (DMS) keltirilgan asosiy tushunchalar keltiriladi. DMS davlat boshqaruv idoralarinin budjet operatsiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlarni х alqaro andozalarga ko‘ra hisobga olish tamoyillari asosida ishlab chiqilgan. Ushbu tamoyillar daromadlar, xarajatlar, kapitalni jamg‘arish va moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan davlat operatsiyalarini tahlil qilishda ko‘mak berish uchun ishlab chiqilgan. So‘ngra davlat boshqaruv sektoriga tushuncha, davlat idoralari operatsiyalari hajmini miqdoran o‘lchash, tasniflash va davlat idoralari operatsiyalarini ifodalashda ishlatiladigan boshqa tushunchalar keltiriladi. Shuningdek, daromadlar va xarajatlar kategoriyalarining asosiy tasnifi keltirilib, odatdagi umumiy balans tushunchasi muhokama qilinadi.

Mavzuning ikkinchi qismida budjet sohasini tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan tahliliy х arakterdagi umumiy masalalar ko‘rib chiqiladi. Bunda davlat jamg‘armasi va investitsiyalari, budjet disbalansini o‘lchashning muqobil usullari, davlat budjeti kamomadini moliyalashtirishning muqobil usullari va ularning makroiqtisodiy oqibatlari, soliq-budjet siyosatining barqarorligi kabi masalalarga alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek, davlat daromadlari va xarajatlari o‘zgarishini baholash usullari chuqur tahlil qilingan. DMS ko‘rsatmasida davlat boshqaruv idoralarining bir nechta darajalari aniqlangan: markaziy hukumat, shtat va mintaqa darajasidagi idoralar, mahalliy idoralar va milliydan yuqori bo‘lgan idoralar. Ko‘pchilik mamlakat davlat boshqaruv idoralari sektoridagi budjet operatsiyalari kamida davlat budjetini shakllantiradigan markaziy hukumatni nazarda tutadi. Biroq, ko‘p mamlakatlarda budjet operatsiyalari bilan mahalliy va mintaqaviy idoralar ham shug‘ullanadi. Davlat boshqaruv sektori atamasi davlat boshqaruvining barcha darajalarini qamrab oladi. Davlat boshqaruv sektori va pul- kredit sektori orasidagi funksiyalarni ajratish maqsadida DMSga ko‘ra ikkala sektordan davlat bank va pul-kredit operatsiyalari chiqarib tashlangan. Masalan, pul-kredit boshqaruv idoralarining barcha funksiyalari, bunday operatsiyalarni qaysi tashkilot bajarishidan qat’i nazar, davlat boshqaruv sektoriga emas, pul- kredit sohasiga kiritiladi. Pul-kredit va soliq-budjet siyosatlarini ajratish, hamda pul-kredit va moliya statistikalarini davlat moliyasi statistikasidan ajratish uchun bu sohalardagi operatsiyalar bir-biridan alohida tahlil qilinishi lozim. Davlat sektori – keng ma’noda davlat boshqaruv sektori bo‘lib, unga davlat boshqaruv sektori va davlat temir va havo yo‘llari yoki davlat kommunal kor х onalari kabi davlat nomoliyaviy kor х onalar kiritiladi. Markaziy hukumatning ba’zi daromad va xarajatlari odatda markaziy hukumatning mahalliy idoralar va davlat kor х onalariga transfertlari va o‘z navbatida davlat kor х onalarining markaziy hukumatga transfertlarini ifodalaydi. Turli darajadagi davlat idoralarining yalpi oprerasiyalarini hisob-kitoblarida ”takroriy hisob”ga yo‘l

qo‘ymaslik uchun bunday transfertlar sof holda ko‘rsatilishi kerak. Bu vazifa, ya’ni turli darajadagi davlat idoralarining hisoblarini saldolash va birlashtirish jarayoni konsolidatsiya (yig‘ish) deb yuritiladi. Davlat boshqaruvi idoralarining har bir darajasida budjet, budjetdan tashqari va ijtimoiy sug‘urta mablag‘lari bilan operatsiyalar bajariladi. Budjet operatsiyalari ta’rifiga ko‘ra budjet orqali amalga oshiriladi. Budjetdan tashqari operatsiyalar budjetdan tashqarida amalga oshirilib, majburiy yig‘imlar hisobiga mablag‘lar to‘plashga va nobozor tovar va х izmatlarni taqdim qilishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, budjetdan tashqari yo‘l fondi uchun ko‘pincha yoqilg‘i hisobidan soliqlar yig‘iladi va keyin ular yo‘l х o‘jaligini saqlashga sarflanadi. Ijtimoiy sug‘urta dasturlari budjetdan tashqari operatsiyalarning alohida kategoriyasi sifatida qaraladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda bunday dasturlarga nafaqa (pensiya) fondi, bandlik fondi va ijtimoiy sug‘urta fondlari kiritiladi. Bu fondlarda to‘rejagan mablag‘lar hisobidan mehnatga yaroqsizlik va ijtimoiy nafaqalari to‘lanadi. Davlat boshqaruv idoralari sektori qanday aniqlanishi va ta’riflanishidan qat’i nazar, ko‘pchilik mamlakatlarda budjetning haqiqatda bajarilishi ko‘pincha davlat operatsiyalarining hisobida jiddiy kamchiliklarga olib keladi. Eng asosiy ikkita kamchilik - budjetdan tashqari hisoblarni ifodalash va hisoblarda milliy valyuta ekvivalentidan foydalanish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, hukumatlar budjetdan tashqari operatsiyalarda budjetga kiritilishi lozim bo‘lgan operatsiyalarni ko‘rsatishadi. Budjetdan tashqari fondlarning haddan tashqari qo‘llanilishi (ayniqsa, ular budjet operatsiyalari bilan konsolidatsiyalashmagan bo‘lsa) budjet sohasidagi ahvolni buzib ko‘rsatadi va daromadlardan faqat belgilangan maqsadlardagina foydalanilishi sababli budjet mablag‘larini boshqarishda qiyinchiliklar tug‘diradi va eng asosiysi – ushbu hisoblarga

tushadigan mablag‘lar xarajati ustidan nazoratning yo‘qotilishiga olib keladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasida budjetdan tashqari hisoblardan foydalanish faqat ikki holatda, ya’ni trast fondlari (unda nodavlat tizimlarining mablag‘lari joylashtirilgan bo‘lsa) va bo‘nak yoki oraliq hisoblari (kelgusi to‘lovlar uchun mablag‘lar joylashtirilgan bo‘lsa) sifatida foydalangandagina asoslangan bo‘ladi. Ushbu muammoni hal qilish uchun ko‘pchilik mamlakatlarda budjetdan tashqari hisoblarni yaratish o‘rniga budjet doirasida alohida hisoblar tuzishadi. Bu esa o‘z navbatida hukumat tomonidan bunday hisoblar bo‘yicha zarur nazorat va hisobotlarni tashkil qilish va tekshirishlarni olib borishga imkon beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlarda milliy valyutadagi ekvivalent hisoblari budjet holatini buzib ko‘rsatilishiga olib keladi. Ushbu hisoblardagi mablag‘lar х orijiy kreditlar va grantlar hisobiga shakllanadi. Ko‘p holatlarda ushbu mablag‘lar budjet kamomadini moliyalashtirish va kor х ona va tashkilotlarni kreditlash (davlat budjeti orqali) maqsadlarida ishlatiladi. Bunday kreditlar ko‘pincha budjetda hisobga olinmaydi va natijada u parlament nigohidan chetda qoladi va budjetning umumiy holatini buzib ko‘rsatadi, hamda foiz stavkalarini subsidiyalanishiga olib keladi. Buzib ko‘rsatilish bu mablag‘lar ”sof kreditlash” deb nomlanadigan budjetda chiziqdan yuqorida moddasida umuman hisobga olinmaydi va natijada budjet kamomadi kamaytirib ko‘rsatiladi. Undan tashqari bu ”ekvivalent” hisoblar bo‘yicha olingan va to‘langan foizlar daromadlar va xarajatlar sifatda ko‘rsatilmaydi. “Ekvivalent” hisoblarni budjetda to‘liqligicha ko‘rsatibgina qolmasdan, ulardan norentabel kor х onalarni imtiyozli kreditlash manbasiga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Davlat kor х onalari davlat sektoridan tashqarida deb qaraladi. Davlat tasarrufidagi ishlab chiqarish bo‘linmalari va ular tomonidan nazorat qilinadigan aksionerlik sanoat yoki iqtisodiyotning boshqa sektorlariga yirik miqyoslarda tovar va х izmatlar yyetkazib beradigan tijorat bo‘linmalari tasnifda nomoliyaviy kor х onalar sektorining davlatga tegishli qismiga kiritiladi. Masalan, davlat temir va havo yo‘llari, pochta х izmati va milliylashtirilgan yoki hukumat tashkil qilgan tarmoqlar MHT qoidalariga ko‘ra davlat tasarrufida bo‘lgani bilan nomoliyaviy

korporatsiyalar sektoriga mansub bo‘ladi. Davlat yoki davlat tomonidan nazorat qilinadigan, joriy, muddatli va jamg‘arma depozitlarini qabul qiladigan, shuningdek bozorda majburiyatlar qabul qiladigan va moliyaviy aktivlarni sotib oladigan moliyaviy muassasalar tasniflashda moliyaviy tashkilotlar sektoriga kiritiladi. Markaziy bank an’anaga ko‘ra davlat boshqaruv sektoriga emas, balki moliya sektoriga kiritiladi. Davlat operatsiyalarini o‘lchash. DMSning me’yorlariga binoan davlat moliya statistikasi doirasida operatsiyalar MHT, pul-kredit sohasi va to‘lov balansidagidek o‘tkazish ( начисление ) usulida emas, balki kassa yoki to‘lov usulida hisobga olinadi. Olingan mablag‘lar va qilingan to‘lovlar moliyaviy hisob- kitob qilingan vaqtda kassa usulida amalga oshiriladi. O‘tkazish usulida esa operatsiyalar majburiyatlar yoki talab yoki to‘lov muddati yyetib kelgan vaqtda hisobga olinadi. Davlat operatsiyalari kassa asosida hisoblanishi ularni pul-kredit hisoblari bilan taqqoslash imkonini beradi va uning natijasida davlat operatsiyalarining agregat pulkredit ko‘rsatkichlariga ta’sir darajasining aniqlanishini osonlashtiradi. Kassa asosida (davlat moliya statistikasi) va o‘tkazish usulidagi (pul-kredit hisoblari) hisob-kitoblar orasidagi farq muddati o‘tib ketgan to‘lovlar bo‘yicha qarzdolikning mavjudligi natijasida paydo bo‘ladi va ular operatsiyalarni iqtisodiy tahlil qilishda muhim vosita hisoblanadi. Muddati o‘tib ketgan qarzdorlik davlat boshqaruv idoralarining o‘z majburiyatlarini vaqtida to‘lashga qurbi yetmasligidan dalolat beradi va bu holat ko‘pincha kassa va o‘tkazish usullarida hisoblangan budjet balansida katta farqlarga olib keladi. O‘tkazish usulida hisoblangan budjet balansi hukumat tomonidan mablag‘lardan sof foydalanilishini ifodalab, davlatning majburiyatlarini to‘laqonli ifodalasa (ham ichki, ham tashqi majburiyatlarini), kassa asosida hisoblangan budjet balansi faqat haqiqatda amalga oshirilgan to‘lovlarnigina ifodalaydi. Agar hukumatning kassa asosida hisoblangan budjet kamomadi o‘tkazish usulida hisoblangan budjet kamomadidan past bo‘lsa, bu

holat foizlarni va boshqa majburiyatlarni to‘lash bo‘yicha qarzdorlik mavjudligidan dalolat beradi. Davlat moliya statistikasi tizimi. Bu tizim davlat idoralarini milliy iqtisodiyotning boshqa sektorlari va tashqi dunyo bilan olib borgan operatsiyalarini to‘laqonli hisobga olish va birinchi navbatda, daromadlar tushumi, to‘lov xarajatlari va to‘lanmagan qarzdorlikni aniqlashga mo‘ljallangan. Quyida ushbu tizimning asosiy tamoyillarini ko‘rib chiqamiz:  daromadlar, tushumlar, to‘lovlar va xarajatlar. Umumdavlat budjetining holati va uning makroiqtisodiyotga ta’sirini baholash uchun daromadlar va xarajatlar tushunchalarini aniq chegaralash lozim. Barcha daromadlar tushumlar bo‘lganligi bilan barcha tushumlar daromad bo‘lib hisoblanmasligi mumkin. Daromad faqat majburiyatlarni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan tushumlargina hisoblanishi mumkin. Hukumatga kredit sifatida tushgan mablag‘lar daromad bo‘lib hisoblanmaydi, chunki kreditlar vaqti kelib qaytarilishi lozim bo‘ladi. Х uddi shunga o‘ х shash, hamma to‘lovlar ham xarajatlar bo‘lib hisoblanmaydi. Masalan, kreditlarni qaytarish kreditlarni olish vaqtidagi majburiyatlardan kelib chiqqani uchun mablag‘lar xarajati bo‘lib hisoblanmaydi. Foizlar bo‘yicha to‘lovlar esa xarajatlar tarkibiga kiritiladi;  yalpi va sof summa . Daromad olish va mablag‘larni xarajat qilishdagi davlat operatsiyalarini statistik ma’lumotlarda to‘la ifodalash uchun daromadlar va xarajatlar yalpi summa ko‘rinishida ifodalanadi. Masalan, maktabda o‘qitish uchun to‘lovlar maorif xarajatlarining balanslashgan provodkasida ko‘rsatilmaydi, soliqlarni yig‘ish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar esa soliq tushumlaridan ”manfiy daromadlar” sifatida chegirilmaydi. Kreditlash va qarz olish qoidadan chiqadigan alohida ikkita holat hisoblanadi. Bu holatda yagona ahamiyatli miqdor bo‘lib, pul mablag‘larining davlat boshqaruv idoralariga va qarama-qarshi yo‘nalishda tezlik bilan harakatlanishi hisoblanadi;  ikkiyoqlama va biryoqlama operatsiyalar. Ikkiyoqlama operatsiyalar

natijasida tovar va х izmatlarni olish (berish) evaziga pul resurslari to‘lanadi (olinadi). Masalan, tovar va х izmatlarni sotish (sotib olish) operatsiyalari. Biryoqlama operatsiyalarda to‘lash yoki olish ularning evaziga birorta narsani olish yoki berish bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Masalan, transfertlar va grantlar olish (berish);  soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar. Daromadlar, grantlardan tashqari, barcha qaytarilmaydigan tushumlarni qamrab oladi. Daromadlar joriy mablag‘lar va kapital (faqat kapital aktivlarni sotishdan olingan daromadlar) hisobiga shakllanadi. Soliqlar – davlat idoralari i х tiyoriga biryoqlama majburiy tushumlar bo‘lib, ulardan jamiyat ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Soliq tushumlariga (ularning sof summasi ortiqcha to‘langan soliqlar qaytarilishini nazarda tutadi) ijtimoy sug‘urta fondiga ajratmalar va fiskal monopoliyalar tomonidan davlat budjetiga o‘tkazilgan daromadlar kiradi. Soliq bo‘lmagan tushumlarga mulkka egalik qilishdan daromadlar, to‘lovlar va yig‘imlar, jarima va budjetga o‘tkazilgan davlat kor х onalari foydalari kiradi;  qaytarilmaydigan tushumlar. Ularga boshqa davlatlar hukumatlari yoki х alqaro tashkilotlardan olingan biryoqlama tushumlar kiradi. DMS qo‘llanmasida qaytarilmaydigan tushumlar moliyalashtirish emas, balki daromad operatsiyalari guruhiga kiritilgani bilan, ularning summasi va kelib tushish vaqti davlat idoralari tomonidan boshqa tushumlarga o‘ х shab nazorat qilib bo‘lmasligi sababli, daromadlardan alohida ajratib ko‘rsatiladi. Aks holda ularni budjet tushumlari va xarajatlarining bashoratlariga kiritilishi budjetni rejalashtirish jarayonida noaniqliklarga olib keladi va natijada keyinchalik budjetni yana aniqlashtirish talab qilinishi mumkin. DMSda qaytarilmaydigan tushumlar chiziq tepasiga joylashtirilgani bilan, budjet hisoblarini tahliliy ifodalashda ularni moliyalashtirishning moddalaridan biri sifatida qaralishi maqsadga muvofiq;  davlat idoralarini sof kreditlash. U (kreditlash minus to‘lash) davlat likvidligini boshqarish maqsadlaridagina emas, balki davlat siyosati belgilagan

vazifalarini bajarish uchun davlat idoralarini kreditlash operatsiyalarini qamrab oladi. Masalan, fermerlar, talabalar va kichik biznes egalariga subsidiyalar ushbu turdagi kreditlash tarkibiga kiradi. DMS tasnifiga ko‘ra ular moliyalashtirishga emas, balki xarajatlar tarkibiga kiritilgan. Davlat boshqaruv idoralarining boshqa mamlakatlar hukumatlarining ijtimoiy ehtiyojlari uchun ajratgan kreditlari sof kreditlash tarkibiga kiritiladi va shuning uchun davlat budjeti kamomadiga ta’sir qiladi. Biroq, qarz olgan mamlakat uchun bu kreditlar chiziqdan yuqorida hisobga olinadigan tashqi kreditlash hisoblanadi. Bunday tarzdagi yondoshuv davlatning kreditlash yoki qarz olish maqsadlaridagi asoslashlar orasidagi assimetriyani ifodalaydi. Davlat idoralari depozit hisoblarida joylashtirgan valyuta miqdoridagi tebranishlar naqd pul qoldiqlari singari sof kreditlash emas, balki moliyalashtirish sifatida ko‘rsatiladi;  bank kapitalining to‘ldirilishi. Bir qancha mamlakatlarda davlatga to‘la yoki qisman tegishli banklar katta zararlar ko‘rib, kapital yetishmovchiligidan aziyat chekmoqdalar. Bu mamlakatlarning hukumatlari banklarga kapital kiritishi yoki qarz majburiyatlarini o‘z zimmalariga yuklashlari mumkin. Yuqorida ko‘rsatilganidek, DMS kassa asosida tuzilgani sababli davlat tomonidan naqdsiz qarz majburiyatlarining o‘z zimmasiga yuklashi qarzni olish vaqtida xarajat sifatida hisobga olinmaydi. Lekin keyinchalik to‘langan foizlar xarajatlar tarkibiga kiritiladi, naqd ko‘rinishda cho‘zilgan muddatlarda qarzlarni uzish manfiy moliyalashtirishga kiritiladi. Boshqacha aytganda, DMS metodologiyasiga ko‘ra davlat budjeti kamomadini hisoblashda faqat olingan qarzlar bo‘yicha to‘langan foizlargina hisobga olinadi;  х ususiylashtirishdan tushumlar. DMS qo‘llanmasida х ususiylashtirishdan tushumlarni manfiy sof kreditlash sifatida ko‘rsatish taklif qilingan. Uni davlat moddiy aktivlarini sotishdan hosil bo‘ladigan soliq bo‘lmagan kapital daromadlardan farqlash lozim. Х ususiylashtirishdan daromadlar ilgari transfert yoki kapital qo‘yilmalar hisobiga sotib olingan kor х onalardagi davlat ulushini sotish natijasida hosil bo‘ladi. Bunday yondoshish budjet balansini faqat bir martagina ya х shilashga imkon beradi. Bu tushumlarni chiziqdan tepada ko‘rsatish

qabul qilingan bo‘lsada, joriy operatsiyalarni tahlil qilishda, hukumatning sof moliyaviy ahvoliga ta’sir qiluvchi operatsiyalar singari, chiziq ostida ifodalash maqsadga muvofiqdir. Bir marotabalik budjet kamomadini pasaytirish keyinchalik, masalan, hukumat o‘z tasarrufida bo‘lgan kor х onani sotib yuborganidan so‘ng kor х ona foydasining budjetga tushmasligi hisobiga, kamomad oshib ketishi mumkin. Lekin, agar davlat kor х onalarni sotishdan tushgan mablag‘larni boshqa aktivlarni sotib olish yoki o‘z qarzlarini uzishga ishlatgan bo‘lsa, keyinchalik sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan kamomadning umumiy summasi qorejaishi mumkin. Ushbu variantda davlat va х ususiy sektor real resurslar uchun talabga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasdan, faqat o‘zaro aktivlarni ayirboshlagan bo‘ladi. Biroq, agar hukumat х ususiylashtirishdan tushgan mablag‘larni joriy xarajatlarni oshirish yoki soliqlarni pasaytirish maqsadlarida ishlatib yuborgan bo‘lsa, aktivlar sotilgan yilda kamomad o‘zgarmaydi, keyinchalik esa u oshib boradi va shu asnoda х ususiylashtirish budjet holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Buyuk Britaniya budjet kamomadidagi hisoblashda o х irgi yillarda х ususiylashtirishdan katta mablag‘lar kelib tushganligi sababli, makroiqtisodiy hisoblar ikki variantda, ya’ni х ususiylashtirishdan olingan foyda hisobga olingan va olinmagan holda hisoblamoqdalar. Ushbu yondashish hisoblar tahlilini osonlashtiradi, chunki bunda х ususiylashtirishdan olingan daromadlarga aktivlarni ayirboshlash sifatida qaraladi;  Markaziy bankning foydasi. Hukumat hisobiga o‘tkazilgan Markaziy bankning foydasi daromad deb hisoblanadi. Lekin, oltin-valyuta avuarlarini qayta baholash natijasida hosil bo‘lgan va sotilmagan foyda bu summaga kiritilmaydi. Undan tashqari, o‘tkazilgan foyda Markaziy bankning ayrim operatsiyalarinigina (malalan, valyuta yoki oltinni sotish operatsiyalari) emas, balki barcha oldi- sotdilarini qamrab olishi kerak. 10. 2. Daromadlar va xarajatlar tasnifi. Budjet balansi tushunchasi Umuman olganda, davlat boshqaruv idoralari bajaradigan barcha operatsiyalar daromadlar va xarajatlar turlari bo‘yicha tasniflanadi. Asosiy tasnif iqtisodiy

х arakterga ega bo‘lib, yalpi daromadlar va yalpi xarajatlar, joriy va kapital daromadlar va xarajatlarning yig‘indisi sifatida aniqlanadi. Bu kategoriyalarning ichida soliqlar х o‘jalik faoliyatining soliqqa tortiladigan turiga ko‘ra guruhlansa, xarajatlar – ularning nima maqsadlarga mo‘ljallanganligiga ko‘ra, masalan, mudofa va maorif guruhlariga ajratiladi. Budjetni tahlil qilishda iqtisodiy tasnif funksional tasnifga nisbatan muhimroq ahamiyatga ega. Budjet balansining an’anaviy tushunchasi. Agar davlat idoralarining operatsiyalariga naqd pul harakati nuqtai nazaridan qaralsa, yalpi tushum har doim yalpi to‘lovlarga teng bo‘ladi va shuning uchun davlat idoralarining budjet hisoblari qaysidir ma’noda doimo balanslashgan bo‘ladi. Ammo, agar tahlil va qarorlar qabul qilish zarurligidan kelib chiqsak, bir tomondan asosiy e’tiborni tushumlar va grantlar, ikkinchi tomondan sof kreditlashni inobatga olgan holda xarajatlar orasidagi tafovutga qaratish maqsadga muvofiqdir. DMSda berilgan budjet balansining an’anaviy ta’rifida budjet balansi yalpi daromadlar bilan yalpi xarajatlar orasidagi farq sifatida х uddi shunday holatni ifodalaydi: Umumiy kamomad/ijobiy saldo = (daromad + olingan transfertlar) – – (xarajatlar + qarzni to‘langandan so‘ng qolgan kreditlar). Bu moddalar ”chiziq ustida” joylashadi. Qolgan barcha moddalar ”chiziq tagida”gi “moliyalashtirish” deb nomlanadigan moddalar tarkibiga kiradi va ular quyidagicha ifodalanadi: Umumiy kamomad ijobiy saldo Moliyalashtirish (qarzlar– amortizatsiya) naqd pullarning sof ko‘payishi.

Shunday qilib, davlat idoralarining davlat budjeti kamomadi daromadlar va grantlar summasidan oshiqcha sarflangan xarajatlar va sof kreditlash yig‘indisining bir qismi hisoblanadi. Budjet balansining bunday an’anaviy ta’rifi davlat idoralarining moliyaviy holatiga hamda u pul-kredit sohasi, ichki talab va to‘lov balansiga qanday ta’sir etishi to‘g‘risida to‘laqonli tasavvur berganligi sababli g‘oyat katta ahamiyatga ega. Budjet tahlili. Budjet disbalansini hisoblash. Kamomadni moliyalashtirish Budjet kamomadini aniqlashda DMSdagi umumiy kamomad to‘g‘risidagi ta’rifdan keng foydalanilsada, budjet balansini o‘lchashda barcha kamchiliklardan holis yagona bir usul hozirgacha o‘ylab topilmagan. Oldimizda turgan maqsadlardan kelib chiqib, turli tahliliy me’yorlarga asoslangan balans tushunchasining boshqa konsepsiyalaridan foydalanish mumkin. Ko‘pincha budjet holatiga baho berishda budjet kamomadining (profisitining) YaIMga foizlardagi nisbatidan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich budjet sohasining holatiga baho berishda ko‘pchilik iqtisodchilar tomonidan eng maqbul deb tan olingan. Biroq, bu an’anaviy usul ham ushbu qo‘llanmada berilgan qo‘shimcha choralar bilan to‘ldirilishi mumkin. U choralar soliq-budjet siyosatining soliqqa tortish va xarajatlar kabi tizimiy qirralarini hisobga olishi lozim. Balansning talablarga javob beradigan tushunchasini aniqlashda quyidagi omillarga e’tibor berish zarur: disbalansning turi, qamrab olish darajasi (markaziy hukumat, davlat boshqaruvi yoki davlat senktori), bu х galteriya hisobi usuli (kassa yoki o‘tkazish usullari) va har qanday shartli majburiyatning holati. Quyida budjet balansini o‘lchashning turli usullarini ko‘rib chiqamiz:  davlat sektorining qarz mablag‘lariga bo‘lgan talabini aniqlash. Ushbu usul jami davlat sektorining budjet balansini hisoblashda an’anaviy usul hisoblanadi. U shuningdek barcha davlat sektorining moliyaviy resurslariga nisbatan sof talablarni qamrab olgani uchun, barcha qirralarni qamrab oluvchi andoza bo‘lib hisoblanadi. Umumiy balans tushunchasidan davlat boshqaruvining barcha pog‘onalarida foydalanish mumkin. Markaziy hukumat va davlat

boshqaruv sektorining qarz mablag‘lariga ehtiyoji jami davlat sektori ehtiyojlarining bir qismi hisoblanib, uni haqiqatda davlat boshqaruvi sektori va davlat kor х onalari sektorining qarz mablag‘lariga ehtiyoji va sektorlararo transfertlarni saldolash kabi ma’lumotlar asosida aniqlanadi;  budjetning joriy balansi (joriy operatsiyalar hisobining balansi). U joriy daromadlar va joriy xarajatlar orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichdan ko‘pincha davlat jamg‘armalari hajmini aniqlashda foydalanilib, unga davlatning umummilliy jamg‘armalariga qo‘shgan hissasini ifodalovchi ko‘rsatkich sifatida qaraladi. Joriy budjet saldosi davlat jamg‘armasi yalpi joriy daromadlar yalpi joriy xarajatlar. Biroq, ushbu tushunchadan budjetni amaliy tahlil qilishda foydalanish bir qancha cheklovlar bilan bog‘langan. Ushbu tushuncha bir tomondan kapital, ikkinchi tomondan esa joriy daromadlar va xarajatlar bilan chegaralangan. Kapital xarajatlarga bir yildan oshiq bo‘lgan muddatlarda ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun sotib olinadigan va transfert shaklida olingan aktivlar kiritiladi. Qolgan barcha xarajatlar tasnifga ko‘ra joriy xarajatlar deb hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan farqlanish, xarajatlarni kapital va joriy turlarga an’anaviy tasniflashdagidek i х tiyoriydir. Ya’ni turli mamlakatlarda ular turlicha talqin qilinganligi sababli ulardagi davlat sektori investitsiyalarini taqqoslashda, sanoati rivojlangan malakatlar investitsiyalarini taqqoslashda ham bir qancha qiyinchiliklar kelib chiqadi. Bu yerda eng muhimi, barcha davlat investitsiyalari iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, lekin turli loyihalarni moliyalashtirishda davlat mablag‘laridan foydalanish masalasida keragidan ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘yilishi to‘g‘risida ko‘plab misollarni keltirish mumkinligi shubha uyg‘otishini esdan chiqarmaslik va bu masalada juda katta aniqlik va nazorat o‘rnatish lozim. Agar asosiy vositalarni ya х shi holatda saqlab turishga nisbatan yangi kapital

qo‘yilmalarni sarflashga ustunlik beriladigan bo‘lsa, pirovard oqibatda bu holat iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayishiga (o‘sishiga emas) olib keladi. Shunday qilib, dastlabki qarashda joriy budjet balansi ko‘rsatkichi jozibali ko‘rinsada, ya х shi indikator bo‘lib hizmat qilolmaydi. Undan shuningdek budjet sohasidagi holatning ichki va tashqi sektorlar orasidagi makroiqtisodiy balansga ta’sirini tahlil qilishda ham foydalanib bo‘lmaydi.  birlamchi yoki foizsiz balans. Bu ko‘rsatkichda foiz to‘lovlari hisobga olinmaydi va natijada turli bosqichlarda joriy budjet siyosatining ta’sirini aniqlash imkoniyati tug‘iladi. Asosiy balans hisob-kitoblarida, odatda yalpi foiz to‘lovlari yalpi xarajatlardan ayirib tashlanadi. Biroq, nazariy nuqtai nazardan hukumat tomonidan amalga oshiriladigan faqat sof foiz to‘lovlari ayirilishi (foiz to‘lovlaridan foiz tushumlari ayirmasi) lozim. Ushbu birlamchi balans hukumatning joriy budjet siyosati sof davlat qarziga qanday ta’sir o‘tkazayotganligini ifodalagani uchun davlat budjeti kamomadini oldingi yil darajasida (agar u talablarga javob beradigan darajada bo‘lgan bo‘lsa) saqlab qolish imkoniyatini ifodalovchi muhim indikator bo‘lib hisoblanadi va uni quyidagicha yozish mumkin: Asosiy budjet kamomadi/ an’anaviybudjetkamomadi/ to‘langan ijobiy saldosi ijobiysaldosi foizlar.  operatsion balans. Uni hisoblash uchun an’anaviy balansdan inflatsiya hisobiga to‘g‘ri kelgan foiz to‘lovlari ayiriladi, yoki birlamchi balansga foiz to‘lovlarining real miqdori qo‘shiladi. Uzilmagan nominal davlat qarzining real qiymati kreditorlar yuqoriroq nominal foiz stavkalari belgilab, uni qoplashga harakat qilishlariga qaramasdan inflatsiya hisobiga kamayadi. Bunday qoplash ko‘pincha pul korreksiyasi deb nomlanib, kapitaldan foydani emas, balki

kapitalning qaytimini nazarda tutadi. Boshqacha aytganda, davlat qarziga х izmat qiluvchi foiz to‘lovlarining bir qismi amalda asosiy summa qaytimi hisoblanadi va shuning uchun chiziq tepasidagi foiz to‘lovlaridan bu summani chiqarib tashlamasak, kamomad summasi bo‘rttirib ko‘rsatiladi. Operatsion balans tushunchasidan foydalanganda ushbu muammo paydo bo‘lmaydi. Bunday tushunchadan foydalanish, ayniqsa inflatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda har bir yil uchun budjet siyosatini davlatning real qarz darajasiga ta’sirini aniqlashda asosiy indikator bo‘lganligi uchun muhim hisoblanadi. Inflatsiya jarayonlari nisbatan yuqori bo‘lgan sharoitlarda real davlat qarzining dinamikasi nominal davlat qarzi dinamikasiga nisbatan kelgusida qanday budjet siyosati yuritilishi lozimligini bashoratlashda muhim indikator deb tan olingan. Yuqori inflatsiya sharoitlarida an’anaviy va operatsion balans ko‘rsatkichlari va o‘zgarish tendensiyalari orasida katta farqlanish mavjud bo‘ladi. Yuqoridagi o‘zaro bog‘liqliklarni quyidagicha ifodalash mumkin: Operatsion kamomad/ ijobiy saldo yoki an’anaviy kamomad/ ijobiy saldo foiz to‘lovlarining inflyasion qismi Operatsion kamomad/ ijobiy saldo an’anaviy kamomad/ ijobiy saldo foiz to‘lovlarining real qismi Kamomadni moliyalashtirish.

Davlat budjeti kamomadining makroiqtisodiy holatga ta’siri kamomadni moliyalashtirish х arakteri bilan uzviy bog‘liqdir. Yuqorida ko‘rsatilganidek, kamomadni quyidagi to‘rtta manba hisobiga moliyalashtirish mumkin: Markaziy bankdan qarz olish yoki emission moliyalashtirish, bank sektoridan qarz olish, bank bo‘lmagan sektordan qarz olish, tashqi dunyo sektoridan qarz olish yoki valyuta zahiralaridan foydalanish. Keng ma’noda olib qaraganda, yuqorida ko‘rsatilgan barcha moliyalashtirish manbalari makroiqtisodiy disbalansga olib keladi: inflatsiyaga ta’sir qiluvchi ortiqcha pul massasi shakllanadi; tashqi qarz muammosini keskinlashtirib yuboruvchi haddan tashqari tashqi qarz hajmining oshib ketishi sodir bo‘ladi; valyuta zahiralari tugab, valyuta inqiroziga olib keladi; haddan tashqari ichki qarzlarning oshib ketishi real foiz stavkalari va davlat qarzini keskin oshishiga olib keladi. Biroq, amalda moliyalashtirishning muqobil usullari va ularning oqibatlari orasidagi o‘zaro bog‘liqliklar juda murakkab bo‘lishi mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlarda davlat budjeti kamomadining salmoqli qismi naqd pulga aylanib, inflatsiyaning asosiy manbaiga aylanadi. Hukumatning real resurslarni pul emissiyasi hisobiga nazorat qilish qobiliyatini ba’zan ”emission daromad” deb nomlashadi. Ushbu tushuncha “inflatsion soliq” tushunchasi bilan uzviy bog‘langan. Inflatsion soliq va emission daromadning ba’zi oqibatlari. Hukumat xarajatlarni boshqa sektorlardan soliq tushumlarini oshirish, qarz olish yoki pul emissiyasi hisobiga moliyalashtirishi mumkin. Pul emissiyasi hisobiga olingan emisson daromad hukumat xohlagan miqdorda qog‘oz pullar chiqarish monopol huquqiga egaligidan kelib chiqadi. Pulni bosib chiqarishga ketgan xarajatlar nominal kupyura hisobiga sotib olinadigan resurslar qiymatidan ancha past bo‘lganligi sababli, hukumat pul bosib chiqarish evaziga emission daromad oladi. Hozirgi sharoitlarda banklar ham pul yaratib, daromad olish imkoniyatiga egalar. Demak, emission daromadni mamlakatdagi pul emitentlarini yalpi real resurslarining summasi sifatida aniqlash mumkin. Shartli ravishda emission daromadni ( S ) quyidagicha yozish mumkin:

yoki , bu yerda yoki foizlarda nominal pul zahiralarining o‘sishi, va . Shunday qilib, emission daromadni boshqa sektorlardagi nominal pul qoldiqlarining ( Д M ) nar х darajasi ( R ) orqali o‘zgarishi sifatida, yoki foizlardagi nominal pul hajmining (  ) o‘sish sur’atini real pul hajmiga ( m ) ko‘paytirish orqali aniqlash mumkin. Davlatning emisson daromadi ( Sg ) tabiiy ravishda faqat davlatning zahira pullari emissiyasini va yuqoriroq samarali pullarni ( N ) ifodalagani uchun umumiy emission daromaddan ancha kam bo‘ladi. yoki , bu yerda , ya’ni foizlarda zahira pullarining qo‘shimcha o‘sish sur’ati. Emissiya daromadini ( S ) “sof emissiya daromadi” va “inflatsion soliq” qismlarga ajratish mumkin: yoki S = real pul qoldiqlarining o‘zgarishi + inflatsiya darajasi * * real naqd pul qoldiqlari hajmi , yoki S = sof emission daromad + infyatsion soliq ,  m – emission daromadning bir qismi bo‘lib, real naqd pul qoldiqlarining o‘zgarish summasini anglatadi. U real iqtisodiy o‘sish yoki pulga talabning maqbul tarzda o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi;  emission daromadning inflatsion soliq qismi inflatsiya sur’atiga teng bo‘lib, soliq stavkasini (D) boshqa sektorlardagi naqd pulning real hajmiga ( m ), ya’ni soliqqa tortish bazasiga ko‘paytmasiga teng. Inflatsiya nolga teng bo‘lgan

sharoitlarda inflatsion daromad ham, tabiiyki nolga teng bo‘ladi, ammo emission daromad naqd pullar real qoldiqlarining o‘sishi to‘ х tab qolmasa, hamon kelib tushib turadi. Aholining real pul qoldiqlariga talabi o‘zgarmasa, emission daromad inflatsion soliqqa teng bo‘ladi. Boshqa sektorlar to‘laydigan inflatsion soliq hukumat to‘playdigan soliqdan ancha katta bo‘ladi. Boshqacha aytganda, davlatning budjet kamomadini qoplashda inflatsion soliq usulidan foydalanish siyosatini olib borishi natijasida boshqa sektorlarning majburiy xarajatlari hukumatning oladigan real resurslariga nisbatan ancha katta bo‘ladi. Shu ma’noda inflatsion soliq juda samarasiz hisoblanadi. Inflatsiya sur’atlari tezlashganda naqd pullarning real qoldiqlariga talab pasayadi, chunki boshqa sektorlar yuqori inflatsiya sharoitlariga moslashishga harakat qiladilar. Bunda ular shu jumladan, yuqori darajada soliqqa tortiladigan milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirish usullaridan ham keng foydalanadilar. Yuqori darajadagi inflatsiya sharoitlarida naqd pulning real qoldiqlarini qisqarishi inflatsion soliq bazasining qisqarishiga teng bo‘ladi. Soliqqa tortish bazasining bu tarzda qisqarishi hukumatni oldingi davrdagidek soliqni yig‘ib olishi uchun inflatsiyani (soliq stavkasini) oshirishga majbur qiladi. Grafik ko‘rinishida emission daromad tarzidagi tushumlarni teskari o‘girilgan U- shaklida chizish mumkin. Inflatsiya oshib borgan sari emission daromad ham oshib boradi, ammo ma’lum bir nuqtada u maksimumga erishadi, undan so‘ng inflatsiyani oshib borgani bilan daromadlar pasayib boraveradi. Ko‘pchilik sanoati rivojlangan mamlakatlarda emission daromadning maksimal miqdori YaIMning 1-2 foizini tashkil qiladi, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa u 510 foizni tashkil qiladi. Bank tizimidan qarz olishi. Markaziy bankdan kredit olish hisobiga qarz olishdan farqli o‘laroq, depozit banklaridan olingan qarz avtomatik tarzda yuqori samarali pulni yaratmaydi (ya’ni, zahira pullarni). Markaziy bank tomonidan depozit

banklarining kredit resurslariga qo‘shimcha talablarini qondirish uchun ajratgan qo‘shimcha zahiralari Markaziy bankdan olingan kredit bilan bir х ildir. Lekin, Markaziy bank kredit resurslariga bo‘lgan qo‘shimcha talabni qondirishdan bosh tortsa, depozit banklari х ususiy sektorni kreditlash hajmini davlatga ko‘proq kredit berishi natijasida qisqartirishga majbur bo‘ladi. Bu holat foiz stavkalari oshirilishi natijasida х ususiy sektor xarajatlarini siqib chiqarish deb nomlanadi. Bank bo‘lmagan muassasalardan qarz olish. Ichki qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish, uni bank bank bo‘lmagan muassasalarga sotish orqali budjet kamomadini noemission moliyashtirishi mumkin. Bu holda bank tizimi davlat majburyatlarini joylashtirishda vositachi sifatida qatnashadi. Bank bo‘lmagan muassasalardan shu tarzda qarz olish, davlat tomonidan qisqa muddatlarda pul bazasi yoki х alqaro zahiralarga tegmagan holda budjet kamomadini ushlab turish imkoniyatini beradi. Bunday usuldan foydalanish natijasida nafaqat inflatsiya, balki tashqi sektordagi inqirozning oldini olish mumkin. Biroq, ushbu tarzda qarz olishga х addan tashqari berilib ketilsa, u х avfli vaziyatlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, agar davlat qarzi miqdori chegaralanmasa, qisqa muddatlarda inflatsiyaning oldi olingani bilan, o‘rta va uzoq muddatlarda inflatsiya katta darajalarga ko‘tarilib ketadi. Ikkinchidan, aholidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarz olish, х uddi bank kreditlari holatidek, х ususiy sektordan pulni siqib chiqarib, mamlakat ichkarisida foiz stavkalarining ko‘tarilishiga olib keladi. Yuqoriroq darajadagi foiz stavkalari iqtisodiy o‘sish sur’atlarini nafaqat susaytiradi, balki davlat qimmatbaho qog‘ozlarini yuqori foiz stavkalarida emissiya qilish, ushbu stavkada majburiyatlar uzishni taqozo qilib, qarzlarga х izmat ko‘rsatish xarajatlarini oshiradi va natijada kelgusi budjet kamomadini yanada oshishiga olib keladi. Real foiz stavkalarining iqtisodiy o‘sish sur’atlaridan baland bo‘lgan holatlarda qarzlarga х izmat ko‘rsatish xarajatlari tinmay o‘sib boraveradi va natijada davlat qarzini talabga javob beradigan darajada ushlab turish imkoni bo‘lmaydi.

Yuqori inflatsiyali mamlakatlarda davlat uzoq muddatli qarz majburiyatlarining qiymati tez sur’atlarda pasayib boradi va natijada ushbu vositaga bozorda erkin talab keskin kamayadi. Bunday paytlarda hukumat qarz majburiyatlarini joylashtirish maqsadida banklar va aholini majburlash (bevosita yoki bilvosita) usullaridan foydalanadi. Lekin bunday usullardan foydalanib, pullarning bir qismini musodara qilish hukumatga nisbatan ko‘p yillar davomida ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Bunday hollarda davlat chidam bilan izchil noinflatsion makroiqtisodiy siyosat olib borib, moliyaviy barqarorlikka erishish natijasida ishonch uyg‘otishga harakat qilish lozim. Tashqi qarz. Hukumat tashqi kamomadni uzoq muddatli qarz majburiyatlarini norezidentlarga sotish yoki o‘z valyuta zahiralari hisobiga moliyalashtirish mumkin. Ammo zahiralar hisobiga kamomadni moliyalashtirish imkoniyatlari chegaralangan bo‘ladi. Agar х ususiy sektor valyuta zahiralarining tugayotganligidan х abar topib qolsa, kapitalni chetga chiqib ketishi, almashuv kursining tushib ketishi natijasida inflatsiya darajasi ko‘tarila boshlaydi. Dastavval kamomadni tashqi qarz yoki valyuta zahiralari hisobiga moliyalashtirish milliy valyutani baquvvatlashuviga va eksporterlar raqobatbardoshligini keskin pasayishiga olib keladi. Oldingi davrlarda haddan tashqari ko‘p qarz olinganligi va rivojlanayotgan mamlakatlarning past darajada raqobatbardoshligi bugungi kunda ularning tashqi moliyalashtirish imkoniyatlarini izlashlarida jiddiy to‘siq bo‘lmoqda. Tijoriy manbalardan olinishi mumkin bo‘lgan х orijiy kreditlarning foiz stavkalari esa, bu mamlakatlar uchun juda qimmatlik qilmoqda. Agar budjet ko‘rsatkichlari kassa emas, balki o‘tkazish usulida hisoblansa, moliyalashning yana bir manbai paydo bo‘ladi, u ham bo‘lsa, muddati o‘tib ketgan kreditorlik qarzlaridir. Ko‘pchilik rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda mavjud bo‘lgan muddati o‘tib ketgan qarzdorlik tufayli kassa va o‘tkazish usulida hisoblangan budjet kamomadi ko‘rsatkichlari bir- biridan keskin

farqlanadi. Muddati o‘tib ketgan qarzdorlik ham kamomadni majburiy moliyalashtirish usuli bo‘lib hisoblanadi. Soliq-budjet siyosatining barqarorligi. Daromadlar va xarajatlar tahlili O х irgi yillarda iqtisodchi-olimlar orasida soliq-budjet siyosatining barqarorligi masalasi katta qiziqish uyg‘otmoqda. Qanday holatlarda soliq-budjet siyosatini nobarqaror deb hisoblash mumkin? Siyosiy qaror qabul qiladigan sha х slar ma’lumoti uchun qanday operatsion indikatorlar ishlab chiqish lozim? Hozirgi paytgacha soliqbudjet siyosatining barqarorligiga yagona ta’rif ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da, ko‘pchilik muta х assislar tomonidan joriy va kelgusi budjetlar kamomadi YaIMga nisbatan tez sur’atlarda oshib borsa, olib borilayotgan soliq- budjet siyosati barqaror emas, deb qabul qilingan. Shunday qilib, barqarorlikning eng asosiy ko‘rsatkichlaridan biri qarzning YaIMga nisbati va uning o‘sish sur’atlaridir. Ko‘pchilik mamlakatlar tajribasi qarz miqdorining YaIMga nisbati baland bo‘lishi o х ir-oqibatda olib borilayotgan siyosatning kelajagi yo‘qligi va uni o‘zgartirish lozimligini ko‘rsatdi. Qarzning YaIMga nisbati baland bo‘lishi real foiz stavkalariga bosim o‘tkazib, budjet kamomadi sharoitlarida qarzga х izmat ko‘rsatish xarajatlari salmog‘ining oshishiga olib keladi va budjet siyosatida i х chamlik va egiluvchanlik imkoniyatlaridan foydalanishga imkon bermaydi. Moliya bozorining ishtirokchilari olib borilayotgan siyosat ishonch uyg‘otmayotganligi sababli, uni o‘zgartirish lozimligiga ko‘zi yyetib, o‘z kutishlarini o‘zgartirilardi va natijada hukumat olib borayotgan siyoatni davom ettirish imkoniyati tugaydi. Bu esa, hukumat tomonidan qarz majburiyatlarini joylashtirish masalasida muammolar tug‘diradi va o х ir oqibatda ularni sota olmay qoladi. Bozor faoliyatining qatnashchilari qarz miqdorining YaIMga nisbati qanchalik baland bo‘lsa, hukumat shunchalik xarajatlarni qisqartirish hisobiga budjet chegaralarida qolishi qiyinlashishini tushunib yetadilar va hukumatning

emission moliyalashtirish yoki qarzni to‘lashdan bosh tortish va qarzni qaytarish shartlarini o‘zgartirish xavfi oshadi. Yuqoridagilardan ayon bo‘ldiki, soliq-budjet siyosatida barqarorlikni aniqlash masalasiga yondoshuvlardan biri bo‘lib, foiz stavkalari va inflatsiyaning maqbul o‘sish sur’atlariga mos keladigan YaIMga nisbatan davlat qarzning miqdorini o‘sishiga yo‘l qo‘ymaydigan kursni belgilash hisoblanar ekan. Yuqoridagi me’yorni olib borilayotgan soliq-budjet siyosatining barqarorlik darajasiga baho beradigan indikator sifatida talqin qilish mumkinligiga qaramasdan, u ayrim kamchiliklardan holi emas. Birinchidan, iqtisodiy adabiyotlarda davlat qarzining YaIM miqdori qancha bo‘lishi optimal yoki maqbul bo‘lishi to‘g‘risida hech qanday ma’lumot yo‘q. Ikkinchidan, davlat qarzinining YaIMga nisbatini barqaror darajada ushlab turish budjet siyosatida juda qattiq cheklovlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Shuning uchun soliq-budjet siyosatini olib borishda to‘lovga qobiliyatlilik tushunchasidan kelib chiqadigan qattiq talablarni biroz yengillashtirish masalasini ko‘rib chiqish lozim. To‘lovga qobiliyatlilik tamoyili barqaror budjet siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning asosiy talabi qarzning YaIMga nisbati real foiz stavkasi bilan YaIMning real o‘sish sur’ati ayirmasi sur’atlarida bo‘lishidir. Buning ma’nosi – qarzning nominal o‘sishi nominal foiz stavkalaridan pastroq bo‘lishi kerak. Barqarorlik ko‘rsatkichlari. Quyida keltirilgan soliq-budjet siyosatining barqarorlik indikatorlari to‘lovga qobiliyatlikni ta’minlash uchun qarzning YaIMga nisbatini qanday darajada o‘zgarishi lozimligini belgilashga х izmat qiladi. Bunda emission daromadning doimiy darajasi o‘zgarmas deb qabul qilinadi:  kapitalning sof ijobiy qiymati. Soliq-budjet balansining diskontlangan joriy qiymati qarzning YaIMga nisbati darajasiga teng yoki undan katta bo‘lishini ta’minlash uchun davlat idoralari kapitali sof qiymatining manfiy bo‘lmasligi talab qilinadi. Ushbu ssenariyga ko‘ra budjet barqarorligini ta’minlash uchun ko‘rsatkichlarga tuzatish kiritish miqdori - qarzni YaIMga nisbatining

boshlang‘ich darajasi bilan diskontlangan joriy asosiy balans orasidagi farqqa teng bo‘lishi lozim;  asosiy uzilish. U diskontlangan asosiy balans miqdoriga teng bo‘lib, qarzning YaIMga dastlabki nisbati bilan haqiqatdagi asosiy balans orasidagi farq darajasida barqarorlashadi. Agar uzilish miqdori musbat bo‘lsa qarzning YaIMga nisbatini barqarorlashtirish uchun xarajatlarni qisqartirish talab qilinadi. Ushbu ko‘rsatkichdan a х borotlar yyetarli bo‘lmagan vaqtlarda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Bu indikator dastlabki qarz barqaror bo‘lgan sharoitlarda kapitalning sof ijobiy qiymatini aniqlashdagidek hisoblanadi;  o‘rta muddat bashoratlaridagi soliq bo‘yicha uzilish. Ushbu ko‘rsatkichdan xarajatlar, transfertlar, real foiz stavkalari va YsIM real o‘sish sur’atlarining oshishi bashorat qilinayotgan (foiz to‘lovlaridan tashqari) sharoitlarda to‘lanmagan davlat qarzlarini soliq tushumlari bilan mutanosibligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan tuzatishlar kiritishni aniqlashda foydalaniladi. Daromadlar tahlili. Daromadlar va tushumlarning dinamikasiga baho berishda asosiy e’tibor daromadlarning YaIMga nisbati va bu ko‘rsatkichni iqtisodiyoti o‘ х shash bo‘lgan boshqa mamlakatlar bilan taqqoslashga qaratiladi. Soliqlarning oshishi hisobiga budjet kamomadini qisqartirish zarur bo‘lgan paytlarda iqtisodiy xarajatlar davlat xarajatlarini qisqartirish xarajatlari bilan taqqoslash lozim. Odatda, bu sharoitlarda ikkalasini ham qisqartirish zarur bo‘ladi. Ko‘pchilik hukumatlar ma’muriy va siyosiy nuqtai nazardan amalga oshirish osonroq bo‘lgan qisqa muddatli, bir marotabalik daromadlarni ko‘paytirish choralarini ko‘rishga harakat qiladilar. Biroq, masalaga bunday yondoshish, ko‘pincha soliq tizimi faoliyatida qiyinchiliklar, samarasiz foydalanish va qoida buzilishlariga olib kelishi natijasida nafaqat yyetarlik darajada daromadlarni to‘play ololmaslik, balki mehnat va jamg‘arishga rag‘batni susaytirish natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlarini pasaytirishga olib keladi. Soliq tizimining samaradorlik darajasi va zarur islohotlarni aniqlashda muta х assislar ko‘pincha elastiklik va dinamiklik koeffitsiyentlaridan foydalanishadi.

Soliqlarning elastiklik va dinamikligi. Soliqning elastikligi deganda ushbu soliq tizimi sharoitida (u o‘zgarmay qolganda) tushumlarni o‘zgarishinining soliqqa tortish bazasi o‘zgarishiga nisbati tushuniladi. Elastiklik soliq tizimida ichki i х chamlikni ta’minlaydi va uni quyidagicha yozish mumkin: Soliq tushumlarining elastikligi = {(o‘zgarmay qolgan soliq tizimi sharoitlarida) soliq tushumlarining o‘zgarish foizi)} soliqqa tortish bazasining o‘zgarish foizi Agar soliqqa tortish bazasining o‘rniga YaIM ko‘rsatkichini qo‘llasak, YaIM bo‘yicha elastiklik quyidagicha hisoblanadi: , bu yerda: AT – o‘zgarmay qolgan soliq tizimi sharoitlaridagi soliq tushumlari; D - ko‘rsatilgan davrdagi o‘zgarish. Agar elastiklik koeffitsiyenti birdan katta bo‘lsa, yangi soliqlar kiritmasdan yoki soliq stavkalarini o‘zgartirmasdan, ya’ni soliq siyosatida diskretsion o‘zgarishlarsiz YaIMga nisbatan soliq tushumlari oshganligini anglatadi va soliq tizimi elastiklik х arakteriga ega deb hisoblanadi. Elastiklik – ijobiy holat hisoblanadi va davlat xarajatlarining o‘sishi YaIM o‘sishiga nisbatan yuqori

bo‘lgan mamlakatlarda uni rag‘batlantirish lozim. Tez rivojlanayotgan х alq х o‘jaligi tarmoqlarini soliqqa tortish jarayonida odatda soliq tizimi YaIMga nisbatan elastik bo‘ladi, unda soliq stavkalari progressiv х arakterda bo‘ladi, soliqlar muayyan obyektdan emas, balki qiymatdan olinadi va soliqlarni yig‘ish qisqa muddatlarda amalga oshiriladi. O х irgi holat inflatsiya sharoitlarida juda muhim hisoblanadi, chunki soliqlarni hisoblash va undirish vaqtlari orasida katta uzilish bo‘lsa, soliq tushumlarining real qiymati pasayib ketadi. Elastik soliq tizimi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi va natijada ijtimoiyiqtisodiy infratizimga xarajatlar muntazam oshib boraveradi. Agar xarajatlarning oshib borishi soliq tushumlarining oshishi bilan birgalikda sodir bo‘lmasa, bu kamomadli budjetga va uning oqibatida tashqi va ichki qarzlarning ko‘payishiga olib keladi. Soliq tizimi elastik bo‘lgan hollarda odatda mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan va hukumatga ishonchni pasaytiradigan rejalashtirilmagan tez-tez soliqlarni ko‘tarish masalalari kun taribida turmaydi. Elastiklik koeffitsiyenti nafaqat umumiy soliq tushumlari, balki alohida olingan soliq turlari bo‘yicha ham hisoblanadi. Masalan, qiymatdan olinadigan soliq muayyan obyektdan olinadigan soliqqa nisbatan elastikroqdir. Yana bir elastik soliq turlaridan biri individual daromad solig‘idir. Soliqning dinamikligi YaIMning nisbiy ko‘payishiga nisbatan to‘rejagan soliq summasi sifatida aniqlanadi. Soliq tushumlari hajmining o‘zgarishi soliq tizimidagi har qanday o‘zgarishlar, shu jumladan soliqqa tortish tarkibidagi diskretsion o‘zgarishlar tufayli sodir bo‘lishi mumkin. Soliqning dinamiklik koeffitsiyenti quyidagicha ifodalanadi: . DT ushbu davrda haqiqatda soliq tushumlarining o‘zgarishini ifodalaydi. Elastiklik koeffisintini hisoblash formulasidagi Д AT ham soliq tushumlaridagi o‘zgarishni

ifodalaydi, lekin elastiklik koeffitsiyentida ma’lum davrda soliq tizimidagi o‘zgarishlar hisobiga olinishi mumkin bo‘lgan samara inobatga olingan edi. Agar tizimdagi o‘zgarishlar daromadlarning ko‘payishiga olib kelsa, dinamiklik darajasi elastiklikdan yuqori bo‘ladi, chunki soliq tizimidagi o‘zgarishlar sodir bo‘lmagan holdagi soliq tushumlari summasiga nisbatan haqiqiy soliq tushumlari summasi kattaroq bo‘ladi. Soliq tizimini baholash. Muta х assislar har bir mamlakatning soliq tizimiga baho berishda uning qo‘yilgan vazifalarga qanchalik javob berishi va tizimni islohot qilish imkoniyatlarini hisobga olishilari kerak. Soliqqa tortish tizimining asosiy vazifasi daromadlarni to‘plash bo‘lishiga qaramasdan, u ko‘pincha boshqa maqsadlarda, masalan, bozor х o‘jaligining kamchiliklarini tuzatish va daromadlarni qayta taqsimlashga ko‘maklashish maqsadlarida ham foydalaniladi. Yuqoridagi maqsadlarni hisobga olgan holda soliq tizimining samaradorligiga baho berish uchun bir nechta me’yorlar ishlab chiqilgan. Mamlakatning soliq tizimini tahlil qilishda Tanzi diagnostik testidan foydalanish mumkin. Daromadlar tushumining samaradorligiga baho berish uchun Vito Tanzi 8 ta miqdoriy diagnostik testdan foydalanishni taklif qilgan: 1. Konsentratsiya indeksi. Yalpi daromadlarning katta qismi nisbatan kam soliqlar soni va soliq stavkalari hisobiga tushadimi? 2. Dispersiya indeksi. Faqat noqulaylik tug‘diradigan kam miqdorda tushumli soliqlar soni ozmi (yoki umuman yo‘qmi)? 3. Eroziya indeksi. Haqiqiy soliqqa tortish bazasi potensial baza bilan maksimal tarzda mos keladimi? 4. Yig‘imlarni kechikish indeksi. Soliq to‘lovchilar soliqlarni aytarlik kechikmasdan va qanchalik o‘z vaqtida to‘laydilar? 5. Muayyanlik indeksi. Soliq tizimi muayyan stavkali kam sonli soliq turlariga asoslanganmi? 6. Obyektivlik indeksi. Ko‘pchilik soliqlar obyektiv o‘lchash mumkin bo‘lgan soliqqa tortish bazasidan olinadimi?

7. Soliqlar yig‘ishni ta’minlash indeksi. Soliqlar samarali yig‘imi to‘laligicha ta’minlanadimi? 8. Soliqlar yig‘ishdagi xarajatlar indeksi. Soliqlar yig‘ishda budjet xarajatlari minimumga keltirilganmi? Yuqoridagi savollarning barchasiga ”ha” javobi berilsa, Tanzi testiga ko‘ra, soliq tizimi tushumlarning samaradorligi nuqtai nazaridan eng yuqori bahoga sazovor bo‘ladi. Soliq faoliyatining tahlili. Yetarli miqdorda daromadlar tushumini eng samarali tarzda ta’minlash har qanday soliq tizimining eng asosiy vazifasi hisoblanadi. Agar yanada aniqroq gapiriladigan bo‘lsa, tartibli va iqtisodiy resurslarni х ususiy foydalanuvchilardan davlatga noinflatsion tarzda o‘tkazish – soliq tizimining bosh vazifasi hisoblanadi. Soliq faoliyatini tahlil nomi bilan mashhur bo‘lgan metodologiyadan foydalanib, daromadlarni yig‘ish unumdorligining me’yoriga baho berish mumkin. Daromadlarni yig‘ish tizimining mahsuldorligiga baho berish asosida soliq tushumlarini oshirish zarurati tug‘ilganda davlat boshqaruv idoralari minimal noqulay oqibatlarga olib keladigan qarorlar qabul qilish qobiliyatiga ega bo‘lishi yotadi. Ushbu kontekstda soliqlar yig‘imi samaradorligining keng qo‘llaniladigan indikatori bo‘lib soliq tushumlarining YaIMga nisbati yoki haqiqiy soliq koeffisinti hisoblanadi. Hukumatning soliq yig‘imlari bo‘yicha faoliyatiga umumiy tarzda baho berishda ushbu ko‘rsatkich boshqa malakatlar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Biroq, haqiqiy soliq koeffisinti mamlakat soliq salohiyatini (potensialini) inobatga olmaganligi sababli, soliq faoliyatiga baho berishda noto‘g‘ri natijalarga olib kelishi mumkin. Soliq salohiyati o‘rtacha intensivlikdagi soliqqa tortish bazasidan foydalangandagi soliq tushumlari darajasidir. Demak, soliq faoliyatining koeffitsiyenti sifatida haqiqatda yig‘ilgan soliqlarning soliq salohiyatiga nisbati sifatida aniqlash mumkin. Soliq salohiyati aniq ko‘rsatkich emas, lekin uni umuman olganda, soliqqa tortish faoliyatining samaradorligiga baho berishda qo‘llash mumkin.

Soliq salohiyati uchta asosiy omil bilan aniqlanadi: iqtisodiyotning ochiqlik darajasi; uning rivojlanish va daromadlari darajasi; daromadlar tarkibi. Soliq faoliyatining tahlili soliqlar yig‘ish samaradorligiga baho berishga ko‘mak bersada, u ayrim kamchiliklardan ham holi emas. U me’yoriy ko‘rsatkich emas, past soliq faoliyati rivojlangan mamlakatlarda ham soliq koeffitsiyenti milliy qadriyatlarni hisobga olgan holda yyetarli hisoblanishi mumkin. Soliq faoliyatining tahlili, shuningdek juda statik х arakterga ega. U soliq koeffisintlari va soliq faoliyatida teztez sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni hisobga olmaydi. Dinamika nuqtai nazaridan talablarga javob beradigan indikator bo‘lib YaIMga nisbatan soliq tushumlarining elastikligi tan olingan. Xarajatlar tahlili. Davlat xarajatlari davlat idoralarining faoliyatini moliyalashtirishga ketgan xarajatlari bo‘lib, unga davlat idoralari tomonidan tovar bilan ta’minlash va х izmatlar ko‘rsatish, ishlab chiqarish va transfertlar kiradi. Davlat tovar va х izmatlarni ikki ko‘rinishda taqdim qiladi: bevosita aholi individual yoki kollektiv tarzda iste’mol qiladigan (masalan, jamoat transporti va milliy parklar) tovar va х izmatlar; ishlab chiqarish omillaridan yanada samarali foydalanishga х izmat qiladigan tovar va х izmatlar (masalan, sanoat va port inshoatlari). Ko‘pchilik xarajat turlari, masalan, infratuzlmaga xarajatlar va yo‘llar ikkala kategoriyani qamrab oladi. Pensiya va ishsizlik nafaqasi kabi ba’zi xarajatlar bevosita uy х o‘jaligi va tijorat kor х onalariga transfertlar ko‘rinishida taqdim qilinadi. Davlat xarajatlarining darajasi va tarkibiga baho berishda tahliliy yondashish talab qilinadi. Bunday tizimli yondashish beshta elementdan iboratdir:  makroiqtisodiy yondashishiga mos keladigan yalpi xarajatlar darajasi va budjet balansi;  ba’zi tovar va х izmatlarni taqdim qilishda х ususiy sektordan oqilona foydalanish (davlat tomonidan moliyalashtirish zarur bo‘lgan hollarda ham u birinchi navbatda ijtimoiy tovarlarni taqdim qilish, tashqi samarani ta’minlash va

aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimidan foydalanuvchilarga nafaqa berish, ya’ni х ususiy bozor bajarmaydigan yoki yetarli darajada bajarmaydigan vazifalarni hal qilishga yo‘naltirishi kerak);  xarajatlarni taqsimlash ham bitta dastur doirasida, ham boshqa dasturlar bilan o‘zaro bog‘langan holda olinadigan qaytimga asoslanishi lozim;  ushbu dasturga yoki sektorga joriy xarajatlar va kapital qo‘yilmalarning pu х ta tahlili boshqa dasturlar va sektorlarga xarajatlarni oqilona taqsimlanishi bilan bog‘langan bo‘lishi;  х uddi shunday pu х ta tahlil budjet institutlariga nisbatan ham talab qilinish lozim. Bunda yalpi xarajatlarni cheklash, samaradorligini oshirish va adolatlikni ta’minlash uchun rag‘batlantirish va qo‘llanmalardan foydalanish talab qilinadi. Xarajatlar strategiyasiga tuzatishlar kiritish ko‘pincha budjetning qisqartirilishini talab qiladi. Amaldagi soliq stavkalarini oshirilishining salbiy oqibatlari va daromadlarni ko‘paytirishining muqobil manbalarini mavjud emasligi budjet xarajatlarini qisqartirishga majbur qilishi mumkin. Qattiq budjet cheklovlarini his qilayotgan bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda budjetga tuzatishlar kiritish dasturlari xarajatlar sohasida eng muhim yoki ustuvorroq turlarining aniqlanishini talab qiladi. Xarajatlarni isloh qilish yo‘lidan borayotgan mamlakatlarda hukumatlar qaysi sohalarda х ususiy sektor davlat sektorining o‘rnini muvaffaqiyatli egallashi, qaysilarini esa cheklangan resurslar sharoitida davlat o‘z tasarrufida saqlab qolishi eng samarali natijalariga olib kelishi mumkinligini aniq belgilab olishi zarur. Davlat xarajatlarining turlari. Davlat xarajatlarining asosiy kategoriyalari bo‘lib ish haqi, tovar va х izmatlar, subsidiyalar, transfertlar, foiz to‘lovlari va kapital qo‘yilmalarga xarajatlar hisoblanadi. Ish haqi. Davlatning davlat tashkilotlaridagi mehnat va ish haqi masalalariga yondoshuvi davlat xarajatlarining samaradorligiga sezilarli ta’sir qiladi. Maoshlarning past stavkalari va kasb-te х nik tarkibdagi shkalalarda

differensiasiyaning yyetarli darajada emasligi ish faoliyatida rag‘batning past bo‘lishi va davlat х izmatchilarining past mehnat unumdorligiga olib keladi. Boshqa tomondan, barcha sohalarda davlat sektori asosiy ish beruvchi sifatida qatnashuvi ish haqi fondi bo‘yicha xarajatlarning keskin oshib ketishiga olib keladi. O х irgi yillarda ayrim mamlakatlarda olib borilayotgan islohotlar davlat х izmatchilarini ro‘yxatdan o‘tkazib, “o‘lik jonlar”, vakansiya va vaqtincha ish joylarini yo‘qotish, ishga qabul qilishni to‘ х tatish, davlat tomonidan kafolatlangan ish bilan ta’minlashga barham berish, o‘z xohishiga ko‘ra nafaqaga chiqish dasturlarini amalga oshirish, ish haqini kamaytirish, ish haqining yuqori chegarasini belgilash va uni muzlatib qo‘yish, va eng og‘iri – ishdan bo‘shatish kabi choralarni ko‘rishga yo‘naltirilmoqda. Boshqa bir qancha mamlakatlarda rahbarlik bo‘g‘inlaridagi xodimlarning maoshlarini oshirishga qaratilgan urinishlar bo‘ldi. Tovar va х izmatlar. Ko‘pchilik mamlakatlarda joriy xarajatlarning salmoqli qismi davlat boshqaruv idoralarining ma’muriy va doimiy (nakladnoy) xarajatlari bilan bog‘liq bo‘lgan tovar va х izmatlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Ushbu kategoriyadagi xarajatlar hisobiga anchagina mablag‘larni tejashga erishish imkoniyati mavjudligiga qaramasdan tovar va х izmatlar hajmini qisqartirish hukumat ko‘rsatayotgan х izmatlar sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini unutmaslik kerak. Tovar va х izmatlarga xarajatlarning asosiy qismi asosiy fondlar faoliyati va unga х izmat ko‘rsatish bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Joriy faoliyatga yyetarlik mablag‘larning sarflanmasligi (ta’minot yoki ishchi kuchi xarajatlariga o‘ х shab) maorif va sog‘liqni saqlash kabi sohalarda samaradorlikning keskin pasayib ketishiga olib keladi. Asosiy fondlarga te х nik х izmat ko‘rsatish uchun yetarlik miqdorda mablag‘lar ajratilmasa, bu ularning tez sur’atlarda yemirilishiga sabab bo‘ladi. Amalda foydalanilayotgan infratuzilmaning buzilishi sharoitlarida yangi quvvatlarni yaratish siyosati juda qimmat va kam unumlidir. Ishlab turgan aktivlar amortizatsiya darajasining hisob-kitoblarida sof investitsiyalar manfiy bo‘lib qolishi mumkin. Boshqa tomondan, amaldagi dasturlarning samaradorligini

pasaytirmaslik uchun makroiqtisodiy islohotlarni olib borish davrida bir vaqtning o‘zida barcha xomashyo, materiallar va х izmatlarga xarajatlarni qisqartirmaslik zarur. Subsidiyalar. Ishlab chiqaruvchilar yoki iste’molchilarga evaziga hukumat hech narsa talab qilmaydigan har qanday turdagi davlat tomonidan ko‘rsatiladigan yordamga subsidiya deyiladi. Subsidiyalar quyidagi shakllarda berilishi mumkin: ishlab chiqaruvchi yoki iste’molchilarga bevosita to‘lovlar (naqd pul ko‘rinishidagi grantlar); davlatga taqdim qilinadigan kreditlarning foiz stavkalaridan ham past foiz stavkalarida kreditlar ajratish va ularning qaytimini davlat tomonidan kafolatlash (kredit subsidiyalari); muayyan soliq majburiyatlarini qisqartirish (soliq subsidiyalari); tovar va х izmatlarni bozor nar х idan pastroq nar х larda taqdim qilish (natura ko‘rinishidagi subsidiyalar); bozor nar х laridan qimmatroq nar х larda davlat tomonidan tovar va х izmatlarni xarid qilish (subsidiyalangan tayyorlov); bozor nar х lariga yoki bozorga kirishga ta’sir qiladigan davlat tomonidan me’yoriy aktlarni qabul qilinishi (me’yoriy aktlar bilan bog‘liq subsidiyalar); almashuv kursini oshirilgan darajada ushlab turish (valyuta subsidiyalari). Subsidiyalar yaqqol yoki yashirin (bilvosita) bo‘lishidan qat’i nazar, ko‘chilik bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda ular davlat budjetiga og‘ir yuk bo‘lib tushadi. Agar subsidiyalar davlat budjetining xarajatlar qismida ko‘rsatilsa, ular yaqqol subsidiyalar, aks holda – yashirin subsidiyalar deb yuritiladi. Yashirin subsidiyalar bozor nar х idan past yoki baland direktiv nar х lar, masalan, energoresurslar nar х i, yoki noreal foiz stavkalari yoki oshirilgan almashuv kursini ushlab turish maqsadida o‘rnatilishi sababli sodir bo‘ladi. Davlat subsidiyalarining asosiy qismi yashirin bo‘lgani sababli, ularning miqyos va hajmi budjetda to‘la aks etmaydi. Subsidiyalar, shuningdek iqtisodiy resurslarni qayta taqsimlanishiga ham ta’sir o‘tkazadi va ayrim hollarda tarkibiy islohotlarga to‘siq bo‘lishi mumkin. Iqtisodiy rivojlanishga to‘siq bo‘lgan subsidiya sifatida energoresurslarga bozor nar х idan past darajada nar х ning belgilanishini misol sifatida ko‘rsatish mumkin.

Bunday hollarda iste’molchilar energoresurslarni tejamay, haddan tashqari ortiqcha sarflaydilar. Subsidiyalarga baho berishda quyidagilarga e’tibor berish kerak: Samaradorlik. Hamma subsidiyalar ham salbiy oqibatlarga olib kelavermaydi. Samarali subsidiyalar resurslarni minimal qayta taqsimlash va rag‘batlantirish tizimida eng kam uzilishlar bilan ayrim vazifalarni yechishga imkon berishlari kerak. Samarali subsidiyalar, shuningdek aniq manzilga qaratilgan bo‘ladi, ya’ni ular faqat oldindan mo‘ljallangan guruhlar va faoliyat turlariga yyetib boradi. Davomiylik. Subsidiyalardan dasturlar orqali foydalanishni xohlaydigan kishilar o‘z moddiy ahvolini ya х shilagandan so‘ng ham subsidiyalardan foydalanishni davom ettirishni xohlaydilar. Natijada, vaqt o‘tishi bilan subsidiyalar samaradorligini yo‘qotadi. Ba’zi subsidiyalarni berish vaqti oldindan chegaralab qo‘yilishi shart bo‘lsada, dasturlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun muntazam subsidiyalar berilish sabablari tahlil qilib borilishi, agar kerak bo‘lsa, dasturlarga tuzatishlar kiritish, ularning manzili o‘zgartirilishi yoki umuman to‘ х tatilish mumkin. Shaffoflik. Davlat budjetida subsidiya dasturlarining hajmi va bu maqsadlarda ajratilgan mablag‘larni ochiq, ravshan ko‘rsatish zarur. Shaffoflikni ta’minlash ham davlat, ham х ususiy sektorlar nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqdir. Bu ayrim dasturlar bo‘yicha olingan foydani qilingan xarajatlar bilan taqqoslashga imkon beradi. Davlat boshqaruv idoralari, odatda o‘z budjetlarida qancha mablag‘, qaysi subsidiya turlari ajratilishini, iloji bo‘lgan taqdirda, soliqlar, foiz stavkalari subsidiyalari ko‘rinishida yoki me’yoriy aktlar va pul ko‘rinishidagi transfertlar yordamida subsidiyalar ko‘rinishida taqdim qilinishini ko‘rsatishlari talab qilinadi. Davlat boshqaruv idoralari subsidiyalarni oluvchilar gap qanday miqdordagi subsidiyalar to‘g‘risida ketayotganligini faqat subsidiyalar naqd pul transfert ko‘rinishida bo‘lsagina, aniq bilishlari mumkin. Bunday shaffoflik boshqa

tomondan moliyaviy imkoniyatlar va subsidiyalar bilan ta’minlash zaruratlarini taqqoslash imkonini beradi. Moliyalashtirish. Subsidiyalar budjet mablag‘lari hisobiga moliyalashtirilishi lozim. Budjetdan tashqari marketingni davlat boshqaruvi, yarimdavlat agentliklar va maqsadli budjetdan tashqari fondlar yoki Markaziy bank kabi vositalar yordamida muammoni hal qilish, havfli hisoblanadi. Subsidiyalashning bunday usullari shaffoflikni susaytiradi va ishlab chiqaruvchilar nar х larini pasaytirishi natijasida ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Amaliy yondashishni tanlash. Subsidiyalash dasturlari davlat boshqaruv idoralarining tashkiliy-ma’muriy imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Yashirin (bilvosita) subsidiyalarni ochiq (bevosita) subsidiyalashga nisbatan samarali nazorat qilish ancha mushkul ish. Dasturning ma’muriy xarajatlarini kamaytirish maqsadida subsidiyalar maksimal tarzda shaffof bo‘lishi talab qilinadi. Ijtimoiy sug‘urta xarajatlari. Budjet xarajatlarining salmoqli qismi jamiyatning kam ta’minlangan qatlamlarini, shu jumladan qarilik nafaqalari va ishsizlarga nafaqalar, himoyalash hissasiga to‘g‘ri keladi. Markazlashgan rejalashtirish sharoitlarida davlat kor х onalari bevosita yoki bilvosita ijtimoiy sug‘urta xarajatlarini o‘z zimmalariga olgan edilar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida bu kor х onalarni isloh qilish natijasida ijtimoiy majburiyatlarning qisqartirilishi yoki batamon kor х onalar tomonidan voz kechilishi natijasida davlat tomonidan ishonchli ijtimoiy himoya tizimini yaratish masalasi ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Ijtimoiy sug‘urta tizimi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar o‘z ijtimoiy sug‘urta tizimlarini yaratishga kirishib, iqtisodiy islohotlarning qisqa muddatli salbiy oqibatlarini kam ta’minlangan aholi qatlamlari uchun bir muncha yumshatishga harakat qila boshladilar. Salbiy oqibatlar asosiy tovar va х izmatlarga subsidiyalarning qisqartirilishi natijasida nar х larning oshishi va davlat kor х onalarini isloh qilish natijasida ishsizlikning paydo bo‘lishi oqibatida kelib chiqdi. Ijtimoiy himoya me х anizmi har bir mamlakatning, shu jumladan ma’muriy

tizim х ususiyatlari, shuningdek ijtimoiy himoyalashning rasmiy va norasmiy shakllarini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak. Ijtimoiy himoya quyidagi asosiy elementlardan iborat bo‘lishi talab qilinadi:  aholining sotib olish qobiliyatini eng kerakli mahsulotlarni yuqori inflatsiya sharoitlarida ham sotib olishga yyetarli darajada saqlab qolishga qaratilgan tovarlarga manzilli subsidiyalar va naqd pul ko‘rinishida qo‘shimcha to‘lovlar;  nafaqalar (pensiyalar) va mehnatga yaroqsiz bo‘lib qolishni sug‘urtalash, yosh bolalarga qarash uchun nafaqalar kabi ijtimoiy himoya me х anizmlari tarkibida manzillik tamoyilining bo‘lishi;  ishsizlik nafaqasi va ijtimoiy ishlar dasturlari ishsizlikning oshib ketishi oqibatlarini kam daromadli aholi guruhlariga nisbatan yumshatishga qaratilgan bo‘lishi. Ijtimoiy himoyalash tizimini yaratishda asosiy e’tibor manzillik va rag‘bat elementlarining mavjud bo‘lishi hisoblanadi. Ijtimoiy ne’matlarni faqat unga muhtoj bo‘lganlargina olishlari kerak. Muhtojlik darajasini aniqlashning aniq me х anizmi bo‘lmagan sharoitlarda ko‘pchilik mamlakatlarda manzillikka asoslanib, nafaqani faqat bolalar va nafaqa х o‘rlargagina berish bilan chegaralaniladi. Agar uy х o‘jaliklari daromadlarining oshib borishi bilan nafaqalar qisqartirib borilsa, ijtimoiy himoyalashga sarflangan moliyaviy mablag‘lar ham kamayib boradi. Biroq, ushbu holat bunday nafaqalarni oladiganlarga yaqqol ko‘rininshda bo‘lmagan soliq stavkalarining oshirilishi natijasida sodir bo‘lib, rag‘batlantirish tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Kapital xarajatlar. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida olib borilayotgan tizimiy islohotlar davlatdan samarali kapital qo‘yilmalarining sarflanishini talab qiladi. Bu х omashyo va omillarning nisbiy nar х lari masalasida noaniqliklarga yo‘l qo‘yilmasligi bilan birgalikda olib borilishi lozim. Biroq, bunday dasturlar aniq maqsadga yo‘naltirilgan va rejalashtirilgan dasturlar ortiqcha xarajatlarga yo‘l

qo‘ymaydigan, ya’ni iqtisodiy nuqtai nazardan maqsadga muvofiq bo‘lishi lozim. Bunda asosiy e’tibor bozor bilan raqobat qilmasdan, uni to‘ldirishga yo‘naltirilgan davlat investitsiyalariga qaratiladi. Davlat uchun ustuvor yo‘nalishlar bo‘lib maorif, sog‘liqni saqlash, shahar kommunal х o‘jaligi va qishloq joylarda infratuzilimani tashkil qilish hisoblanadi. Davlat xarajatlari va davlatning roli. Ayrim ehtiyojlarni bozor qondira olmagani uchun, davlat ishlab chiqarish jarayonlarida qatnashishga majbur bo‘ladi. Bozor milliy mudofaa, ijtimoiy tartibni saqlash yoki milliy parklarni saqlash kabi aholi uchun ijtimoiy tovarlarni yetkazib berish sohalarida ishlab chiqaruvchilar foyda ololmaganliklari sababli, ushbu sohada faoliyat yuritmaydi. Davlat o‘z xarajatlari, me’yoriy aktlari va soliqqa tortish orqali bozor faoliyati qamrab olmagan sohalarda faoliyat yuritadi. Soliqqa tortishdan foydalanib, xarajatlarni amalga oshirish yoki me’yoriy aktlarga asoslanib davlat uzoq muddatli kelgusi davrda chegaralangan yoki faol ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Unda davlat sektorining roli iloji boricha aniq va yaqqol belgilanishi lozim. Kvazifiskal operatsiyalar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlarda Markaziy bank va boshqa davlat moliya muassasalari davlat budjeti kamomadiga ta’sir qiluvchi moliyaviy operatsiyalarni olib borishadi. Kvazifiskal operatsiyalar tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:  valyuta tizimi orqali almashuv kursini subsidiyalash;  davlat idoralari, kor х onalar yoki х ususiy tizimni kreditlashda subsidiyalash;  kafolatlangan almashuv kursi singari ta’minlanmagan yoki shartli majburiyatlarni qabul qilish. Davlat sektori budjet balansini hisoblashda agar yuqorida ko‘rsatilgan operatsiyalar keng tarqalgan bo‘lsa, ular bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar albatta inobatga olinishi lozim. Ba’zi mamlakatlarning markaziy va davlat banklari katta miqdorda zarar ko‘rishlari natijasida moliyaviy tizim nobarqaror holatga kelib

qoladi. Bunday operatsiyalarning mavjudligi davlat budjetining iqtisodiyotga ta’sirini aniqlashda odatdagi ko‘rsatkichlar orqali aniq va ishonchli tahlil qilib bo‘lmasligini ko‘rsatadi. Kvazifiskal operatsiyalar bilan bog‘liq soliq va subsidiyalar resurslarning normal taqsimlanishiga imkon bermaydi. Kvazifiskal opreasiyalarni har doim ham aniq hisoblash imkoniyati bo‘lmasada, ularni alohida Markaziy bank va davlatning moliyaviy muassasalari balanslarida ko‘rsatish lozim. Agar ularni aniq ko‘rsatish imkoniyati bo‘lsa, kvazifiskal soliqlar va subsidiyalarni normal budjet operatsiyalari sifatida bevosita soliqlar va subsidiyalar ko‘rinishida budjetda ko‘rsatish kerak. Bunda kvazifiskal operatsiyalar bilan bog‘liq, ya’ni yagona almashuv kursining yo‘qligi sababli bevosita subsidiya shaklidagi kreditlash budjet balansida ko‘rsatilishi lozim bo‘lgani kabi, uzoq muddatli muammolarni yechish asosiy vazifa sifatida ko‘riladi. Kvazifiskal operatsiyalar miqyosini chegaralash uchun qonuniy tarzda Markaziy bankning kvazifiskal operatsiyalar bilan shug‘ullanish imkoniyatlarini chegaralash lozim. Bunday tizimiy islohotlarning asosiy maqsadi kvazifiskal operatsiyalarni minimal darajaga keltirish va keyinchalik ulardan batamon voz kechish hisoblanadi. Davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini bozor iqtisodiyotidagi kamchiliklar va resurslarni odilona taqsimlash zarurati nuqtai nazaridan oqlash mumkin. Lekin, faollik darajasi yanada oshib ketsa, jamiyat uchun bevosita va bilvosita iqtisodiy xarajatlar ham oshib ketishi mumkin. Shuning uchun ko‘pchilik bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda davlatning х o‘jalik faoliyatiga aralashuvini kamaytirishga qaratilgan qonuniy me’yorlar ishlab chiqilgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat xarajatlarining YaIMdagi salmog‘ini past darajada bo‘lishi, davlat rolining chegaralanganligini emas, balki davlatning moliyalashtirish imkoniyatlarini cheklanganligi, nar х larning haqiqiy xarajatlarni ifodalamasligi yoki kvazifiskal operatsiyalarning ko‘pligidan bo‘lishi mumkin. Davlat xarajatlarining makroiqtisodiy oqibatlari. Davlat xarajatlari yalpi taklifga (yoki ishlab chiqarishga) ham, yalpi talabga (yoki xarajatlarga) ham ta’sir

o‘tkazadi. Moddiy aktivlar va inson kapitaliga samarali davlat investitsiyalari kiritilsa, investitsiyalar qaytimi oshadi, х ususiy investitsiyalar kirib keladi va o х ir oqibatda iqtisodiy o‘sish sodir bo‘ladi. Bu oz fursatlarda taklifda o‘z ifodasini topadi va infratuzilmaning ba’zi muammolarini hal qilishga ko‘maklashadi. Ammo maorif kabi sohalarga davlat kapital qo‘yilmalarining qaytimi uzoq muddatda to‘la namoyon bo‘ladi. Davlat х ususiy sektor bilan chegaralangan resurslarni olish bo‘yicha raqobatlashadi va davlat xarajatlari (qarz olish yoki soliqlar hisobiga moliyalashtiriladigan) х ususiy xarajat va investitsiyalarni siqib chiqaradi. Ko‘pincha bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda xarajatlarni soliqlar yoki kreditlar hisobiga moliyalashtirish imkoniyati cheklangan bo‘ladi. Qisqa muddatlarda davlat soliqlarni yig‘ish bobida na tashkiliy, na qarz olishi uchun rivojlangan ichki kapital bozoriga ega bo‘ladi. Markaziy bank kreditlari hisobiga qarz olish esa bevosita inflatsion jarayonlarga olib keladi. Hukumatning ko‘proq xarajat qilish tomon harakatlari ushbu holatda moliyalashtirish muammosini keskinlashtiradi. Bu esa o‘z navbatida inflatsiyani oshishi va soliq to‘lovchilarining soliq to‘lovlarini kechiktirib to‘lashlari natijasida soliq tushumlarining real qiymatini pasaytiradi. Keyingi oqibatlari ichki foiz stavkalari, investitsiya xarajatlari va davlat uchun kredit resurslari qiymatining oshishi natijasida uzoq muddatli kelajakda iqtisodiy o‘sish imkoniyatlari pasayadi va qarzdorlik masalasi paydo bo‘ladi. Davlat qarzlari va kreditlar bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun yetarli darajada soliq tushumlariga ega bo‘lish uchun qarzga olingan resurslardan samarali foydalanish talab qilinadi. Davlat sektorining qarzga olgan mablag‘larini ko‘payishi, keyinchalik soliqlarni ko‘paytirish yoki davlat ko‘rsatadigan х izmat hajmlarini qisqartirish hisobiga bu qarzni uzish va foizlarni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarini oshiradi. Kapitalning bir mamlakatdan ikkinchisiga ko‘chib o‘tishida mobillikning yuqori bo‘lgan sharoitlarida foiz stavkalarining oshishi, ushbu mamlakatga kapitalning oqib kelishi, almashuv kursining ko‘tarilishi va tashqi savdoda raqobatbardoshlikning pasayishiga olib keladi.

Qarzning betaraflik (neytrallik) х arakteri. Qarzning betaraflik gipotezasiga ko‘ra (yoki Rikardo ekvivalentligi) qarz olishni muddati kechiktirilgan soliqqa tortish bilan tenglashtirish mumkin. Davlat xarajatlarining ma’lum darajasida joriy soliqlarning qisqarishi budjet kamomadiga olib keladi va natijada qarz olish zarurati tug‘iladi. Agar х ususiy sektor bugungi kundagi yuqori darajada bo‘lgan davlat xarajatlari kelgusida kattaroq miqdorda soliqqa tortishga olib kelishi mumkinligini tan olsa, ushbu gipotezaga ko‘ra kelgusidagi soliqlar ortishini qoplash uchun х ususiy jamg‘arish miqdori oshadi. Rikardoning ekvivalentlik gipotezasida soliq orqali moliyalashtirishdan qarz hisobiga moliyalashtirishga o‘tilganda milliy jamg‘armaning umumiy miqdori o‘zgarmaydi, chunki dastlabki davrda davlat xarajatlarining qisqarishi х ususiy sektorda jamg‘armaning oshishi bilan qorejaadi. Shunday qilib, davlat qarz olishi hisobiga soliqlarning qisqartirilishi soliq yukini pasaytirmaydi, faqat uni kelgusi davrga kechiktiradi. Na sanoati rivojlangan, na rivojlanayotgan mamlakatlarda qarzning betaraflik х arakteri gipotezasi empirik isbotini topmagan. Agar sanoati rivojlangan mamlakatlar bo‘yicha ma’lumotlar har х il natijalarga olib kelgan bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa gipoteza umuman isbotini topmadi. Makroiqtisodiy va tizimiy aloqalar orasidagi bog‘liqlik. Davlat xarajatlari sohasidagi siyosatning makroiqtisodiy va tizimiy qirralari bitta muammoning ikki tomoni hisoblanadi. Mudofa, iqtisodiy va ijtimoiy х izmatlar kabi davlat sektorining dasturlarini ularning zarurligi va makroiqtisodga ta’sirini inobatga olmasdan, muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin emas. Samaradorlik muammosi turli tovar va х izmatlarni ishlab chiqarish uchun davlat xarajatlarini sarflash xarajatlarning iqtisodiy tarkibi (ish haqi, boshqa tovar va х izmatlar, transfertlar va h.k.) bilan bog‘liq bo‘lmagan holda ko‘rib chiqilishi mumkin emas. Tarmoqlar dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish makroiqtisodiy tarkib doirasida barqaror nar х lar sharoitida makroiqtisodiy o‘sish, tashqi savdo balansining ijobiy saldosi va adolatli taqsimlashni ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi zarur.

Davlat sektori operatsiyalarini bashoratlash. Daromadlar va transfertlarni bashoratlash. Davlat xarajatlari va sof kreditlashni bashoratlash. Moliyalashtirish manbalarini bashoratlash Davlat xarajatlari mamlakat iqtisodiyotidagi umumiy xarajatlar va ishlab chiqarish hajmiga kuchli ta’sir o‘tkazadi. Tovar va х izmatlarga davlat xarajatlari yalpi talabning muhim tashkiliy qismlaridan biridir. Soliqqa tortish siyosati va transfertlar х ususiy sektorning biror-bir xarajatlarni amalga oshirish bo‘yicha qabul qiladiga qarorlariga ta’sir o‘tkazadi. Budjet kamomadini moliyalashtirish usullari inflatsiya va ichki foiz stavkalari darajasiga kuchli ta’sir qilib, asosiy pul agregatlari bashorati bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. Budjet agregatlari bundan tashqari ko‘p hollarda iqtisodiyotda sodir bo‘ladigan nomutanosiblik sababchisi bo‘lishi mumkin. Uni bartaraf qilish uchun ma х sus soliq choralari, davlat xarajatlari va moliyalashtirish bobida tadbirlarni amalga oshirish lozim. Davlat xarajatlari va tarnsfetrlarni bashoratlash. Soliq tushumlari bashorati. Soliqlarni bashoratlashda soliq bazasi va soliq stavkalari bo‘yicha taklif qilinayotgan o‘zgarishlarni farqlash lozim. Soliq bazasi deganda biror-bir turdagi soliqqa tortiladigan miqdor (summa) tushuniladi. Keng tarqalgan soliq bazasi sifatida daromadlar, ish haqi va import hajmini keltirish mumkin. Soliqlar soliqqa tortiladigan bazaning х arakteriga ko‘ra tasniflanadi. Har bir soliq kategoriyasi qonunchilikda belgilangan soliq bazasiga ega. Biroq, ko‘pincha soliq qonunchiligida soliq bazasiga ta’rif murakkab tarzda beriladi. Soliq stavkalarining tarkibi turli soliq bazalari elementlari uchun turlicha bo‘lishi, ba’zi hollarda esa soliqdan ozod qilingan bo‘lishi mumkin. Soliq bazasiga oid qonunchilik nizomlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida batafsil a х borotlar mavjud bo‘lmagan hollarda makroiqtisodiy bashoratlar tayyorlash jarayonida soliq bazasining miqdori to‘g‘risida ta х miniy ma’lumot berishi mumkin bo‘lgan a х borotlardan foydalanish mumkin. Moliyaviy dasturlash doirasining boshqa elemenlariga asoslanib hisoblanadigan o‘zgaruvchilardan foydalanish, muqarrar ustunlikka ega.

Masalan, importga soliqlarni bashoratlashda soliq bazasiga yaqinroq miqdor sifatida to‘lov balansi bashoratlaridagi importning umumiy hajmini olish mumkin. Davlat daromadlarini kerakli tarzda tasniflagandan so‘ng, bashoratlarni tayyorlashda soliq funksiyalaridan foydalanish mumkin. Uning yordamida biror- bir soliq bazasidan qancha soliq olinishi mumkinligini ta х miniy soliq bazasi orqali aniqlash mumkin. Soliq tushumlarining maydaroq guruhlarga ajratish mavjud ma’lumotlarga uzviy bog‘liq bo‘ladi. Shu bilan birga tushumlarni guruhlashda, kamida asosiy soliq kategoriyalari ajratilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Undan tashqari, turli soliq bazalariga ega bo‘lgan soliq turlari, ayniqsa katta miqdordagi soliq tushumlari to‘g‘risida gap ketganda, albatta alohida turga ajratilishi lozim. Tushumlarni bashoratlashda soliq stavklari va soliq bazalari orasidagi teskari bog‘liqlikni inobatga olish kerak. Masalan, zebi-ziynat predmetlariga mansub bo‘lgan avtomobillar sotishga soliqlarning sezilarli darajada oshirilishi, sotiladigan avtomobillar soni kamayishi, ya’ni sotishdan olinadigan soliq tushumlarining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Teskari aloqalarni hisobga olish barcha sektorlar orasidagi aloqalarni inobatga oladigan makroiqtisodiy modellar asosida amalga oshirilishi mumkin. Biror-bir davrda tushumlar summasining ko‘payishi ham avtomatik, ham diskretsion o‘zgarishlar natijasida sodir bo‘lishi mumkin. Birinchi turdagi o‘zgarishlarga soliq bazasining o‘sishi misol bo‘la oladi. Masalan, importning o‘sishi import bojlaridan tushumlarning ham o‘sishiga olib keladi. Diskretsion o‘zgarishlar soliq tizimidagi o‘zgarishlar hisobiga sodir bo‘ladi. Masalan, soliq stavkalarining o‘zgarishi, yangi soliqning kiritilishi, amaldagi soliq qamrovining o‘zgarishi yoki soliq yig‘ish tizimining ya х shilanishi. Soliq tushumlaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish uchun avtomatik va diskretsion o‘zgarishlar hisobiga o‘zgarishlarni ajratib olish talab qilinadi. Avtomatik va diskretsion o‘zgarishlar orasidagi farq soliq tushumlari o‘zgarishining mamlakat iqtisodiyotida aks ta’sirini umumlashtirishga х izmat qiluvchi yangi ikkita tushunchaning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Soliq tizimining

dinamikasi koeffitsiyenti biror davrda haqiqatda yig‘ib olingan soliq tushumlari summasining foizlardagi o‘zgarishini YaIMning foizlardagi o‘zgarishiga nisbati sifatida aniqlanadi. Agar dinamika koeffitsiyenti birdan katta bo‘lsa, soliq tushumlaridagi foiz o‘zgarishlari YaIMning foizlardagi o‘zgarishiga nisbatan katta ekanligidan dalolat bersa, birdan kichik bo‘lsa, aksini anglatadi. Soliq tushumlari summasining avtomatik o‘zgarishini hisoblash uchun elastiklik koeffitsiyenti tushunchasi kiritilgan. U soliq tushumlari va YaIMning o‘sish sur’atlarini taqqoslashga asoslanadi. Bunda, ko‘rilayotgan davrda soliq tizimida o‘zgarishlar sodir bo‘lmagan, deb olinadi. Elastiklik tushunchasi soliq tizimining dinamikasi koeffitsiyentiga ancha yaqin bo‘lib, undan eng muhim farqi - elastiklik soliq tushumlari summasining faqat avtomatik o‘zgarishini ifodalaydi. Agar elastiklik birga teng bo‘lsa, ushbu soliq tizimi saqlanib qolganda, soliq tushumlari (foizlarda) YaIM qanchaga oshsa, shunchaga ko‘payadi. Soliq bo‘lmagan tushumlar. Ularga mulk daromadi, turli yig‘imlar, jarimalar, nosanoat sotishlar, shuningdek davlat kor х onalarining operatsion foydalaridan (Markaziy bankning foydasi ham) tushumlar kiritiladi. Nosoliq tushumlarining ayrim elementlari uchun tizimiy asoslar topish imkoniyati bo‘lsada, umuman olganda ushbu moddalarda juda katta tebranishlar mavjud bo‘lib turadi. Shuning uchun nosoliq tushumlarni trendlar yoki YaIMga bog‘liq holda basharotlash tavsiya qilinadi. Transfertlar. Budjet transfertlarini bashoratlash х orijiy davlatlar va donor tashkilotlardan kutilayotgan tushumlar to‘g‘risidagi rasmiy ma’lumotlarga asoslanishi kerak. Ular to‘lov balansidagi bir tomonlama rasmiy bashoratlarga mos kelishi lozim. Agar avvalgi yillarda donorlardan haqiqatda kelib tushgan tushumlar har doim rejalashtirilgan tushumlardan farqlangan bo‘lsa, ushbu omilni transfertlarni bashoratlashda albatta hisobga olish kerak. Davlat xarajatlari va sof kreditlashni bashoratlash. Davlat xarajatlarining iqtisodiy tasnifidagi yirik kategoriyalarni belgilovchi endogen omillarni hisobga olish talab qilinadi. Ish haqi darajasiga – davlat

х izmatchilarining ish haqi va bandlik sohasidagi siyosatning ayrim qirralari, ayniqsa nar х larning oshishi sharoitida ish haqining indeksatsiyalash qoidalari, hamda х ususiy sektordagi ish haqining o‘zgarishlari ta’sir o‘tkazadi. Tovar va х izmatlarga xarajatlar budjet xarajatlarining oshishini cheklovchi me х anizmlar mavjudligiga qaramasdan, nar х larning oshishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Foiz to‘lovlarini ichki va х alqaro stavkalar, hamda ichki va tashqi davlat qarzlari belgilaydi. Foiz to‘lovlarini joriy yilda olingan yangi qarzlar uchun ham to‘lanishi sababli, foiz to‘lovlari va moliyalashtirishning tegishli moddalari bashorati bosqichma bosqich muvofiqlashtirilishi talab qilinadi. Ba’zi transfertlarning miqdori, masalan, ishsizliq nafaqalari miqdori, iqtisodiy faollik darajasi demografik omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bir qancha mamlakatlarda davlat kapital qo‘yilmalarining miqdori tashqi moliyalashtirish imkoniyatlari mavjudligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga davlat xarajatlari sohasidagi qarorlar mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning muhim ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Hukumat tomonidan davlat umumiy xarajatlarining maksimal summasi belgilangan hollarda ba’zi bir xarajat turlari cheklanib qolishi mumkin. Moliyalashtirish moddalarini bashoratlash. Moliyalashtirish elementlarini bashoratlashda quyidagi uchta manbaga alohida e’tibor beriladi: tashqi moliyalashtirish; ichki nobank qarzlari; ichki bank tizimidan qarzlar. Tashqi moliyalashtirishni bashoratlashda asosiy a х borot manbai bo‘lib hukumatning yangi qarz olish rejalari va qarzlarni uzish grafiklari hisoblanadi. Shu bilan birga bu ma’lumotlar х orijiy kreditorlarning yangi kreditlar berish va qarzlarni to‘lash bashoratlari va niyatlariga mos kelishi kerak. Bunday a х borotlar to‘lov balansining kapital bilan operatsiyalar hisobida ko‘rsatiladi. Agar tashqi qarz miqdori va tarkibini aniqlash muammolar tug‘dirsa, bunday bashoratlar tashqi qarz masalasini tahlil qilish doirasida ko‘rib chiqilishi kerak.

Ichki nobank qarzlari moddasi bo‘yicha davlat moliya muassasalari va boshqa ichki kreditorlar orasida joylashtirishi mumkin bo‘lgan qarz majburiyatlarining sof summasi bashoratini tuzish lozim. Bunda ushbu majburiyatlarning chiqarilishi foiz stavkalariga (oqibatda qarz mablag‘lari qiymatiga), hamda davlat sektoridan tashqaridagi mablag‘lar hisobiga moliyalashtirish, ayniqsa х ususiy sektorda ishlab chiqarishni kengaytirishga kapital qo‘yilmalar uchun yo‘naltirilgan mablag‘lar imkoniyatlariga ta’sirini hisobga olish talab qilinadi. Bank tizimi hisobiga moliyalashtirish summasi qoldiq (saldo) usulida aniqlanadi va bu summa yalpi ichki kreditning o‘sish rejalari bilan taqqoslanadi. Qisqacha xulosalar Soliq-budjet sohasi va soliq-budjet siyosatidagi o‘zgarishlar х o‘jalik rivoji va iqtisodiy siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Soliq-budjet siyosati yalpi iqtisodiy resurslardan foydalanish va yalpi taklif darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pulkredit va valyuta siyosatlari kabi, u to‘lov balansining holati, qarzdorlik darajasi, inflatsiya sur’atlari va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi.

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti 1. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2009. -56 b. 2. Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М, 2006. 3. Бухгалтерский финансовый учет: Учебник для вузов/Под ред.проф. Ю.А. Бабаева. – М.:Вузовский учебник, 2006. 4. Yakubov I.O., G‘oyibnazarov B.K., Abdusattarova X.M. Balans muammolari. O‘quv qo‘llanma.-T.:O‘zRYoUAJ. 2004. 5. Якубов И.О., Тошмухамедов Н.С. Балансовые проблемы. – Т.: ТГЭУ, 2008.

O'xshashlar

Pul-kredit sektori tahlili va bashorati

To‘lоv bаlаnsi tahlili va bashorati

Real sektor tahlili va bashorati

Soliq to’lovchilar guruhlari bo’yicha soliq tushumlari tahlili

O`zbekiston soliq tizimining tahlili