Pul-kredit sektori tahlili va bashorati

Pul-kredit sektori tahlili va bashorati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

284 KB

Ko'chirib olish

Pul-kredit sektori tahlili va bashorati Reja: 1. Pul-kredit sohasining hisoblarini yuritish. Moliya tizimining tarkibi. Pulkredit tizimi statistikasi asosida hisobga olish tamoyillari. Pul-kredit tizimini boshqarish idoralari. Pul-depozit banklari. Pul-kredit shar х i 2. Pul-kredit sohasini tahlil qilish. Boshqa sektorlar bilan aloqalar. Pul bozoridagi muvozanat. Pul multiplikatori konsepsiyasi. Pul- kredit tahlilining ayrim masalalari 3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning pul-kredit tahlili 4. Pul agregatlarini bashoratlash, pulga talabni bashoratlash. pul taklifini bashoratlash

Pul-kredit sohasining hisoblarini yuritish. Moliya tizimining tarkibi. Pul-kredit tizimi statistikasi asosida hisobga olish tamoyillari. Pul-kredit tizimini boshqarish idoralari. Pul-depozit banklari. Pul-kredit shar х i Asosiy makroiqtisodiy hisoblar orasida pul-kredit hisoblari bir qancha sabablarga ko‘ra muhim rol o‘ynaydi. Birinchidan, asosida pul yotgan bozor iqtisodiyotida moliyaviy tizim sektorlararo resurslar oqib o‘tadigan vositachi vazifasini bajaradi. Pul-kredit sektori iqtisodiyotdagi barcha moliyaviy oqimlar bo‘yicha hisob-kitob markazi hisoblanib, ushbu sektorning hisoblarida moddiy resurslarni sektorlararo harakatini ifodalaydigan oqimlar dinamikasini aks etadi. Ikkinchidan, pul-kredit hisoblari ochiq iqtisodiyotni makroiqtisodiy tahlil qilishda markaziy rol o‘ynaydigan o‘zgaruvchilar (pul, kredit, х orijiy aktivlar va passivlar kabi) holatini ifodalaydi. Bu o‘zgaruvchilarning daromadlar, nar х lar va TBning holatiga ta’sir me х anizmini tushuntirishi uchun bir qancha turli klassik va hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalari ishlab chiqilgan. Ushbu mavzuda TBga monetar yondashish uchun asos bo‘lgan pul-kredit sohasidagi hisobga olish kategoriyalari ko‘rib chiqilgan. Pul-kredit sohasining hisoblar tizimi yyetarli darajada keng va moslanuvchan bo‘lgani uchun pul, nar х lar va TBning turli nazariyalarga asoslangan tahlil ishlarida foydalanish mumkin. Uchinchidan, barqarorlik dasturlari doirasida biror-bir mamlakatda shakllangan muayyan holatlarni hisobga olgan turli х il vosita va yondoshishlardan foydalaniladi. Ushbu dasturlar nazariy asoslarining markaziy elementi bo‘lib pul-kredit agregatlari va soliq-budjet operatsiyalari orasidagi o‘zaro bog‘liqliklar (albatta, TBning yakuniy holatini hisobga olgan holda) hisoblanadi. Shu sababli, pul-kredit sektori hisoblarining tarkibi va holati to‘g‘risida aniq tushunchaga ega bo‘lish, barqarorlashtirish dasturining asosi hisoblanmish pul-kredit tahlilida juda muhimdir.

Va nihoyat, to‘rtinchidan, pul-kredit hisoblari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni odatda minimal xarajatlar bilan olish mumkin. Hattoki, rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda ham iqtisodiyotning holatini aks ettiruvchi ma’lumotlar yetishmasligiiga qaramasdan, pul-kredit sektori bo‘yicha ma’lumotlar makroiqtisodiy statistikaning eng ishonchli qismi ekanligi, mamlakatdagi joriy holatni kuzatishda iqtisodiy siyosat olib boradigan idoralar uchun katta ahamiyatga egadir. Shunga ko‘ra, barqarorlashtirish dasturlarini amalga oshirish jarayonida umumlashtiruvchi moliyaviy ko‘rsatkichlar ko‘pincha bazis mo‘ljallari va me’yorlari bo‘lib х izmat qiladi. Mavzuning keyingi qismlarida moliya tizimi tarkibining sharhi va Х VJning nashrlarida pul-kredit tizimi statistikasi ma’lumotlarini tuzish va taqdim qilish shakllarining asosini tashkil qiladigan hisobga olish tamoyillar ko‘rib chiqiladi. So‘ngra pul-kredit boshqaruv idoralari va depozit banklari balanslari tahlil qilinadi. Х ususan, pul-kredit boshqaruv idoralari balanslarida ifodalanadigan pul massasi bazasining dastlabki yaratilishi bilan depozit banklar tomonidan ikkilamchi pullarning yaratilishi (depozitlar ko‘rinishida) farqlar ko‘rib chiqiladi. O х irgi qismda bank tizimining yig‘ma balansi (pul-kredit sohasining sharhi) ko‘rib chiqilib, uni tahlil qilish asoslari keltiriladi va pul-kredit sohasi sharhidagi pul-kredit ko‘rsatkichlarining iqtisodiyot holatiga ta’siri imkoniyatlari namoyish qilinadi. Moliya tizimining tarkibi. Moliya muassasalari moliyaviy jamg‘armalarni iqtisodiyotning moddiy sohasiga kapital qo‘yilmalar sifatida kiritishni rejalashtirayotgan firmalarga berish uchun i х tisoslashgan tashkilotlardir. Ular moliviy mablag‘larni davlat muassasalariga ham berishlari mumkin. Ushbu jarayon moliyaviy vositachilik deb nomlanib, moliyaviy aktivlarni to‘lash muddatlarining tarkibidagi o‘zgarishlar bilan birgalikda sodir bo‘ladi. Qarz oluvchilar uchinchi tomonda jamg‘arma shaklida bank tizimi hisoblarida hosil bo‘lgan ortiqcha resurslarni turli х il kredit vositalari, х ususan, aksiyalar,

obligatsiyalar, tijorat veksellari, ipoteka va pay fondlari ko‘rinishida foydalanish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Moliya tizimi bank tizimi va sug‘urta kompaniyalari, pay fondlari, nafaqa fondlari va pul bozori fondlari kabi nobank moliya muassasalaridan tashkil topadi. Ko‘pchilik mamlakatlarda bundan tashqari, umumiy moliya tizimining muhim qismini tashkil qilishi mumkin bo‘lgan uchinchi norasmiy moliya sektori mavjud. Bank tizimi pul-kredit boshqaruv idoralari (PKBI) va pul-depozit banklaridan (PDB) iborat bo‘lib, iqtisodiyotni naqd pullar va talab qilib olguncha depozit singari to‘lov vositalari bilan ta’minlaydi. Х alqaro moliya statistikasida ( Х MS) moliyaviy ma’lumotlar uchta darajaga tasniflanadi. Birinchi daraja – PKBI va PDBlarining ayrim balanslaridan tashkil topadi. Ikkinchi darajada PKBI va PDB ma’lumotlari konsolidatsiya (birlashtirish) qilinib, pul-kredit sharhi (PKSh) ishlab chiqiladi va natijada iqtisodiyotdagi pulkredit statistikasi ko‘rsatkichlari olinadi. Uchinchi darajada PKSh boshqa moliyaviy muassasalarning (BMM) balanslari bilan konsolidatsiya qilinishi natijasida moliya sohasining sharhi (MSSh) olinadi. Ushbu mavzuning markazida umumiy moliya tizimi emas, faqat bank tizimi turadi. Buni uchta holat bilan tushuntirish mumkin. Birinchidan, empirik ma’lumotlarga ko‘ra, bank sektorining pul majburiyatlari iqtisodiyotning yalpi nominal pul xarajatlariga kuchli ta’sir ko‘rsatib, iqtisodiy siyosatning iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflatsiya va TBning holati kabi pirovard maqsadli ko‘rsatkichlarida aks etadi. Ikkinchidan, bank sektorining ma’lumotlari odatda rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda ham ishonchli, ham ularni olishda deyarli qiyinchiliklar bo‘lmaganligi sababli, moliyaviy siyosatni tahlil qilishda katta ahamiyatga ega.

Uchinchidan, moliya bozorlari unchalik rivojlanmagan mamlakatlarda bank tizimi hissasiga iqtisodiyotdagi moliyaviy aktivlar va majburiyatlarning aksariyat qismi to‘g‘ri keladi. Pul-kredit tizimi statistikasi asosidagi hisobga olish tamoyillari. Zahiralar va oqimlar. Pul-kredit statistikasi balans ma’lumotlariga asoslanganligi uchun, ular zahiralar, ya’ni statistika ma’lumotlari ma’lum vaqt holatiga to‘lanmagan aktivlar va majburiyatlar miqdori ko‘rinishida tuziladi. Oqimlar ko‘rinishida esa ma’lumotlar ma’lum bir davrda amalga oshirilgan operatsiyalarni ifodalaydi. Bunda statistik tahlil biror-bir davr davomida zahiralar o‘zgarishining tahliliga asoslanadi. Yil boshidagi to‘lanmagan majburiyatlarga nisbatan zahiralarning qanchalik o‘zgarishiga baho berishda ham zahiralar, ham oqimlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar talab qilinadi. Kassa va o‘tkazish (nachislenie) usullari. Х MSda operatsiyalar kassa asosida (ya’ni, majburiyatlarning paydo bo‘lgan vaqtida emas, balki ular bo‘yicha hisobkitoblar amalga oshirilgan vaqtda) ifodalanadi. Ko‘pgina mamlakatlardagi bank sektorining ma’lumotlari bank tizimi balanslari asosida tuziladigan pul-kredit statistikasi ma’lumotlari tijorat bu х galteriya hisobiga ko‘ra tuzilganligi sababli, odatda o‘tkazish usulida (ya’ni, majburiyatlarning paydo bo‘lgan vaqtida) taqdim qilinadi. Rivojlangan mamlakatlarda bank operatsiyalarining asosiy qismi odatda kassa vositalaridan foydalanib, o‘sha zahoti amalga oshirilgani uchun, kassa va o‘tkazish usullarida hisoblangan ma’lumotlar bir-biridan unchalik farq qilmaydi. Valyuta. Pul-kredit sohasining hisoblari mamlakatning milliy valyutasida ifodalanadi. Х orijiy valyutada ifodalangan barcha moddalar balans tuzilgan kundagi (odatda davr o х iridagi) almashuv kursi bo‘yicha milliy valyutaga konvertasiya qilinadi va balansning agregat ma’lumotlari zahira ko‘rinishida bo‘ladi. Ushbu yondoshish oqim ko‘rinishdagi agregat ko‘rsatkichlarni (masalan, eksport, import va

h.k.) konvertatsiya qilishdan keskin farq qiladi. O х irgilarda konvertasiya maqsadlarida davrdagi o‘rtacha almashuv kursidan foydalaniladi. Konsolidatsiyalash. Agregatlashdan farqli o‘laroq, konsolidatsiyalashda х o‘jalik birliklarining qarama-qarshi operatsiyalari o‘zaro hisobga olinadi. Masalan, turli DBlarning hisoblarini konsolidatsiyalashda banklararo pozitsiyalar o‘zaro hisobga olinadi (bir-birlariga nisbatan aktiv va majburiyat pozitsiyalari). PKShni tuzish uchun konsolidatsiyalash ikki darajada amalga oshiriladi. Dastavval barcha DBlarning balanslari konsolidatsiyalanadi, so‘ngra esa PKBI bilan DBlarinig balanslari konsolidatsiyalanadi va natijada PKSh hosil bo‘ladi. Pul-kredit tizimini boshqarish idoralari (PKBI). PKBI ta’rifi va ularni pul- kredit boshqaruvidagi roli. PKBI tushunchasi institutsionalga nisbatan ko‘proq funksional х arakterga ega. Ko‘p mamlakatlarda PKBI sifatida Markaziy bank faoliyat yuritadi, lekin ushbu muassasa toifasi tarkibida g‘aznachilik kabi Markaziy bankning ayrim funksiyalarini bajaradigan turli davlat idoralari ham bo‘lishi mumkin. PKBI naqd pullarni chiqarish, valyuta zahiralarini saqlash, TBni moliyalashtirish uchun qarz olish operatsiyalarini bajarib, davlat idoralarining banki hisoblanadi va pul-kredit tizimini umumiy nazorat qiladi va bank tizimi uchun o х irgi bosqichdagi (instansiyadagi) kreditor vazifasini bajaradi. Ko‘pchilik mamlakatlarning g‘aznachiligi tangalarni chiqarish bilan shug‘ullansa, ba’zi mamlakatlarda davlatning rasmiy zahiralari g‘aznachilik muassasasida yoki g‘aznachilik nazorati ostida bo‘lgan barqarorlashtirish fondi kabi boshqa tashkilotda saqlanadi. Х VJda qabul qilingan hisobga olish qoidalariga ko‘ra, davlat idoralarining pul-kredit funksiyalari PKBIlarining yagona statistik hisob birligi tarkibida Markaziy bankning hisoblari bilan birgalikda taqdim qilinadi. Yuqorida qayd qilinganidek, PKBIlarining eng muhim funksiyalaridan biri – bank tizimi uchun o х irgi bosqichdagi kreditor funksiyasidir. Bank tizimiga moliyaviy vahima xavf solsa, PKBI investorlarning tizimga ishonchini tiklash va banklardan ommaviy tarzda mablag‘larni olib qo‘yilishini oldini olish maqsadida kechiktirib

bo‘lmaydigan choralarni ko‘rishlari lozim. Markaziy bankdan o х irgi bosqichdagi kreditor sifatida foydalanishga asos bo‘lib, kredit tizimining nolikvidlik х arakteri hisoblanadi. Ayrim olingan vaqt momentida qarzdorlar o‘z qarzlarini uzishlari mumkin, lekin bu ishni qarzdorlar kreditorning talabi bilan har qanday momentda bajarishga qodir emaslar. Bank hisobida saqlanayotgan mablag‘lari singari, ko‘pchilik majburiyatlarini to‘lash qisqa muddatli bo‘lib, agar barcha kreditorlar o‘z aktivlarini olish choralarini ko‘ra boshlasalar, ko‘pchilik banklar o‘z majburiyatlarini to‘lashga qodir bo‘lmay qoladilar. Agar bitta DB kerakli to‘lovlarni bajarishda qiyinchiliklarga duchor bo‘lib qolsa, barcha bank tizimi likvidligidan ayirilib qolishi mumkin, chunki tizimda turli darajadagi kreditlar va vositachilik munosabatlari mavjudki, ko‘pincha bank o‘z majburiyatlarini nima sababdan bajara olmayotganligini aniqlash imkoniyati bo‘lmaydi. Bunday noaniqlikning natijasi – kreditlarni ”muzlatishga” olib keladigan bank tizimiga ishonchsizlikdir. Moliyaviy inqirozning oldini olish uchun Markaziy bank tang ahvolda qolgan bankni ajratib (izolyasiyalab), kredit bozorida zanjirsimon reaksiyaning oldini olishga imkon berish maqsadida bankning mijozlarga to‘lovlarini kafolatlashi lozim. Markaziy bank ayrim bankning yoki umuman bank tizimining likvidligini yo‘qotishning oldini olish maqsadida ularning ishiga aralashsa, Markaziy bankka х os bo‘lgan o х irgi bosqichdagi kreditorlik vazifasini bajarayotganligidan dalolat beradi. PKBI balansi ma’lumotlarining favqulodda muhimligi sababli, ular pul tahlilida markaziy rol o‘ynaydi. Faqat PKBIga х os bo‘lgan funksiyalardan biri “yuqori samarali pullar”ni yaratishdir (zahira pullari yoki pul massasi bazasi). PKBI iqtisodiyotdagi pul massasini boshqarish va emission daromad olishda iqtisodiyotdagi “yuqori samarali pullar” summasini nazorat qilish usulidan foydalanadi. Markaziy bank har doim aktivlarni sotib olish va majburiyatlarni to‘lash orqali zahira pullarini yaratgani uchun, uning balansini tahlili pul yaratish jarayonini tushunish uchun juda muhim hisoblanadi. Ochiq bozorda davlat

qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olish yoki sotish, davlat va DBlarni kreditlash, shuningdek valyuta intervensiyasi deb nomlanadigan х orijiy valyutalarni oldi- sotdi kabi PKBIlarining barcha operatsiyalari iqtisodiyotdagi zahira pullarining miqdoriga ta’sir o‘tkazadi. PKBI zahira pullarini yaratishda monopolistligi, ularga pul-kredit siyosati va umuman mamlakatdagi pul sohasidagi masalalarga shubhasiz qozilik (arbitrlik) qilish vakolatini beradi. PKBIning balansi Quyida PKBIlarining tipik balansi keltirilgan Aktivlar Passivlar Хorijiy aktivlar Oltin Хorijiy valyuta ХVFdagi zahira pozitsiyalari SDRdagi avuarlar Х orijiy korrespondent- banklardagi hisoblar Хorijiy investitsiyalar Zahiradagi pullar Bankdan tashqaridagi naqd pullar DBlarning kassalari DBlarining depozitlari Х ususiy sektorning so‘rab olinguncha hisoblari Boshqaruv idoralaridan tashqari davlat sektorining hisoblari Pul-kredit bo‘lmagan moliyaviy muassasalarning hisoblari Davlat boshqaruv idoralariga talablar Qisqa muddatli g‘aznachilik obligatsiyalari Ssuda va bo‘naklar Boshqa talablar Muddatli, jamg‘arma va valyuta hisoblari Obligatsiyalar Nomoliyaviy davlat kor х onalariga talablar Ssuda va avanslar Import bo‘yicha hisoblar va boshqa cheklangan hisoblar Markaziy bankning hisoblari

Veksel va qimmatbaho qog‘ozlar Boshqa talablar Svoplar me х anzmlari Х VJ kreditlaridan foydalanish Boshqa tashqi qarzlar Davlat boshqaruv idoralarining hisoblari Хususiy sektorga talablar Kapital bilan operatsiyalar hisoblari Kapital Zahiralar Pul-depozit banklariga talablar Ssuda va overdraftlar Boshqa talablar Tasniflanmaydigan majburiyatlar Pul-kredit bo‘lmagan moliyaviy muassasalarga talablar qayta hisoblash va ta’minlangan bo‘naklar Ssuda va overdraftlar Boshqa talablar Tasniflanmaydigan aktivlar PKBIning tahliliy balansi Aktivlar Passivlar Sof хorijiy aktivlar ( NFA ) Zahira pullari (RM) Sof ichki aktivlar ( NDA ) Chiqarilgan naqd pullar (CY*) Banklarda Banklardan tashqarida ( CY )

Pul-kredit banklarining depozitlari Sof ichki kreditlar (NDC) Davlat idoralariga sof talablar ( NDC ) g Pul-kredit banklariga talablar ( NDC ) b Iqtisodiyotning boshqa ichki sektorlariga talablar ( NDC ) r Boshqa moddalar (sof) (OIN) Sof хorijiy aktivlar. Ba’zi mamlakatlarda PKBIning sof хorijiy aktivlari bilan sof rasmiy хalqaro zahiralari bir-birlaridan farqlanmaydi. Aslida, sof х orijiy aktivlar tushunchasi sof rasmiy zahiralar tushunchasiga nisbatan kengroqdir. Masalan, ba’zi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda sof х orijiy aktivlarga TBdagi muammolar paydo bo‘lgan paytlarda kamomadni qoplash uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan PKBIlarining х orijiy aktivlar ko‘rinishidagi avuarlari ham kiritiladi (ya’ni bu mablag‘lar sof х alqaro zahiralar tarkibiga kiritilmasligi kerak). Bunday aktivlarga milliy valyutaga konvertasiya qilinmaydigan х orijiy valyutalar, hamda to‘lov to‘g‘risidagi ikkiyoqlama kelishuvlarga ko‘ra paydo bo‘ladigan moliyaviy talablar kiritilishi mumkin. Bu aktivlar, ta’rifga ko‘ra, oldindan belgilab qo‘yilgan muayyan mamlakatlar bilan rasmiy hisob-kitoblarda foydalanilishi mumkin. Davlat boshqaruv idoralariga talablar (sof). Ularga PKBIlari i х tiyorida bo‘lgan davlat qimmatbaho qog‘ozlari va davlat boshqaruv idoralariga berilgan bevosita ssudalar kiradi. Ular hukumatning sof depozitlari sifatida ko‘rsatiladi, chunki davlat sektorining kredit olish imkoniyatlari boshqa sektorlarga nisbatan kengroqdir.

Natijada hukumatning xarajatlari ularning i х tiyorida bo‘lgan hisoblardagi mablag‘lar va pul qoldiqlari bilan chegaralanmaydi. Bundan tashqari, PKBIlariga aynan sof kreditlar zahira pullarining yaratilishiga mos keladi. Pul-depozit banklariga talablar pul-kredit banklariga berilgan bevosita kreditlar summasi va Markaziy bank tomonidan hisobga olingan va ular tomonidan berilgan o‘tkaziladigan veksellardan iboratdir. Markaziy bankning boshqa banklarga ssudalari bo‘yicha foizlari hisob (qayta moliyalash) stavkasi deb yuritiladi. Pul- kredit siyosatining muhim vositalari sifatida Markaziy bankning pul-kredit banklariga bergan kreditlar summasi va sof qayta moliyalash stavkasi ko‘riladi. Qayd qilingan talablar to‘la miqdorda ko‘rsatiladi, chunki DBlarining PKBIlaridagi depozitlari bu summadan chegirilmaydi va bu depozitlar pul-kredit siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Х ususiy sektorga talablar. Odatda bu talablar kichkina miqyosda bo‘ladi. An’anaga ko‘ra, jismoniy sha х slar va kor х onalarga ssudalarni berish Markaziy bank tomonidan emas, pul-depozit banklari tomonidan amalga oshiriladi. Lekin, ushbu kategoriyaga PKBIlarining boshqa moliya muassasalari va davlat kor х onalariga nisbatan talablari kiritilishini aytib o‘tish lozim. Boshqa moddalar (sof). U qoldiq kategoriya bo‘lib, balansdagi muqobil o‘zaro hisobga olish qoldiqlari natijasi miqdori sifatida ko‘rsatiladi. Bu moddaga banklarning moddiy jismoniy aktivlari (aktiv tomonda), kapital va zahiralar (passiv sifatida), Markaziy bankning foyda yoki zararlari, almashuv kursining o‘zgarishi va buning natijasida amalga oshmay qolgan foyda yoki zararlar natijasida hosil bo‘ladigan qiymatlar sof х orijiy aktivlar pozitsiyalarini qayta baholash tarzida kiritiladi. Zahira pullari (RM). Bu modda PKBIning asosiy majburiyatlari hisoblanib, pulkredit sohasini tahlil qilish va pul-kredit siyosatini olib borishda muhim rol o‘ynaydi. Zahira pullar tarkibiga asosan muomalaga chiqarilgan naqd pullar

(banklar va banklardan tashqarida muomalada bo‘lgan) hamda banklar va bank bo‘lmagan muassasalarning PKBIdagi hisob raqamlarida mavjud bo‘lgan mablag‘lar kiradi. Ushbu kategoriyaga davlat idoralari va norezidentlarning PKBI hisoblaridagi mablag‘lar kiritilmaydi, chunki bu mablag‘lar davlat idoralariga nisbatan moliyaviy majburiyatlar va х orijiy aktivlar bilan mos ravishda o‘zaro hisob-kitob qilinadi (vzaimozachet). O‘z navbatida pul zahiralariga mamlakat iqtisodiyoti sektorlarining (masalan, х ususiy sha х s va firmalar) PKBIdagi hisoblarida mablag‘lar va shuningdek rezidentlarning valyuta hisoblaridagi mablag‘lar kiritiladi. Ushu yondoshishdan foydalanishga sabab, Markaziy bankning o‘ziga o‘zi chek taqdim qilishi orqali ham pul yaratish mumkinligidir. Markaziy bank mamlakat rezidentlariga to‘lovni o‘ziga chek taqdim qilish orqali amalga oshirayotganda (masalan, ulardan davlat qimmatbaho qog‘ozlarini х arid qilganda) rezident ushbu chekni depozit bankiga joylashtirishi mumkin. Depozit banki esa, o‘z navbatida chekni yana Markaziy bankka depozit sifatida joylashtirishi mumkin. Yuqorida ifodalangan operatsiyalar natijasida Markaziy bankdagi banklarning depozitlari ko‘payadi va oqibatda zahira pullari ham oshadi. Iqtisodiyotda bunday imkoniyatga ega boshqa birorta muassasa yo‘qdir. Zahira pullarining miqdoriga ta’sir ko‘rsatadigan omillar  Sof хorijiy aktivlar ( NFA*).  Davlat boshqaruv idoralariga sof talablar ( NCg* ).  Depozit banklariga talablar ( Sb* ).  Х ususiy sektorga talablar ( Cp* ).  Boshqa sof moddalar ( OIN* ). Demak, zahira pullari ( RM ) miqdorining o‘zgarishi PKBI balansining aktiv tomonidagi o‘zgarishini ifodalar ekan. Masalan, TBning umumiy Saldosini musbat (manfiy) bo‘lishi PKBIdagi sof xalqaro zahiralar ko‘payadi (kamayadi) va agar ichki kredit yoki boshqa sof aktivlarda o‘zgarishlar mavjud bo‘lmasa, zahira pullarining miqdori oshadi (kamayadi). Х uddi shunga o‘ х shash, agar PKBI o‘z

ichki aktivlarini davlat qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olish (sotish) yoki depozit banklari ssudalar berish (ssudalarni qaytarib olish) hisobiga oshirsalar (kamaytirsalar), boshqa moddalarda o‘zgarishlar sodir bo‘lmasa, oqibatda zahira pullarining miqdori ko‘payadi (kamayadi). PKBIlarining balansini quyidagi shaklda ifodalash mumkin: RM = NFA* + NCg* + Cb* + Cp* + OIN* . Yuqoridagi tenglamani oqimlar (zahiralarning o‘zgarishi) tarzida ham ifodalash mumkin: ∆RM = ∆NFA* + ∆NCg* + ∆Cb* + ∆Cp* + ∆OIN* . Odatda, pul-kredit boshqaruvi idoralari iqtisodiyotdagi zahira pullari miqdori ustidan to‘la nazorat qila olmaydilar. Masalan, TBning holatini ifodalaydigan sof х orijiy aktivlar miqdorining o‘zgarishini iqtisodiy siyosat orqali to‘la nazorat qilish ancha mushkul hisoblanadi. Bundan tashqari, ko‘pchilik mamlakatlarda hukumatga bo‘lgan talabning o‘zgarishi, ayniqsa Markaziy bank mustaqil bo‘lmagan mamlakatlarda, davlat budjetiga passiv tarzda moslashuv natijasida sodir bo‘ladi. Markaziy bank biror-bir darajada TBga tashqi omillar ta’sirini qoplashi va budjet kamomadini monetizatsiyalashga qarshilik ko‘rsatishiga qaramasdan, amalda eng ya х shi nazoratni tijorat banklari ustidan olib borishi mumkin. PKBI balansidagi o‘zgarishlar izohi. PKBI pul sohasidagi vaziyatga zahira pullarining miqdorini o‘zgartirish orqali ta’sir o‘tkazadi. Ular i х tiyorida zahira pullari miqdoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazuvchi 5 ta vosita mavjud: valyuta intervensiyasi, ochiq bozordagi operatsiyalar, budjet kamomadini moliyalash, qayta moliyalash foizi siyosati va majburiy zahiralar me’yorlari.

Valyuta intervensiyasi. PKBI almashuv kursini ushlab turish va х alqaro zahiralarni yyetarli darajaga yetkazish kabi maqsadlarda х orijiy valyuta bozorida intervensiya qilishi mumkin. Bunday intervensiya zahira pullari miqdoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazadi va shuning uchun mamlakat iqtisodiyotidagi umumiy likvid mablag‘lar miqdori va pul-kredit siyosatining qattiq yoki liberalligiga ta’sir qiladi. Masalan, Markaziy bank mamlakat rezidentlaridan х orijiy valyutalarni harid qilib, o‘ziga o‘zi chek yozish orqali ushbu operatsiyani to‘lasa (bu qo‘shimcha pul emissiyasi bilan bir х il natija beradi), mamlakat iqtisodiyotidagi zahira pullarining miqdori oshadi. Markaziy bankning balansida tashqi aktivlarning ko‘payishi ham mos ravishda zahira pullari miqdorining ko‘payishiga olib keladi. Agar Markaziy bank х orijiy valyutalarni sotsa, tashqi aktivlar miqdori va mos ravishda iqtisodiyotdagi zahira pullarining miqdori kamayadi. Ochiq bozordagi operatsiyalar. Ushbu operatsiyalar pul bazasi miqdoriga ta’sir qiluvchi eng ya х shi va keng qo‘llaniladigan vosita hisoblanadi. Unda ikkilamchi bozorda davlat sektorining vositalari, х ususan davlatning qimmatbaho qog‘ozlari sotiladi yoki sotib olinadi. Masalan, Markaziy bank aholi va kor х onalardan davlat qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olsa, uning qimmatbaho qog‘ozlar ko‘rinishidagi avuarlari ko‘payadi (aktivlar ko‘payadi) va mos ravishda uning majburiyatlari (zahira pullari) ham naqd pul ko‘rinishida (agar davlat qimmatbaho qog‘ozlarini yangi pullarni emissiya qilish hisobiga amalga oshirilsa) yoki tijorat banklarining Markaziy bankdagi depozitlarini ko‘payishi hisobiga (agar Markaziy bank o‘ziga chek yozib bersa) oshadi. Agar Markaziy bank davlat qimmatbaho qog‘ozlarini aholi va kor х onalarga sotsa, uning avuarlari kamayadi va natijada zahira pullarining miqdori kamayadi. Davlat budjeti kamomadini moliyalashtirish. Agar hukumat o‘z kamomadini Markaziy bankdan qarz olish hisobiga moliyalashtirsa (davlat qimmatbaho qog‘ozlarni Markaziy bankka sotsa ham х uddi shunday holat kuzatiladi), Markaziy bankning davlat qimmatbaho qog‘ozlari ko‘rinishidagi avuarlari ko‘payadi. Davlat Markaziy bankdan ssuda olgan hollarda Markaziy bankning

davlatga nisbatan talablari va davlatning Markaziy bankdagi depozitlari oshadi va natijada Markaziy bankning davlatga nisbatan sof talablari o‘zgarmay qoladi. Biroq, agar davlat qarz ko‘rininshida olingan pullardan х ususiy sektorga to‘lovlarni amalga oshirsa, davlatni Markaziy bank hisoblaridagi mablag‘larining kamayishi hisobiga zahira pullarining miqdori ko‘payadi va natijada Markaziy bankning davlatga bergan sof kredit miqdori oshadi. Shunday qilib, davlat budjeti kamomadining Markaziy bankdan olingan qarz hisobiga moliyalanishi proporsional ravishda zahira pullarining ko‘payishiga olib kelar ekan. Shu sababli budjet kamomadini Markaziy bankdan olingan qarzlar hisobiga moliyalashtirilishi pul emissiyasi hisobiga moliyalashtirish bilan tenglashtiriladi (ko‘pincha ushbu holatni pulni bosib chiqarish hisobiga kamomadni moliyalashtirish yoki kamomadni monetizasiyalash deb yurtiladi). Demak, Markaziy bankning erkinligiga baho beruvchi me’yorlardan biri - davlatga ssuda berishdan bosh tortish hisobiga zahira pullari miqdorini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lish ekan. Qayta moliyalash stavkasi. Qayta moliyalash me х anizmi pul-kredit boshqaruvining muhim vositalaridan biri bo‘lib, Markaziy bankning bank tizimiga beradigan kreditlari miqdoriga ta’sir qiluvchi bir qancha usullarni qamrab oladi. Eng muhim vositalardan biri - beriladigan kreditlarning foiz stavkasi hisoblanadi. Markaziy bank iqtisodiyotdagi zahira pullari miqdoriga summani va o‘z kreditlarini berish sharoitlarini o‘zgartirishi hisobiga ta’sir o‘tkazishi mumkin. Markaziy bankning tijorat banklariga beradigan krediti amalda bevosita uning nazoratida bo‘ladigan zahira pullarining manbaidir. Moliyaviy bozori rivojlangan ko‘pchilik mamlakatlarda ushbu turdagi kreditlar faqat banklarning likvid mablag‘lar va inqiroz holatlarini oldini olish maqsadida qisqa muddatli talablarini qondirish bilan chegaralanadi. Markaziy bank kreditlari foiz stavkalarning oshishi (qayta moliyalash stavkasining) pul-kredit bozorida qattiqroq sharoitlar yaratishga intilishni anglatadi. Kreditlar qiymatining oshishi natijasida banklar Markaziy bankdan qarz olishini qisqartirishadi va bir vaqtning o‘zida bu holat tijorat

banklarining ortiqcha zahiralarini oshirishga majbur qiladi. Ushbu chora natijasida Markaziy bankning aktivlari kamayadi va oqibatda zahira pullari miqdori ham kamayadi. Agar Markaziy bank qayta moliyalash foiz stavkasini pasaytirsa, ushbu holat tijorat banklarining Markaziy bankdan qarz olishini rag‘batlantiradi va shuning uchun iqtisodiyotdagi zahira pullarining miqdori ko‘payadi. Majburiy zahiralar me’yori. Markaziy bank iqtisodiyotdagi zahira pullarining miqdoriga Markaziy bankda saqlanadigan majburiy zahiralar miqdoriga oddiy o‘zgartirishlar kiritish orqali ta’sir o‘tkazishi mumkin. Masalan, majburiy zahiralar me’yorining oshirilishi bank tizimini belgilangan depozit darajasini saqlab turish uchun ko‘proq zahiralar ushlab turishga majbur qiladi va natijada zahira pullarining miqdori ko‘payadi. Shu bilan bir vaqtda bank tizimining pul yaratish bobidagi salohiyati ham qisqaradi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan har bir vosita PKBIning balansiga ta’sir ko‘rsatishi sababli, zahira pullarining o‘sish sur’atlarini quyidagicha aniqlash mumkin: yoki Boshqacha aytganda, Zahira pullarining o‘sish sur’ati = = aktivlar alohida moddalari o‘sish sur’atlarining tortilgan summasi. Ushbu tenglamada vazn sifatida har bir aktivning o‘tgan yildagi salmog‘i olinadi.

Pul-depozit banklari (PDB). PDBga barcha banklar va shunday funksiyani bajaradigan katta miqdorda depozit shaklidagi majburiyatlarga (talab qilinganda to‘lanadigan) ega bo‘lgan moliya tashkilotlari kiradi. Majburiyatlar cheklar yoki boshqa to‘lov usullarida amalga oshirilishi mumkin. PDB 4 ta iqtisodiy funksiyani bajarishadi. Birinchidan, va dastavval, ular bir tomondan jamg‘arlarga ega bo‘lgan х o‘jalik yurituvchi subyektlar bilan va ikkinchi tomondan, investorlar o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaradilar. Ushbu jarayonda moliyaviy aktivlarni to‘lash muddatlari o‘zgaradi. PDBning muhim roli uzoq muddatli ssudalar uchun qisqa muddatli depozitlarni taqdim qilishdir. Ikkinchidan, PDB iqtisodiyotda depozit pullarini asosiy yaratuvchilaridir. Ushbu vazifa kreditlar berish orqali amalga oshiriladi. PDB qisman zahira qoplash sharoitlarida iqtisodiyotda pul yaratilishiga ham hissa qo‘shadilar. Uchinchidan, PDBning depozitlarni qabul qilish va kreditlarni berish siyosatidagi hulqi iqtisodiyotdagi pul massasining miqdori va likvid mablag‘lar miqdoriga ta’sir o‘tkazadi. To‘rtinchidan, PKBI tomonidan belgilangan chegaralarda o‘z faoliyatini olib borib, PDB PKBIning pul-kredit siyosati orqali iqtisodiyotning qolgan qismiga ta’sirini o‘tkazishga ko‘mak beradi. Boshqa moliyaviy tashkilotlardan farqli o‘laroq, PDB ushbu vazifani bajarish qudratiga ega, chunki ularning depozitlar bo‘yicha majburiyatlari to‘lov vositasi vazifasini bajaradi, ya’ni hisoblardagi pullar pul egalarining majburiyatlarini to‘lashlari uchun foydalaniladi. PDBning ta’rifi ushbu moliya muassasa turiga mansublik me’yorlari boshqa moliya muassasalariga nisbatan ancha erkinroq ekanligini ko‘rsatadi, chunki ular muassasalarning х arakteriga emas, balki depozitlarning miqdori va tarkibiga asoslangandir.

Pul-kredit sohasini tahlil qilishda yuqoridagi erkinlikka e’tibor berish zarur, chunki banklarning likvidlik darajasi ancha murakkab va bir х il ma’no bermaydigan kategoriyadir. Yuqoridagi moddalarning ko‘p qismi qo‘shimcha izohlarni talab qilmaydi. Lekin shunga qaramay quyidagi uchta holatga e’tibor berish zarur. 1. PDBlari tashqi savdo operatsiyalarini moliyalashtirishda qatnashganligi sababli, ular odatda ma’lum miqdorda хorijiy aktivlarga ega bo‘ladilar. Ushbu zahiralarni mamlakatning rasmiy zahiralariga qo‘shish masalasi har bir mamlakatda bu zahiralar PKBIlari tomonidan qanchalik nazorat qilinishiga qarab hal qilinadi. 2. Aktivlardan farqli o‘laroq, PDBlarning majburiyalari qaysi sektorga mansubligiga qarab emas, balki vositalarning turiga, хususan likvidlik darajasiga ko‘ra tasniflanadi. Bunday tasniflash PDBlarning qaysi majburiyatlari pul massasiga (tor ma’noda) likvidlik darajasini belgilovchi majburiyatlarni uzish muddatiga ko‘ra kiritilishi mumkinligidan kelib chiqadi. 3. PDBlari PKBIlarida qonunda belgilangan miqdorda o‘z aktivlarining bir qismini zahira ko‘rinishida saqlaydilar. Bunday meхanizm zahiralarni qisman qoplash tizimi deb yuritiladi. PKBI PDBdan qisman mijozlarga naqd pul kerak bo‘lib qolgan taqdirda, ularni pul bilan ta’minlash va qisman pul massasini boshqarish maqsadlarida o‘z depozitlarining bir qismini naqd pul ko‘rinishda saqlab turishni talab qiladilar. Ba’zan PDB qo‘shimcha himoyalanish choralari sifatida ortiqcha zahiralarni ham saqlab turadilar. Quyida PDBlarining namunaviy balansi kelitirilgan Aktivlar: Passivlar:

zahiralar; kassa (ma х sus joylarda saqlanadigan naqd pullar); PKBIdagi hisoblar; х orijiiy aktivlar; norezident banklarga talablar; norezident nobank muassasalarga talablar; davlat boshqaruv idoralariga talablar; g‘aznachilik veksellari; boshqa davlat qimmatbaho qog‘ozlari; ssuda va bo‘naklar; boshqa talablar; nomoliyaviy davlat kor х onalariga talablar; х ususiy sektorga talablar; hisob operatsiyalari; talab qilib olinguncha hisoblar; oddiy talab qilib olinguncha hisoblar; chek hisoblari; muddatli, jamg‘arma va valyuta depozitlari; muddatli depozitlar; jamg‘arma depozitlari; valyuta depozitlari; pul bozori vositalari; depozit sertifikatlari; oddiy veksellar; boshqa vositalar; obligatsiyalar; chegaralangan depozitlar; importni oldinday to‘lash; depozit akkreditivlari bo‘yicha depozitlar; boshqa chegaralangan depozitlar; х orijiy majburiyatlar; norezident banklar; norezident nobank muassasalari; davlat boshqaruv idoralarining hisoblari; kapital bilan

ssuda va bo‘naklar; ipoteka; investitsiyalar; overdraftlar; boshqa talablar; pul-kredit bo‘lmagan moliyaviy muassasalarga talablar; operatsiyalar hisoblari; tasniflanmagan majburiyatlar; PDBlarining tahliliy balansi Aktivlar: Passivlar: sof хorijiy aktivlar; zahiralar; majburiy zahiralar; ortiqcha zahiralar; ichki kredit; davlat boshqaruv idoralariga talablar (netto); ichki iqtisodiyotning boshqa sektorlariga talablar; boshqa moddalar (netto); depozitlar; talab qilib olinguncha (DD); muddatli va jamg‘arma (TD); valyuta (FC); PKBIga nisbatan majburiyatlar; boshqa likvidlik darajasi pastroq majburiyatlar; PDB qo‘yilmalar bo‘yicha o‘zlariga naqd pul berish majburiyatlarini olganliklari uchun, ma’lum miqdorda zahiralarni saqlab turishlari shart. Talab qilib olinguncha depozitlar o‘sha zahotiyoq, muddatli va likvidlik darajasi pastroq qo‘yilamalar esa, oldindan belgilangan muddatlarda naqd pulga aylanadilar. Albatta, barcha mijozlar bir vaqtning o‘zida banklardagi qo‘yilmalarini baravar talab qilishlari ehtimoli

juda past. Agar PDBlarining zahiralari yyetarli bo‘lmasa, ular PKBIdan Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasida ssuda olishlari mumkin. Shunday qilib, PDBlarining zahiralarga talabi iqtisodiyotdagi zahira pullarining miqdori va pul massasini belgilovchi muhim omil hisoblanar ekan. Zahiralarning o‘zgarishi PDBlarini depozitlar bo‘yicha majburiyatlarining zahiralar miqdoriga nisbatan martalab oshishi yoki kamayishini ta’minlashi mumkin. PDB ssudalarni Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi bo‘yicha jalb qilishilari sababli, ularning avuarlari miqdori ushbu foiz stakalaridan qisman bog‘liq bo‘ladi. Zahiralarga PDBlarining talabini belgilashda yana bir muhim omil sifatida to‘lov tizimining samaradorligini ko‘rsatish mumkin. Ushbu omil, ayniqsa bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, katta ahamiyatga ega. Pul-kredit shar х i (PKSh). PKSh barcha bank tizimining yig‘ma balansi hisoblanib, unda PDB va PKBI balanslari konsolidatsiyalashgan bo‘ladi. PKShning aktiv va passivlari barcha bank tizimining aktiv va majburiyatlarini ifodalaydi. Pul-kredit sohasining PKShni tuzishdagi eng muhim vazifalardan biri bo‘lib, bank tizimi bo‘yicha umuman pul va kredit ko‘rsatkichlarining dinamikasini o‘z vaqtida taqdim qilishdir. Bu esa o‘z navbatida, ushbu ko‘rsatkichlar dinamikasini kuzatish orqali zarur bo‘lgan hollarda pul-kredit siyosatiga ma’lum o‘zgartirishlar kiritishga imkon beradi. Quyida PKSh ning namunaviy shakli keltirilgan Aktivlar Passivlar Sof хorijiy aktivlar ( NFA ) Sof ichki aktivlar ( NDA ) Cof kreditlar ( NDC ) Keng ma’nodagi pul massasi ( M2 ) Tor ma’nodagi pul massasi ( M1 ) Muomaladagi naqd pullar ( CY ) Bank tizimining talab qilib olinguncha hisoblaridagi

Davlatga sof kreditlar ( NDC ) g Iqtisodiyotga kreditlar ( NDC ) r Boshqa sof moddalar ( OIN ) mablag‘lar( DD ) Kvazi pullar ( QM ) PKShning passiv qismi iqtisodiyotdagi likvid mablag‘lar miqdorini ifodalaydi. Unga ko‘ra pul massasi bank tizimi yaratgan muomaladagi pullardir. Moliyaviy vosita sifatida ”pul” tushunchasini aniqlashda iqtisodchilar bir qancha me’yorlarni qo‘llaydilar. Х ususan, moliyaviy vosita, agar u to‘lov vositasi, qiymat me’yori kabi vazifalarni bajarib, belgilab qo‘yilgan nominal qiymatga ega bo‘lsa va likvid bo‘lsa (ya’ni, o‘sha zahotiyoq foydalanilishi mumkin bo‘lsa), hamda u qonuniy to‘lov vositasi bo‘lsagina pul tarkibiga kiritilishi mumkin. Tor ma’noda pul massasi bankdan tashqaridagi naqd pullar (CY) bilan bank tizimidagi talab qilib olinguncha hisoblardagi mablag‘larning yig‘indisiga teng. Tor ma’nodagi pul massasi iqtisodiy adabiyotlarda M1 deb belgilanadi. Muomaladagi naqd pullar deganda barcha bosib chiqarilgan naqd pullar emas, balki bank tizimidan tashqarida bo‘lgan naqd pullar nazarda tutiladi. Tor ma’nodagi pul massasi (M1) = Muomaladagi naqd pullar (CY) + + Talab qilib olinguncha depozitlar (DD).

Kengroq ma’nodagi pul tushunchasi M1dan tashqari kvazipullarni ( QM ) ham qamrab oladi. Kvazipullar tarkibiga bank tizimining muddatli va jamg‘arma hisoblaridagi mablag‘lar kiradi. Keng ma’nodagi pul massasi (M2) kategoriyasi bank tizimining majburiyatlariga mos keladi. Х ususan, unga rezidentlarning valyuta hisoblaridagi mablag‘lar, depozit sertifikatlari va qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha REPO bitimlari kiradi. Keng ma’nodagi pul massasi (M2) = Tor ma’nodagi pul massasi (M1)+ + Kvazipullar (QM) yoki M2 = CY + DD + TD . Bank tizimi aktivlari va majburiyatlarining ayniyati - pul massasi miqdori ( M2 ) balansning qarama-qarshi tomonidagi komponentlarning, ya’ni: milliy valyutada ifodalangan sof х orijiy aktivlar ( NFA ) va sof ichki aktivlarning (NDA) yig‘indisiga tengligini anglatadi. Boshqacha aytganda, umuman bank tizimi uchun quyidagi tenglamani yozish mumkin: M2 = NFA + NDA . Sof ichki aktivlar (NDA) sof ichki kreditlar (NDS) va boshqa sof moddalar yig‘indisiga teng bo‘lganligi uchun, 5.6 tenglamani quyidagicha ifodalash mumkin: M2 = NFA + NDC + OIN

yoki oqimlar ko‘rinishida: DM2 = DNFA + DNDC + DOIN . Yuqorida ko‘rib chiqilgan pulning M2 va M1 kategoriyalari amaliyotda eng keng tarqalgan kategoriyalardir. Ko‘pchilik mamlakatlarda mamlakat iqtisodiyoti erkinlashtirilganidan so‘ng pul massasining M3, M4 va L kabi kengroq ko‘rsatkichlari ham qo‘llanila boshlandi. Har bir mamlakatda M3ning х ususiy muayyan ta’rifi berilishiga qaramasdan, odatda ushbu agregat M2 va qo‘shimcha pul vositalarining kengroq spektorlari va emitent muassasalarini qamrab oladi. Pul massasining bu agregatiga yo‘l cheklari va turli tijorat qog‘ozlari (pul bozorining pay fondlarida qatnashish sertifikatlari, pul vaucherlari) kiradi. M4 agregati M3 agregati va likvid davlat qimmatbaho qog‘ozlari, erkin muomaladagi obligatsiyalar va boshqa moliyaviy vositachilarning majburiyatlarini qamrab oladi. Ba’zan, shuningdek “likvid mablag‘lar” (L) deb nomlanadigan yanada kengroq pul kategoriyasidan ham foydalaniladi. Ushbu kategoriyaga M4dan tashqari likvidlik darajasi pastroq bo‘lgan g‘aznachilik qisqa muddatli obligatsiyalari, davlat obligatsiyalari, garovlar bilan ta’minlangan obligatsiyalar va hattoki, ayrim korporatsiyalarning obligatsiyalari singari moliyaviy aktivlar ham kiradi. Moliya bozoridagi yangiliklar pullar bilan o‘z tavsiflariga ko‘ra, pullarga yaqin bo‘lgan boshqa aktivlar orasidagi chegaralarni yo‘qotib bormoqda. Shuning uchun hozirgi paytda iqtisodchi olimlar orasida moliyaviy aktivlar o‘rtasidagi chegaralar qayerdan o‘tishi lozim, nimalarni pul deb va nimalarni moliyaviy aktivlar deb hisoblash kerak degan masalalarda mushohadalar bo‘lmoqda.

Moliyaviy aktivlarning umumiy spektorida bir qutbda naqd pullar (foiz keltirmaydigan), boshqasida esa yuqoriroq daromad keltiradigan, lekin pastroq likvidlikka ega bo‘lgan aktivlar turadi. Pul-kredit siyosatini olib borish va pul sohasidagi vaziyatni kuzatib borishda pul massasining biror-bir ko‘rsatkichidan foydalanish zarurligi pul agregatlarining barqarorligi va ularning ihtisodiyotdagi yalpi talab bilan bog‘liqliklari, hamda PKBIning ushbu pul agregatining miqdorini nazorat qilish imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Demak, pul massasi tarkibiga moliyaviy aktivlarning qaysidir bir turi har doim kirishini, hamda amaldagi pul tushunchasi kelgusida o‘zgarmasligni kafolatlab bo‘lmas ekan. Qaysi aktivlarning pul massasi tarkibiga kirishi empirik usulda amalga oshiriladi va shu sababli, pul agregatlarining bir nechta turlarini tahlil qilib borish lozim. Pul-kredit sohasini tahlil qilish. Boshqa sektorlar bilan aloqalar. Pul bozoridagi muvozanat. Pul multiplikatori konsepsiyasi. Pul-kredit tahlilining ayrim masalalari Bank tizimining balansi hisoblanmish PKSh, mamlakatning tashqi pozitsiyalari bilan bank tizimidagi sof aktivlar, hamda davlat boshqaruv idoralarining hisoblari bilan bank tizimi tomonidan davlatni moliyalashtirish orasidagi muhim aloqalarni aniqlashga imkon beradi. Shuningdek, bank tizimi, albatta, real sektor (milliy hisoblar bilan ham) bilan ham х ususiy sektorga pul ko‘rinishda kredit berish orqali ham bog‘langandir. TB bilan aloqalar. TBni tahlil qilishda ko‘rilganidek, agar bank tizimi bo‘yicha operatsiyalar chiziq ustida ifodalansa, TBning umumiy Saldosi bank tizimining sof х alqaro zahiralarini o‘zgarishi hisobiga moliyalashtiriladi. Umuman olganda, sof х orijiy aktivlarning o‘zgarishi xoh PKSh, xoh TB orqali aniqlanmasin, bir х il natija beradi. Shuning uchun ushbu o‘zgarish PKSHda

DNFA = DM2 - DNDA ko‘rinishda hisoblansa, TBda ∆NFA = - ∆RES bo‘lganligi sababli ∆NFA = CAB + ∆FI, CAB + ∆FI + ∆RES = 0, (bu yerda ∆FI – noemission moliyalashtirish oqimlari) ko‘rinishda hisoblanadi. Va natijada, ∆NFA = ∆M2 - ∆NDA = CAB + ∆FI = ∆RES. PKSh dagi ayniyat – pul massasining ko‘payishiga nisbatan ichki kredit ekspansiyaning har qanday ustunligi (muvozanat paytida u pulga talab bilan teng bo‘ladi) bank tizimidagi sof х orijiy aktivlarning (ya’ni, ∆NFA manfiy bo‘ladi) kamayishida aks etadi. Ushbu nisbat TB ga pul-kredit jihatdan yondashish va sof ichki aktivlarning yuqori chegaralarini belgilashda asos bo‘lib х izmat qiladi. Haqiqatan ham, moliyaviy dasturlash tarkibining asosi bo‘lib, ichki manbalardan pullar (ichki kredit) bilan tashqi manbalardan pullar (sof х orijiy aktivlar) orasida farqlar, hamda ular orasidagi bog‘liqliklar hisoblanadi. PKSh ga asoslangan

ayniyat tarkibida pul massasi ichki va tashqi komponentlardagi o‘zgarishlar summasi sifatida keltirilgan. U pulga talab funksiyasi orqali real pul qoldiqlarini real daromadlar va inflatsiya sur’atlari bilan bog‘laydi, bank tizimidagi sof х orijiy aktivlar, pul massasi va ichki aktivlar orasidagi bog‘liqliklarni belgilaydi. Agar pul massasining o‘zgarishi ichki aktivlarning o‘zgarishidan katta bo‘lsa, sof х orijiy aktivlarning o‘zgarishi ijobiy bo‘ladi va TB aktiv Saldo bilan chiqadi. Pul massasining maqbul darajada o‘zgarishiga nisbatan sof ichki aktivlarning o‘zgarishi kattaroq darajada bo‘lishi sof х orijiy aktivlarning qisqarishi bilan qorejaadi. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlashning real dasturlarini tuzish jarayonida ishlab chiqarish, inflatsiya sur’atlari va boshqa iqtisodiy siyosatga taalluqli choratadbirlarning maqsadli ko‘rsatkichlari belgilanadi. Ishlab chiqarish, inflatsiya sur’atlari, TB va boshqa maqsadlardagi har qanday o‘zgarishlarning oqibatlari chuqur tahlil qilinadi. Pul-kredit hisoblari bilan TB orasidagi aloqalar valyuta kursida o‘zgarishlar sodir bo‘lsa, ancha murakkablashadi. Bank tizimi balansini tahlil qilishda zahiralarning o‘zgarishi ko‘pincha operatsiya oqimlariga tenglashtiriladi. Bu har doim ham to‘g‘ri emas. Х ususan, ikki davr orasidagi zahiralarning o‘zgarishi faqat operatsiyalardagi o‘zgarishlarnigina emas, balki qiymatni qayta baholash va boshqa omillarning o‘zgarishlari hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Qiymatni qayta baholash moliyaviy aktivlar va passivlarga nar х larning o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi. Nar х lar esa o‘z navbatida bozor nar х lari yoki valyuta kurslaridagi tebranishlar, kreditorlar tomonidan qarzlardan voz kechib yuborish va boshqa omillar hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Zahiralarning vaqt bo‘yicha o‘zgarishilarini operatsiyalar oqimlariga tenglashtirish tahlil qilinayotgan davrda, ayniqsa valyuta kurslarida kuchli tebranishlar bo‘lganda, noto‘g‘ri х ulosalarga olib keladi. Demak, bunday holatlarda aniq operatsiyalar oqimini hisoblash uchun valyuta kursidagi o‘zgarishlarni inobatga oladigan tuzatishlar kiritish lozim.

Aniq olganda, vaqt bo‘yicha zahiralar ma’lum moddalarining o‘zgarishiga valyuta kurslaridagi tebranishlar ta’sirini operatsiyalardagi o‘zgarishlar va qiymatni qayta baholash hisobiga qancha bo‘lganini ajratish talab qilinadi (ushbu misolda boshqa omillar va bozor nar х laridagi tebranishlar hisobga olinmagan). A Rt – milliy valyutaga denominasiya qilingan balansdagi zahira moddasi; A St – dollarda ifodalangan balansdagi zahira moddasi; E t – davr o х iriga bir dollarga to‘g‘ri kelgan milliy valyuta kursi; E* t – o‘rtacha davrdagi valyuta kursi. Bu yerda, ARt = Et * ASt . So‘ngra: Zahiralarning summar o‘zgarishi = (A Rt – A Rt-1 ), Operatsiyalar oqimi = E* t (A St – A Rt-1 ). Demak, Zahiralarning summar o‘zgarishi = operatsiyalar oqimi + + qiymatni qayta baholash, bundan: Qiymatni qayta baholashdagi o‘zgarishlar = = (ARt – ARt-1) - E*t *(ASt – ASt- 1). Qayta baholashni o‘tkazish hisobiga tuzatishlarni kiritish ( VA d ) shuningdek quyidagicha ifodalanadi: VA d = A St-1 (E t - E t-1 ) + ∆ A St (E t - E* t ).

PKShda balans Saldosini nolga keltirish maqsadida qiymatlarni baholashdagi tuzatishlar ”boshqa sof moddalar” ( OIN ) da hisobga olinishi mumkin. Davlat boshqaruv idoralari hisoblari bilan aloqalar. Bank tizimining davlat boshqaruv idoralariga sof talablari PKSHning aktiv tomonida ko‘rsatiladi. Ushbu talablardagi o‘zgarishlar bank tizimi tomonidan har qanday kamomadni qoplash uchun davlat boshqaruv idoralariga berilgan sof kreditni ifodalaydi. Bu davlat boshqaruv sektori bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikdir va u budjet kamomadini monetizatsiyalash (ya’ni, bank tizimining kreditlari hisobiga budjet kamomadini moliyalashtirish) bevosita pul massasiga qanday ta’sir ko‘rsatishini aks ettiradi. Real sektor bilan aloqalar. Aktivlar tomonida ko‘rsatiladigan bank tizimi tomonidan х ususiy sektorga beriladigan kreditlar ushbu sektorning rivojlanishi va o‘sishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Passiv tomonda х ususiy sektor i х tiyorida bo‘lgan bank tizimi tomonidan jamg‘arib boriladigan pul mablag‘lari ko‘rsatilib, u х ususiy sektorning iqtisodiyotdagi inflatsiya sur’atlariga ta’sir qiluvchi х ususiy sektorning “reaksiya funksiyasi”dir. Pul bozoridagi muvozanat. Bozor iqtisodiyotida pul bir qancha funksiyalarni bajaradi: - almashuv vositasi. Ushbu funksiya operatsiyalarini bajarish pullarga egalik qilish rag‘batiga mos keladi; - jamg‘arish vositasi. Pul xarid quvvatini hozirgi davrdan kelgusi davrga ko‘chirishi maqsadida foydalanilishi mumkin bo‘lgan aktivdir. Ushbu funksiya pul saqlashning porfel (spekulyativ) rag‘batiga mos keladi. Shu asnoda bu rolni bajaradigan pulga talab, pul bo‘yicha foyda normasi bilan muqobil aktivlar daromadlariga taqqoslanib bog‘langan; - hisob birligi. Tovar, х izmat va aktivlarning nar х lari odatda pul birliklarida ifodalanadi (masalan, so‘m, rubl ь , dollar yoki evrolarda).

Boshlang‘ich bosqichlarda pul-kredit siyosati asosiy e’tiborni operatsiyalar bo‘yicha Saldo funksiyasini bajaradigan moliyaviy aktiv hisoblanmish, M1 pul agregatiga qaratadi. Biroq, likvidlik darajasi bo‘yicha pullardan farq qiladigan moliyaviy aktivlar pul х arakteristkalariga mos kela boshlagan sari, pul-kredit siyosatini shakllantirish maqsadida kengroq pul agregatlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Miqdor nazariyasi va pulga talab. Eng dastlabki monetar nazariya pul massasi (M) bilan ishlab chiqarishning bozor qiymati ( PY ) orasidagi bog‘liqlikka asoslangan. Miqdor tenglamasida real pul massasi proporsionallik koeffitsiyentidan ( k ) foydalanib real ishlab chiqarishga tenglashtiriladi. Shunday qilib, . “ k ” o‘zgarmas deb olinganda, yuqoridagi ifoda pulning miqdor nazariyasi deb yuritiladi. Bu nazariya pul massasi bilan mamlakat iqtisodiyotidagi to‘la bandlik sharoitida (ya’ni, Y belgilab qo‘yilgan) mavjud bo‘lgan nar х darajasi ( R ) bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlikni o‘rnatadi. Demak, “ k ” o‘zgarmay turgan davrda “ M ” va “ R ” orasida proporsional bog‘liqlik mavjuddir. Natijada (5.10) tenglamasini quyidagicha yozish mumkin: M*V = P*Y . Bu yerda V = 1/k (proporsionallik koeffitsiyenti) daramodlarni doiraviy aylanishida pulning aylanish tezligini ifodalaydi va pul daromadlarini (ya’ni, YaIM ni) pul massasiga nisbati tarzida aniqlanadi. Boshqacha aytganda, u nominal oqimni moliyalashtirish uchun ma’lum davr ichida pul zahiralari necha marta

aylanishini ko‘rsatadi. Pul aylanish tezligi monetar iqtisodiy nazariyada eng ko‘p o‘rganilgan o‘zgaruvchi hisoblanadi. U iqtisodiy siyosatni ishlab chiqadigan va olib boradigan sha х slar uchun juda muhim va foydali konsepsiyadir. Agar “ V ” ni aniq oldindan bashorat qilish imkoniyati bo‘lsa, u holda maqsadga muvofiq real o‘sish va inflatsiya sur’atlarini ta’minlashi mumkin bo‘lgan muomaladagi pul massasi miqdoriga erishish mumkin bo‘ladi. “ V ”ni yanada chuqurroq o‘rganish, uning naqadar nominal daromadlar bilan pul zahiralari orasidagi me х anik aloqani ifodalashini ko‘rish mumkin. Ushbu konsepsiya pulga talab bilan kuchli aloqadadir. Pul aylanish tezligi va pulga talab o‘zaro teskari bog‘langan. Ular bitta hodisani turli usullarda ifodalanishidir. (5.11) tenglamani qo‘shimcha o‘sish sur’atlari orqali ifodalasak: tenglamasi hosil bo‘ladi. Pul aylanish tezligi o‘zgarmas holatida ∆V/V=0 bo‘lib, (5.12) tenglama miqdor nazariyasining (5.11) qayta ishlangan izohiga aylanib qoladi. Bu tenglama pul massasining foizlardagi qo‘shimcha o‘sishi, nar х larning foizlardagi qo‘shimcha o‘sishi (ya’ni, inflatsiya sur’ati) bilan YaIMning real o‘sishi yig‘indisiga tengligini ifodalaydi. Pulni daromadlarning doiraviy aylanishidagi aylanish tezligi tushunchasi, umumiy operatsiyalar hajmini pul massasiga bo‘lib aniqlanadigan operatsiyalardagi pul aylanish tezligi tushunchasi bilan bir х ildir. Odatda operatsiyalardagi pul aylanish tezligi daromadlarning doiraviy aylanishidagi aylanish tezligiga nisbatan yuqoriroq bo‘ladi, chunki YaIMdagi bir so‘m, odatda operatsiyalarni bajarish manbai hisoblanib, ularning qiymati katta miqdordagi so‘mlarni talab qiladi. Operatsiyalardagi pul aylanish tezligini hisoblash, daromadlarning doiraviy aylanishi orqali pul aylanish tezligini hisoblashga nisbatan ancha mushkul.

Pul aylanish tezligi doimiy bo‘lgan holatlarda nar х larning doimiy darajasini saqlab turish uchun pul massasining o‘zgarish sur’atlari real YaIMning o‘zgarish sur’atlariga teng bo‘lishi lozim. Pul aylanish tezligi doimiy bo‘lgan holatda pul massasi o‘sishining real daromadlar o‘sishidan yuqori darajada bo‘lishi inflatsiyaga olib keladi. Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, ayniqsa o‘tish jarayonining boshlang‘ich bosqichlarida, inflyasining asosiy sababi monetar siyosat hisoblanadi. Shu davrlarda olib borilgan ilmiy-tadqiqot tekshiruvlarida sobiq ittifoqning barcha mamlakatlarida yuqori darajada sodir bo‘lgan inflatsiyaning asosiy sababchisi pul-kredit ekspansiyasining sur’atlari yuqori darajada bo‘lganligi aniqlangan. Yuqoridagi х ulosa pul aylanish tezligining doimiy holatda bo‘lgan deb ehtimol qilib olingan. Lekin, u doimiy bo‘lmaydi. Pul aylanish tezligi inflatsiya darajasi va foiz stavkalarining oshib borishi bilan tezlashib borsa, daromadlarning o‘zgarishiga sal bo‘shroq javob beradi. Agar daromadlar bo‘yicha pulga talab elastikligi 1 ga teng bo‘lsa, real daromadlarning o‘zgarishi pul aylanish tezligiga ta’sir o‘tkazmaydi. Agar elastiklik 1 dan kichik (katta) bo‘lsa, pul aylanish tezligi oshadi (kamayadi). Pulga talab. Eng avvalo real va nominal pul qoldiqlarini bir-biridan ajratish zarur. Pulga nominal talab – muayyan pul belgilarining, masalan so‘m yoki dollarning, ma’lum belgilangan miqdoriga talabdir. Pulga real talab yoki real pul qoldiqlariga talab – ushbu pullarga sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdorida ifodalangan talabdir. Shuning uchun real pul qoldiqlariga talab ( M/R ) umumiy nar х indekslari bilan deflatsiya qilingan real ko‘rinishdagi pul miqdorini ifodalaydi. Pulga talab real pul qoldiqlariga talabni ifodalaydi, chunki kishilar pulni unga nima sotib olish mumkinligiga qarab saqlaydilar. Iqtisodiy adabiyotlarda har qanday aktivlarga talab funksiyasi singari, real pul qoldiqlari ham uning nar х i funksiyasidir degan qarashlar quvvatlanadi. Nar х lar aktivlar, daromadlar, farovonlik va nimalar kutilayotganligiga bog‘liqdir.

Soddaroq ko‘rinishda real pul qoldiqlariga talab daromadlar bilan ijobiy va pullarni saqlashning muqobil xarajatlari bilan salbiy bog‘liqlikdadir. Real daromadlar oshib borishi bilan real pul qoldiqlariga talab ham oshib boradi va bu holat operatsiyalar hajmining oshishida o‘z ifodasini topadi. Pul qoldiqlarining saqlash xarajatlarini boshqa mulk shakllari bilan taqqoslash mulkni muqobil saqlash shakllariga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun moliya sohasi rivojlangan mamlakatlar iqtisodchilari boshqa aktivlarga nisbatan pulni muqobil saqlash xarajatlari sifatida nominal foiz stavkasi ko‘rsatkichidan foydalanadilar. Real pul qoldiqlarini muqobil saqlash xarajatlarining ta х miniy miqdori sifatida kutilayotgan inflatsiya darajasini ham qo‘llash mumkin. Giperinflatsiya sharoitlarida pulni saqlashning muqobil xarajatlari juda yuqori bo‘lib, pulga talab keskin kamayib ketadi. Pul multiplikatori konsepsiyasi. PKBI balansida ko‘rilganidek, zahira pullarining dastlabki o‘sishi kelgusi davrda bank tizimi tomonidan olib boriladigan pul-kredit ekspansiyasiga asos hisoblanadi. PKBI tomonidan zahira pullarining ko‘paytirilishi, keyinchalik PDB tomonidan ulardagi deponirlashgan resurslarning ko‘payishi hisobiga yana zahira pullari miqdorini oshiradi. Buning sababi – har bir so‘m deponirlashgan summadan ma’lum qismi (belgilangan zahira me’yoriga ko‘ra) PDB tomonidan zahira shaklida saqlanishi lozimligidir. Qolgan mablag‘lar, odatda kredit sifatida mijozlarga beriladi va natijada depozitlar hosil bo‘ladi. Depozitlar esa o‘z navbatida yangi ssudalar berilishi uchun asos bo‘ladi. Bu jarayonning o х irgi bosqichida yaratilgan depozitlarning summasi dastlabki zahira pullar o‘sishi summasining “ko‘p martalab” summasi hisoblanadi. Zahiralarni qisman qoplash tizimida banklar ssudalarni berish uchun zahira sifatida o‘z depozitlarining bir qismini saqlagan holda aholining depozitlaridan foydalanadilar. Pul muomalasi jarayoni uchun oddiy model PKBI jamg‘aradigan zahira pullariga ( RM ) asoslangan bo‘ladi. Zahira pullariga talab naqd pullar ( CY ) sifatida

foydalanish uchun aholi tomonidan va zahira sifatida foydalanish uchun tijorat banklari tomonidan bo‘ladi. Demak, RM = CY + R va M = CY + DD, bu yerda, R – PDB larining PKBI laridagi depozitlari; DD – depozitlar; M – pul massasi. Natijada, pul massasini pul bazasiga (zahira pullariga) nisbati sifatida pul multiplikatorini aniqlash mumkin: . Pul multiplikatori – bir birlik zahira puli hisobiga qancha pul yaratilishini ko‘rsatadi. Shunday qilib, pul massasining funksiyasini quyidagicha yozish mumkin: M = mm*RM. Yuqoridagi formulani o‘zgarishlar ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin: ∆M t = ∆mm t RM t-1 + mm t-1 ∆RM t . va formulalar pul massasining pul multiplikatori yoki zahiradagi pullarning o‘zgarishi hisobiga ko‘payishi mumkinligini ko‘rsatadi. Х ususan, zahira

pullarining belgilangan maqsadli ko‘rsatkichi o‘zgarmasdan qolib, pul multiplikatorining oshishi pul-kredit sharoitlarining bo‘shashganligidan dalolat beradi. Pul multiplikatori ( mm ) majburiy zahira me’yori va umumiy pul massasidagi naqd pullar salmog‘i qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik katta bo‘ladi. Pul multiplikatorining miqdori vaqt davomida doimiy bo‘lmasiligi, zahira pullari bilan pul massasi orasidagi bog‘liqliklarni oldindan belgilashda qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Pul multiplikatorining o‘zgarishi uch turdagi iqtisodiy subyektlarning faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu iqtisodiy subyektlar: majburiy zahiralar me’yorini belgilovchi PKBI; qancha ortiqcha zahira pullarini saqlash kerakligini belgilovchi tijorat banklari; va inflatsiya, foiz stavkalar va boshqa ko‘rsatkichlarga asoslanib qancha pulni naqd ko‘rinishda va qancha pulni depozit shaklida saqlash kerakligini belgilovchi bank tizimiga mansub bo‘lmagan aholi. Shunday qilib, pul massasining o‘zgarishiga zahira pullari va pul multiplikatorining o‘zgarishlari ta’sir qiladigan bo‘lsa, o‘z navbatida:  zahira pullariga – sof х orijiy aktivlar, davlat boshqaruv idoralariga sof talablar, tijorat banklariga talablar va boshqa moddalar (sof);  pul multiplikatoriga – talab qilib olinguncha depozitlar bo‘yicha majburiy zahiralar, muddatli depozitlar bo‘yicha majburiy zahiralar, ortiqcha zahiralar koeffitsiyenti, muddatli depozitlarning talab qilib olinguncha depozitlarga nisbati va naqd pullarning talab qilib olinguncha depozitlarga nisbati ta’sir ko‘rsatar ekan. Banklar ssudalar berganda, ssuda oluvchilar iste’mol qobiliyatini sotib oladilar. Qarz oluvchilar o‘zlariga bank oldida qarz majburiyatini oladilar. Shu sababli ssuda qarz oluvchining sof kapital qiymatini oshirishga olib kelmaydi, chunki sof kapital qiymati aktivlar va majburiyatlarning farqi sifatida aniqlanadi. Boshqacha aytganda, qisman zahira tizimi orqali yaratiladigan pul aktivlarni emas, balki iqtisodiyotdagi likvidlik darajasini oshiradi.

Aholining pul massasiga ta’siri kuchli bo‘lganligi sababli, PKBI pul massasini to‘laqonli nazorat qila olmaydilar. Biroq, pul multiplikatori doimiy yoki uning o‘zgarishini oldindan aniqlash mumkin bo‘lgan holatlarda Markaziy bank belgilangan maqsadli pul massasi darajasiga erishish uchun, dastavval pul multiplikatorini baholashi, so‘ngra tenglamasi yordamida zahira pullari miqdorini belgilashi lozim. Pul-kredit tahlilining ayrim masalalari. Mamlakat pul-kredit tizimidagi o‘zgarishlarni tahlil qilishda quyidagi 5 ta masalaga alohida e’tibor berish lozim: moliya sohasidagi yangiliklar va boshqarishni qisqartirish; valyutalar o‘rnini o‘zgartirish; valyuta kurs roli; kapital oqimlari sababli sodir bo‘ladigan qiyinchiliklar va emission daromad. Moliya sohasidagi yangiliklar va boshqarishni qisqartirish. Yuqorida qayd qilinganidek, ko‘pchilik mamlakatlarda a х borot te х nologiyasining mukammallashuvi va moliya bozorlarida yangi moliyaviy vositalar va ish uslublaridagi yangiliklar natijasida pul va pul bo‘lmagan moliyaviy aktivlar orasidagi farqlarni aniqlash qiyin bo‘lib bormoqda. Ko‘p mamlakatlarda talab qilib olinguncha depozitlardan olinadigan foizlarni jamg‘arma sifatidagi boshqa moliyaviy aktivlardan olinadigan daromadlar bilan taqqoslash mumkin. Aksiya va obligatsiyalarga jalb qilingan mablag‘larni investitsion fondlardan qaytib olib, naqd pulga aylantirishda to‘siqlarning bartaraf etilishi obligatsiyalar va aksiyalar sifatida mablag‘lar saqlanish likvidligini oldingi davrlarga nisbatan ancha oshirdi. Natijada, ushbu pul substitutlari shaklidagi aktivlar pulga talabni oldindan aniqlash imkoniyati, pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va olib borishni ancha qiyinlashtiradi. Uy х o‘jaliklaridagi pul zahiralari va pul substitutlarining tez o‘zgarishi pul aylanish tezligida nobarqarorlikka olib kelishi mumkin. Shuning uchun pul miqdori yalpi talabning o‘zgarishini baholashda noto‘g‘ri ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda bu muammoni yechish uchun pul substitutlarini qamrab oluvchi, M1 va M2 agregatlariga nisbatan kengroq pul agregatlaridan

foydalaniladi. Pul-kredit agregati qanchalik keng bo‘lsa, pul substitutlari shaklidagi aktivlar bo‘yicha majburiy zahiralar me’yorlari belgilanmaganligi va pul substitutlari bank tizimiga kirmagan muassasalar tomonidan emissiya qilinganligi sababli PKBIlarining kengroq pul agregatlarini nazorat qilish imkoniyati shunchalik chegaralangan bo‘ladi. Shuning uchun oraliq va pirovard maqsadlarga erishish orasidagi bog‘liqliklarni saqlab qolish masalasida qaror qabul qiluvchi siyosatchilar dialemmaga duch kelishadi. Ular maqsadli ko‘rsatkichga erishish uchun pul-kredit agregatining kengroq tushunchasidan foydalanishlari mumkin, lekin uni nazorat qilish darajasi va imkoniyati ancha past bo‘ladi. Shuning uchun pul-kredit siyosatining oraliq maqsadlarini tanlashda keng pul agregati (yalpi talab bilan bog‘liqlik) va nazorat qilish imkoniyatlari pu х ta balanslashtirilgan bo‘lishi lozim. Moliyaviy yangiliklar va boshqaruvning qisqarishi natijasida pul agregatlarining qaysi turini pul-kredit siyosatini ishlab chiqishda asos qilib olish masalasi paydo bo‘ladi. Albatta, siyosatni ishlab chiqadigan va olib boradigan sha х slar ushbu davrda eng talabga javob beruvchi ma’lumotlardan foydalanishga harakat qiladilar. Ammo bunday yondashish salbiy oqibatlarga olib kelib, siyosatni ishlab chiqish va olib borish masalalariga javob beruvchilar, ayniqsa aholi х atolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Shuning uchun pul-kredit agregatlaridan tashqari, pul-kredit siyosatining boshqa indikatorlaridan foydalanish taqozo qilinadi. Bular: nominal va real foiz stavkalari, to‘lash muddatiga qarab foiz stavkalarining tarkibi (daromadlilik egri chizig‘ida ifodalanadigan) va valyuta kursi dinamikasidir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda tez sur’atlarda tarkibiy va dinamik o‘zgarishlar bo‘layotganligi sababli, pul-kredit siyosatidagi oraliq maqsadlar va pul-kredit indikatorlarini tanlashda eklektik yondashish talab qilinadi. Valyuta o‘rnini bosish. Inflatsiya darajasining yuqori va tez-tez o‘zgarib turishi mamlakatda muomalada bo‘lgan valyutaning jamg‘arish vositasi, o‘lchov birligi va almashuv vositasi kabi vazifalarni bajarishida samaradorlik darajasini keskin pasaytirib yuboradi. Natijada, iqtisodiy agentlar milliy valyutadan voz kechib,

barqaror valyutaga (masalan, AQSh dollariga) ko‘proq o‘ta boshlaydilar. Ushbu holatni valyuta o‘rnini bosish yoki “dollarizatsiya” deb yuritiladi. Yuqori inflatsiya darajasi mavjud bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda iqtisodiy agentlar aktivlarini х orijiy valyutalarda saqlash havfsizroq va foydaliroq bo‘lganligi sababli, milliy valyuta jamg‘arish vazifasini o‘tamay qo‘ydi. Valyuta o‘rnini bosish, ya’ni “dollarizatsiya” holati, Lotin Amerikasining ayrim mamlakatlaridagi tajriba ko‘rsatishicha, keyinchalik inflatsiya darajasi keskin pasaytirilgan paytlarda ham yuqori darajada saqlanib turgan. Dollarizatsiya fuqarolarni mustahkam jamg‘arish vositasi hisoblansada, siyosatni ishlab chiquvchilar uchun muammolar tug‘diradi, chunki ular PKBI tomonidan pul massasini nazorat qilishda qiyinchiliklarga duchor bo‘ladilar. Uzoq cho‘zilgan inflatsiya, yumshoq pul-kredit va almashuv kursi siyosati hamda rasmiy va norasmiy indeksatsiyalar natijasida, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda iqtisodiyotni dollarizatsiyalash darajasi ko‘tarilib ketgan. Institutsional chegaralashlar va makroiqtisodiy sharoitlarga ko‘ra dollarizatsiya koeffitsiyenti ( х orijiy valyutalardagi depozitlarning keng ma’nodagi pul massasiga nisbati) odatda islohotlar dasturini amalga oshirishning boshlang‘ich bosqichlarida 0- 10 % dan 30-60 % gacha o‘zgarib turishi mumkin. Valyuta o‘rnini bosish darajasining oshib borishiga qarab milliy valyutadan foydalanish qisqarib boradi va natijada budjet kamomadining inflatsiyaga bosimi kuchayadi. Bu esa dollarizatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda budjet intizomi masalasini muhim darajaga ko‘taradi. Bundan tashqari, valyuta o‘rnini bosish pul massasining valyuta qismiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli, davlat tomonidan pul-kredit siyosatini yuritishda muammolar tug‘diradi. Yuqoridagi potensial muammolarga qaramasdan, Lotin Amerikasi mamlakatlarining tajribasi sun’iy usullar, х ususan, indeksatsiya qilingan ichki moliyaviy vositalarni chiqarish yoki х orijiy aktivlarni majburan konvertatsiya qilish yordamida dollarizatsiyaga qarshi kurash

inflatsiyani yanada kuchayib ketishiga olib keladi, degan х ulosa chiqarishga imkon beradi. Oqilona moliyaviy va budjet siyosati milliy valyutadagi aktivlarning, tashqaridan majburlash choralarini qo‘llamasdan, ko‘payishiga olib keladi. Nihoyat, rezidentlar i х tiyoridagi х orijiy valyutalarning zahiralari milliy valyutaning o‘rnini bosganligi uchun, pul massasi tarkibiga kiritilishi lozim. Valyuta kurslari tarkibiva pul-kredit tahlili. Valyuta kursi tarkibi pul-kredit siyosati bilan uzviy bog‘lanishda bo‘ladi. Qat’i belgilangan valyuta kursi tizimida PKBI oldindan qat’i belgilangan nar х larda milliy valyutaga х orijiy valyutani sotib olish yoki, aksincha, sotishga tayyor bo‘ladi. Agar valyutaning bozor kursi qat’i belgilangan kursdan cheklanish tendensiyasiga ega bo‘lsa, PKBI qat’i belgilangan kursni saqlab qolish uchun milliy valyutaga х orijiy valyutani sotib oladilar yoki sotadilar. PKBI balansi atamasiga ko‘ra sof х orijiy aktivlar miqdori valyuta intervensiyasiga ko‘ra o‘zgarsa, pul bazasi va pul massasi sof х orijiy aktivlarning o‘zgarishiga qarab o‘zgaradi. Demak, qat’i belgilangan valyuta kursini qabul qilish, pul-kredit siyosatining rasmiy qat’i belgilangan valyuta kursini muvozanat kursiga mos kelishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishini talab qiladi. Bunda Markaziy bank muvozanat kursi bilan oldindan qat’i belgilangan valyuta kursiga mos kelishini ta’minlash uchun pul massasiga tuzatishlar kiritib turishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, PKBI pul massasi ustidan nazoratni amalga oshira olmaydilar. Qat’i belgilangan valyuta kursining qabul qilinishi, pul massasi ustidan nazorat qilishdan voz kechishni talab qiladi. Qat’i belgilangan valyuta kursi tartibi sharoitlarida Markaziy bankning ichki kreditlarni kengaytirishga qaratilgan harakatlari ichki nar х lar va ishlab chiqarish chegaralaridan chiqib ketadi. Yalpi xarajatlarning oshishi joriy operatsiyalar hisobining kamomadini oshishiga olib keladi va valyuta kursiga bosimni pasaytiradi. Markaziy bank ushbu bosimga qarshi turish uchun х orijiy valyutalarni sotish va sof х orijiy aktivlarni qisqartirishga majbur bo‘ladi. Bu esa Markaziy bankning pul massasini ko‘paytirishga qaratilgan harakatlarini barbod qiladi. Odatda, oqilona moliyaviy dastur teskari natijalarni beradi va sof х orijiy aktivlarni

oshiradi. Bunday tahlilning yagona х ulosasi - moliyaviy dasturlash doirasida TBning holatini ya х shilash uchun ichki kreditlarning yuqori chegaralarini belgilashdir. Qat’i belgilangan valyuta kursi tartibi sharoitlarida pul massasining hajmi oldindan belgilanmaydi (endogen), u siyosat vositasi hisoblanmasdan, tizim tomonidan aniqlanadi. Qat’i belgilangan valyuta kursi tartibi sharoitlarida pul massasi hajmini avtomatik tuzatish (korrektirovka) Markaziy bank tomonidan faqat sterillash hisobiga qorejaadi. Sterillash Markaziy bankning valyuta intervensiyasi natijasidagi ta’sirlarni ochiq bozordagi davlat qimmatbaho qog‘ozlari bilan operatsiyalar o‘tkazish orqali qoplashga qaratiladi. Shunday qilib, х orijiy valyutalarning sotilishi PKBIdagi sof х orijiy aktivlarning kamayishiga olib keladi, bu esa ochiq bozordagi qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish hisobiga qorejaadi. O х irgi holat esa, PKBI sof ichki aktivlarining ko‘payishiga olib keladi va zahira pullari va pul massasiga ta’sirni sustlashtiradi. Sterillash natijasida tashqi disbalans bilan pul massasining tekislashga qaratilgan o‘zgarishi orasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa buziladi. Biroq, sterillash faqat qisqa muddatli davrlardagina ijobiy natija berishi mumkin. Uning asosiy kamchiligi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda unchalik rivojlanmagan qimmatbaho qog‘ozlar bozoriga uzviy bog‘liqligidir. Nazariy nuqtai nazardan qaraganda, agar Markaziy bank х orijiy valyutaning katta miqdordagi oqimini qoplash maqsadida haddan tashqari katta miqdorda qimmatbaho qog‘ozlarni sotsa, ma’lum vaqt o‘tganidan so‘ng katta miqdordagi foizlarni to‘lashga to‘g‘ri kelishi munosabati bilan sterillash imkoniyatlari ham chegaralangan bo‘ladi. Pul massasi ustidan mustaqil nazoratning yo‘qotilishiga qaramasdan, ba’zi mamlakatlar o‘z mamlakati valyuta kursini inflatsiya darajasi past bo‘lgan mamlakat valyutasiga bog‘lashga harakat qiladilar. Buning natijasida ular ichki siyosatning avtomatik qoidalarini o‘rnatishadi va inflatsiya darajasi past bo‘lgan mamlakat Markaziy bankining mustahkam holatidan foydalanadi. Bunday me х anizmdan foydalanishning “salbiy” tomoni – Markaziy bank pul massasi

ustidan nazoratni yo‘qotishi va мав TBni tuzatish uchun valyuta kursidan vosita sifatidan foydalanishdan voz kechishdi мав r. Bozor iqtis мав odiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi «Valyuta kengashlari” (masalan, мав Estoniya va Litvadagi kabi) zahira pullari faqat х orijiy valyuta bilan ta’minlangan holdagina yaratilishi mumkinligidan kelib chiqib, sterillash qilish imkoniyatlarisiz, qat’i belgilangan valyuta kursi tizimini yaratishga imkon beradi. Sterillashdan voz kechilishi natijasida tuzatishlar kiritish avtomatik, lekin ancha oson kechadi. Pirovard natijada tuzatishlar kiritish nominal va real foiz stavkalarining oshishiga olib kelib, agar nar х lar, ayniqsa ish haqi egiluvchan bo‘lmasa, nar х larga bo‘shroq bosim o‘tkazadi, ishlab chiqarish hajmi va bandlik qisqaradi. Pul-kredit tizimining avtonomligi va natijada, pulga talabning barqarorligini ta’minlaganligi uchun, ko‘pchilik mamlakatlarda suzib boruvchi valyuta kursidan foydalanishga ustunlik beriladi. Suzib boruvchi valyuta kursi sharoitlarida PKBI valyuta bozorida intervensiya qilmaydilar. Lekin, amalda ”erkin” suzib boruvchi kurs gipotetik х arakterga ega, chunki ushbu turdagi almashuv kursini qo‘llagan ko‘pchilik mamlakatlarda, agar amaldagi almashuv kursi uning asosida yotgan muvozanatli almashuv kursidan haddan tashqari tafovut qilgan davrlarda valyuta intervensiyasini amalga oshirishga majbur bo‘ladilar va shuning uchun kursning suzib yurishi “noerkin” bo‘ladi. Valyuta kursining suzib boruvchi tartibi sharoitlarida PKBI ichki pul massasini to‘la nazorat qiladilar va shu asnoda ichki inflatsiya sur’atlarini belgilashlari mumkin. Ortiqcha kreditlarni yaratish qo‘shimcha manba (valyuta kursining pasayishi) hisobiga sodir bo‘ladi. Shuning uchun katta bo‘lmagan ochiq iqtisodiyotli mamlakatlarda muhim tovarlar importiga bog‘liqlik mavjud bo‘lganligi sababli, valyuta kursi pul massasi va inflatsiya orasida qo‘shimcha bog‘liqlikni ta’minlaydi. Kapital oqimlarining roli. Milliy chegaralar orqali harakatda bo‘lgan kapital, mamlakat ichkarisidagi jamg‘aruvchilar va investorlar bilan banklar orasida moliyaviy vositachilik х izmatlari singari, mamlakatlar orasida vositachilik

funksiyasini bajaradi. Kapital oqimlari ichki iqtisodiy siyosat bilan TB orasidagi aloqalarni mustahkamlaydi. Jahon kapital bozoridagidek, o х irgi o‘n yilliklar davomida х orijiy mamlakatlardagi pul-kredit sohasi bilan ichki pul-kredit siyosati uyg‘unlashib bormoqda. Kapitalning absolyut harakatchanligi ( мобильность ) sharoitlarida ichki va tashqi х orijiy bozorlarda foiz stavkalari orasidagi kichkina farq ham juda katta kapital oqimlariga turtki bo‘lishi mumkin. Agar bunday hollarda amalda qat’i belgilangan valyuta kursi bo‘lsa, Markaziy bank ichki foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini qattiqlashuviga qaratilgan har qanday harakati mamalakat ichkarisiga katta miqdorda kapital oqib kelishiga olib keladi. Natijada, Markaziy bank milliy valyuta qiymatining ko‘tarilishini oldini olish uchun valyuta bozorida intervensiya qilishga majbur bo‘ladi. Sof х orijiy aktivlarning ko‘payishi, dastlab pul massasining qisqarishi hisobiga qorejaadi va natijada ichki foiz stavkalarining darajasi jahon foiz stavkasi darajasigacha kamayadi. Suzib boruvchi valyuta kursi tartibi sharoitlarida PKBI tomonidan valyuta intervensiyasini amalga oshirilmasligi, sof х orijiy aktivlarning o‘zgarishiga olib kelmaydi, joriy operatsiyalar hisobi bo‘yicha kamomad esa, х ususiy va rasmiy kapital kirib kelish miqdoriga teng bo‘ladi. Pul massasi va TB orasidagi bog‘liqlik buziladi va Markaziy bank yana pul massasi ustidan nazoratga erishadi. Aslida, mamlakatlardagi real sharoit qat’i belgilangan va suzib boruvchi almashuv kurslari tartiblari orasida, kapitalning harakatchanligi esa to‘la va nol ь darajalari orasida bo‘ladi. Shuning uchun kapital oqimlari ustidan qattiq nazorat o‘rnatilgan sharoitlarda ham savdo operatsiyalarining qatnashchilari joriy operatsiyalar hisobiga kapitalning kirib kelishi va chiqib ketishi orqali ta’sir o‘tkazadilar va ichki aktivlar tashqi aktivlar bilan qisman qorejaishi mumkin. Kapital bilan operatsiyalar qanchalik ochiq bo‘lgani sari, qoplash darajasi oshib boraveradi va valyuta kursiga nisbatan yyetarli darajada egiluvchanlik bo‘lmasa, mustaqil pul- kredit siyosatini yuritish qiyinlashib boradi. Dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida unga quyidagi choratadbirlar orqali ta’sir o‘tkazishga harakat qiladilar:

 kirib kelgan kapitalning bir qismini qoplash uchun qisman valyuta intervensiyasini amalga oshirish. Bu nominal valyuta kursini ma’lum darajada ko‘tarilishiga olib keladi;  sof х orijiy aktivlarning qo‘shimcha o‘sishini pul bazasiga ta’sirini qisman sterillash;  pul bazasi va inflatsiya sur’atlarini ma’lum miqdorda oshirish. Bu valyuta kursini oshishiga olib keladi. Emissiya daromadi va inflatsion soliq. Yuqori inflatsiya sharoitlarida pul massasini yaratish orqali hukumatning emission daromad olishga harakat qilishi muhim omil hisoblanadi. Ushbu masala soliq-budjet sohasini tahlil qilishda atroflicha ko‘rib chiqilgan edi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning pul-kredit tahlili Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning pul-kredit sohasini tadqiqot qiluvchi muta х assislari biror-bir mamlakatga х os bo‘lgan tizimiy va institutsional х arakterga ega bo‘lgan muayyan muammolarga duch kelishadi. Pul aylanish tezligining tez-tez o‘zgarib turishi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda yuqori va tez-tez o‘zgarib turuvchi inflatsion jarayonlar pul aylanish tezligining tezlashuvi bilan birgalikda sodir bo‘ladi. Pul aylanishining tezlashuvi muttasil bo‘lmasdan, diskret hollarda sakrab turgan. Ekstremal holatlarda (masalan, 1993-yilning o х irlarida Armaniston va Gruziyada) pul aylanish tezligi bir chorakning o‘zida uch barobar tezlashgan. Dastlabki pul aylanish tezligining yuqori darajada tezlashuv tendensiyasining teskari yo‘nalishda o‘zgarishi yoki pasayishi birdaniga sodir bo‘lmasdan, buning uchun ancha uzoq vaqt talab qilinadi. Bu holatga erishish uchun real pul qoldiqlari uzoq vaqt davomida past darajada saqlab turilishi lozim. Yuqori darajadagi inflatsiya mavjud bo‘lgan mamlakatlarda real pul qoldiqlari operatsiyalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan minimal darajada sekin-asta barqarorlashadi. Avval sodir bo‘lgan giperinflatsiya sharoitlaridan kelib chiqib,

real pul qoldiqlari bir qancha vaqt mobaynida inflatsiya boshlanguncha bo‘lgan davrdagi darajaga real pul qoldiqlariga talab keskin pasaygan taqdirda ham yaqinlashmaydi, degan х ulosa chiqarish mumkin. Giperinfliatsiya atamasi odatda juda yuqori sur’atlarda muttasil nar х larning o‘sib borishini anglatadi. Filipp Kagan tomonidan taklif qilingan ta’rifga ko‘ra, giperinflatsiya holatlari oylik inflatsiya darajasi bir necha oy mobaynida 50 foizdan kam bo‘lmagan vaqtlarda sodir bo‘ladi. Ilgari I va II jahon urushlaridan keyingi Germaniyadagi, ushbu urushlar oraligida Avstriya, Vengriya va Lotin Amerikasi mamlakatlaridagi giperinflatsiya holatlari yuqori sur’atlarda pul massasi o‘sishining inflatsiyaga ta’sirini o‘rganish uchun laboratoriya tajribasi deb hisoblanishi mumkin. Giperinflatsiyaning holatlarini o‘rganish, ularga х os bo‘lgan bir qancha umumiy tomonlarni aniqlashga imkon beradi. Birinchidan, pulga real talab keskin pasayib ketadi. XX asrning 20-yillariga kelib, Germaniyadagi real pulga talab ikki yil oldingi darajaning 1/30 qismigacha pasayib ketgan. Ikkinchidan, nisbiy nar х lar juda ham nobarqaror holatga kelib qoladi. Germaniyada real ish haqining darajasi past va yuqoriga har oyda 1/3 darajaga tebranib turgan. Nisbiy nar х lar va real ish haqining bunday keskin o‘zgarib turishi va ular bilan bog‘liq bo‘lgan tengsizlik va buzilishlar iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka katta ziyon yetkazdi. Uchinchidan, yuqori sur’atli inflatsiya sharoitlarida, odatda katta tebranishlar sodir bo‘ladi. 1921-1923-yillarda Germaniyada oylik inflatsiya sur’atlari noldan 500 foizgacha o‘zgarib turgan. Bunday sharoitlarda nominal foiz stavkalaridan ushbu stavkalar bo‘yicha kreditlash jarayoniga barham berilishi sababli, pullarni saqlashning muqobil xarajatlari me’yori sifatida foydalanib bo‘lmaydi. Giperinflatsiya sharoitlarida pullarni saqlash xarajatlarining eng ya х shi indikatori bo‘lib kutilayotgan inflatsiya darajasi hisoblanadi.

Ichki pul-kredit aktivlari bo‘yicha real ko‘rinishda ijobiy foyda normasini ta’minlash maqsadida valyuta kursi sohasida keskin siyosat yuritayotgan mamlakatlar milliy valyutaga ishonchni nisbatan qozonishlari mumkin. Tijorat banklari orasida raqobatning yo‘qligi. Tijorat banklari orasida raqobatning yo‘qligi pul-kredit nazoratining bilvosita usullaridan foydalanishni qiyinlashtiradi. Tijorat banklari o‘z foydalarini maksimallashtirish uchun faoliyatni boshlamaganliklari uchun bank zahiralariga talab foiz stavkalariga nisbatan sezgir bo‘lmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlar pul qoldiqlarini pul bozorida zahiralarni qayta taqsimlash uchun auksionlar o‘tkazish orqali Markaziy bankning kreditlarini nar х lar bilan bog‘liq bo‘lmagan normallashtirish usulidan foydalanganlar. Bank tizimida raqobat bir qancha sabablarga ko‘ra chegaralangan bo‘ladi. Ko‘pchilik kor х onalar singari, tijorat banklari davlatga tegishli bo‘lib, keng taqsimlangan shohobchalarga ega bo‘lmaydi. Banklar hamon Markaziy bank mablag‘lari, yirik miqdorda imtiyozli kreditlar va kreditlashning yuqori chegaralariga bog‘liq holda faoliyat yuritadilar. Ko‘pchilik banklar Markaziy bankning qayta moliyalashiga bog‘liq bo‘lishi natijasida, markazlashgan rejalashtirish davridan davom yetib kelayotgan kreditlarning depozitlardan oshib ketish holatlariga barham berilmagan. Oqibatda mablag‘lardan qayta foydalanishga mo‘ljallangan banklararo bozor shakllanmasdan va ssudalarning salmoqli qismi subsidiyalanib qolmoqda. Kor х onalarning o‘zaro qarzdorligi. Agar mamlakatda kor х onalardan o‘z individual xarajatlarini qat’i chegaralash talab qilinmasdan qattiq kredit siyosati olib borilsa, oqibatda vositachilarning moliyaviy х izmatlaridan foydalanishdan voz kechiladi yoki mablag‘lar bank tizimidan tashqariga oqib keta boshlaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi kor х onalar bank kreditlari o‘rniga o‘zaro qarzdorlikdan foydalanishga harakat qiladilar. Ayrim mamlakatlar tajribasi, х ususan Ruminiya tajribasi, uzoq muddatli davrda o‘zaro qarzdorlikni yechish uchun bank kreditlarida foydalanish, masalani yechilishiga olib

kelmasligini yaqqol ko‘rsatdi. Masalani hal qilish uchun kor х onalarda qat’i budjet chegirmalari belgilanishi lozim. Yangitdan o‘zaro qarzdorlikning paydo bo‘lmasligi uchun ijobiy real foiz stavkalarini ta’minlash, to‘lov tizimini takomillashtirish, boshqaruvchilarning yuqori darajada hisobot berishlari va bankrotlik to‘g‘risidagi qonunchilikning samarali ishlashi, hamda kor х onalarda tizimiy islohotlar o‘tkazish va kerak bo‘lsa, ularni х ususiylashtirish talab qilinadi. Pul va moliya bozorlarining mavjud emasligi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichlarida bunday bozorlarning yyetarli darajada rivojlanmaganligi ochiq bozordagi operatsiyalarni pul-kredit nazoratining vositasi sifatida foydalanilishiga to‘sqinlik qiladi. Muammo banklararo kliring tizimining mavjud emasligi va banklararo operatsiyalarning kreditlash qobiliyatiga ishonchning pastligi sababli yanada murakkablashadi. Foiz stavkalari sohasidagi muammolar. Uzoq muddatlarga past darajada belgilangan foiz stavkalari bo‘yicha beriladigan katta miqdordagi ssudalar (masalan, uy-joy uchun ssudalar) foiz stavkalarini erkinlashtirish jarayonini murakkablashtiradi. Undan tashqari, moliya tartibining bo‘shligi, odatda, foiz stavkalari rolini buzib yuboradi. Masalan, agar kor х onalarga banklardan olingan kreditlar uchun foizlarni uzish uchun qarz olishga ru х sat berilsa, yuqoriroq foiz stavkalari muntazam tarzda pul massasining o‘sish sur’atlarini oshib borishiga olib kelishi mumkin (natijada inflatsiyani ham). Depozit va kredit stavkalari orasidagi katta farq. Banklar turli xarajatlarini o‘z mijozlari zimmasiga yuklashlari sababli ushbu farq katta darajada saqlanib turish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bu xarajatlar katta miqdorda ishlamaydigan ssudalarning mavjudligi, imtiyozli stavklarda beriladigan kreditlar salmog‘ining yuqoriligi, hamda islohotlarning dastlabki yillarida Markaziy bank foizsiz zahira talablariga ko‘proq e’tibor berganligi natijasida bank aktivlari bo‘yicha foyda

normasining pasayishi, tizimning samarasizligi natijasida yuqori darajadagi ma’muriy xarajatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Banklar orasida raqobatning sustligi sababli banklar eski tizimdan meros bo‘lib qolgan nar х larni belgilash tamoyilidan, ya’ni “xarajatlar plyus ustama” usulidan voz kechishga shoshilmaydilar. Davlat sektorining moliyalashtirishga katta ehtiyojlari. Pul-kredit siyosatini shakllantirish siyosiy jarayonlardan ajratilmagan holatlarda PKBI ko‘pincha o‘z maqsadlarini hukumatni moliyalashtirish ehtiyojlariga moslashtirishga majbur bo‘ladilar. Katta budjet kamomadi va cheklangan ichki nobank moliyalashtirish manbalariga ega bo‘lgan mamlakatlarda ushbu holat, odatda yuqori darajadagi inflatsiyaga olib keladi. Pul agregatlarini bashoratlash. pulga talabni bashoratlash. pul taklifini bashoratlash PKBIning moliyaviy dasturlashni amalga oshirishdagi asosiy vazifasi belgilangan inflatsiya sur’atlari va YaIMning real o‘sish sur’atini ta’minlovchi pul taklifi bilan pulga talab darajalarini muvofiqlashtirishdan iborat bo‘ladi. Pulga talab bashorati PKBI belgilangan pul massasi hajmiga erishish maqsadida boshqaruv vositalariga o‘zgartirishlar kiritish uchun zarurdir. Pulga talab bashorati Pul-kredit sohasidagi o‘zgarishlarni miqdoriy baholash va ularni iqtisodiyotning boshqa sektorlari bilan bog‘lash uchun asos bo‘lib pul-kredit sharhi (PKSH) х izmat qiladi. (12.7) formulaga ko‘ra PKShning asosiy ayniyati quyidagicha yoziladi: NFA+NDC=M2-OIN,

bu yerda: M2 – keng ma’nodagi pul massasi, ya’ni tor ma’nodagi pul massasi ( M1 ) bilan kvazi pullar ( QM ) yig‘indisi; NFA – sof х orijiy aktivlar; NDC – sof ichki kreditlar; OIN –boshqa sof moddalar. PKBIning muhim vazifalaridan biri yuqorida keltirilgan o‘zgaruvchilarning talabga javob beradigan va kutilayotgan boshqa makroiqtisodiy o‘zaruvchilarga mos keluvchi kelgusidagi miqdorlarini bashoratlashdir. Bu yo‘lda birinchi muhim qadam sifatida pulga talabni bashoratlash hisoblanadi. Pulga talabni baholashda ikkita asosiy yondashuv mavjud. Ulardan birinchisi nominal YaIM ni pul massasi miqdoriga bo‘lish orqali hisoblanadigan pul aylanish tezligining o х irgi o‘zgarishlarini ekstropolyatsiyalashga asoslanadi. . Agar pul aylanish tezligi o х irgi bir necha yil davomida o‘zgarmagan bo‘lsa yoki qandaydir tendensiya bo‘yicha o‘zgargan bo‘lsa, shu asosda bashorat davri uchun pul aylanish tezligini baholash mumkin. Shu tarzda aniqlangan pul aylanish tezligining miqdoriga asoslanib inflatsion kutish va foiz stavkalari bo‘yicha o‘zgartirishlar kiritish mumkin. Pul aylanish tezligining bashoratidan foydalanib bashorat qilingan YaIMga mos keluvchi pulga bo‘lgan talabni ham bashorat qilish imkoniyati tug‘iladi. Bashoratlashning ushbu usulidan foydalanish, ayniqsa, dinamika qatorlarida ma’lumotlar yyetarli bo‘lmagan yoki ma’lumotlar sifati past bo‘lgan, shuningdek moliya sektorida sezilarli darajada institutsional o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan mamlakatlarda katta foyda beradi. Pulga bo‘lgan talabni baholashning ikkinchi usuli ekonometrik usullarga asoslanadi. Iqtisodiy agentlarning moliyaviy qarorlari unchalik ko‘p bo‘lmagan ayrim iqtisodiy o‘zagaruvchilarning funksiyasi sifatida, pul agregatlari orasidagi bog‘liqliklar va ularni belgilovchi o‘zgaruvchilar vaqt davomida o‘zgarmaydi deb qaraladi. Aholi o‘z xohishi bilan qo‘lida saqlab turadigan pul miqdori uning sotib

olish qobiliyati bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, pulga talab tenglamasi real ko‘rinishdagi miqdorlarda ifodalanadi (ya’ni, inflatsiyani hisobga olgan holda). Hisob-kitoblarni olib borishda pulning qaysi agregatidan foydalanish lozimligi empirik natijalar asosida aniqlanadi. Aholining pulga talabini biror-bir pul agregati aniq va barqaror ifodalashini oldindan belgilab bo‘lmaydi. PKShni bashoratlashda, odatda bank tizimini nodavlat sektori oldidagi majburiyatlarida pul massasiga kiradigan qaysi qismi salmoqli bo‘lsa, o‘sha qismga asoslangan pul massasi agregatidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Biroq pul agregati tushunchasi qanchalik keng qaralsa, PKBI tomonidan uning miqdorini nazorat qilish shunchalik qiyinroq bo‘ladi. Iqtisodiy operatsiyalar bilan bog‘langan real YaIMni va pullarni saqlashning boshqa moliyaviy va real aktivlarga nisbatan nisbiy foydaliligini (nisbiy qiymat) o‘zgaruvchi miqdor sifatida qaralishi pulga talab funksiyasini bashratlashda keng qo‘llaniladi. Muqobil qiymat o‘zgaruvchisini tanlash mamlakatda foydalaniladigan pul agregati tushunchasi va institutsional tizim tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Foiz daromadlari keltirmaydigan pul aktivlarini saqlashning muqobil qiymatining me’yori sifatida nominal foiz stavkalaridan foydalanish mumkin. Foiz daromadlari keltiradigan pul agregatlari uchun esa, pul va boshqa moliyaviy aktivlar bo‘yicha foiz stavkalari orasidagi farq mos keladi. Bank tizimini х ususiy sektor oldidagi moliyaviy majburiyatlari yalpi moliyaviy aktivlarning asosiy qismini tashkil qilgan mamlakatlarda ba’zan real foiz stavkasi moliyaviy aktivlardan daromadlar bilan real aktivlardan daromadlar orasidagi farqning me’yori sifatida foydalaniladi (real foiz stavkasining ko‘payishi pul agregati o‘zgarishiga ijobiy ta’sir o‘tkazadi). Agar foiz stavkalari uzoq vaqt mobaynida o‘zgarmasa, bunday ta’sirning miqdorini aniqlash uchun faqat inflatsiya darajasining o‘zgarishidan foydalanish mumkin (inflatsiyaning real pul qoldiqlariga ta’siri salbiy bo‘ladi). Pul agregatiga talabni empirik baholash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

buyerda: M – pulagregati; R – nar х darajasi (inflatsiya); Y – nominalYaIM; pulsaqlashningnisbiyqiymati; a 1 – daromadbo‘yichapulgatalabningelastikligi (agarmiqdorlarlogarifmikshakldaberilganbo‘lsa); a 2 - pulmassasiningnisbiyqiymato‘zgaruvchisigata’sirdarajasi (belgiDningtanlanganta’rifigabog‘liqbo‘ladi). tenglamasibo‘yichabarqarorbog‘liqliklarbelgilangandanso‘ng, tenglamadagio‘zgaruvchilarasosidakelgusidavruchunpulgatalabnibasharotlashmu mki nbo‘ladi. O‘zgaruvchilar sifatida esa real YaIM, inflatsiya darajasi va foiz stavkalarining o‘zgarishlari olinishi lozim. PKShning passiv qismini bashoratlashda pul massasini bashoratlash asosiy element hisoblanadi. Aktiv qismning sof х orijiy aktivlar ( NFA ) bo‘lagi tashqi to‘lovlarning umumiy Saldosini bashoratlash orqali hisoblanadi. Boshqa sof moddalar ( OIN ) bashorati to‘laqonli a х borotlar mavjud bo‘lmagan hollarda ma’lum tendensiyalarga asoslanishi mumkin. Boshqa sof moddalar valyutalarning almashuv kurslaridagi o‘zgarishlarni inobatga olishi lozim. NFA va OIN larning miqdorlarini va shuningdek pulga taklifning bashorat davri uchun aniqlanishi 5.16 tenglamaga mos keluvchi ichki kredit imkoniyatlarini belgilashda asos bo‘lib hisoblanadi. Davlat sektoriga sof kredit berish miqdorining bashorati davlat sektorining bank tizimidan sof qarz olish bashoratiga asoslanadi. Х ususiy sektorga ajratilishi mumkin bo‘lgan kreditlar miqdori esa, umumiy kreditlar miqdoridan davlat sektoriga ajratiladigan kreditlar miqdorini ayirish natijasida hisoblanadi. Bunda х ususiy va davlat sektorlariga ajratilayotgan–

kreditlar YaIM tarkibidagi kapital qo‘yilmalar bashoratiga mos kelishiga e’tibor berilishi lozim. Pul taklifi bashorati PKBI PKShda pul-kredit siyosatining oraliq belgilangan bashorat ko‘rsatkichlariga erishishlari uchun operatsion belgilangan o‘zgaruvchilarning bashoratlari talab qilinadi. Bunday bashoratlar PKBIning hisoblari asosida tuziladi. (5.1) tenglamasiga mos keluvchi ayniyat quyidagicha ifodalanadi: RM*=NFA*+NCg*+CDMB*+CPS*+OIN*, (12.19) bu yerda: RM* - zahira pullari; NFA* - PKBIning sof х orijiy aktivlari; NCg* - davlatga sof talablar; CDMB* - pul-depozit banklariga talablar; CPS* - davlat sektoriga talablar (agar ular bo‘lsa); OIN* - boshqa sof moddalar. Yulduzcha (*) belgisi ma’lumotlar PKBI hisoblari to‘g‘risida ekanligini anglatadi. PKShda ifodalangan M2 pul agregatining o‘zgarishi Markaziy bankning zahira pullaridagi o‘zgarishlar bilan quyidagi bog‘liqlikda bo‘ladi: M2=mm RM*. Pul multiplikatorining miqdori ( mm ) bank tizimidagi zahira talablarining o‘rtacha miqdoriga teskari proporsional bog‘liqlikda bo‘lgani bilan, ular bir х il emas. Quyida bank tizimidan tashqarida bo‘lgan naqd pullarning salmog‘idagi o‘zgarishlarni hisobga oladigan formula keltirilgan. Buning uchun quyidagi tushunchalarni kiritamiz: CY - banklardan tashqari naqd pullar;

D - talab qilib olguncha depozitlar va muddatli hamda jamg‘arma depozitlar ( DD+TD ); R- tijorat banklarining zahiralari (ularning Markaziy bankdagi depozitlari + banklardan tashqaridagi naqd pullar), ortiqcha zahiralarni ham qo‘shib hisoblaganda; c - banklardan tashqari naqd pullarni depozitlarning umumiy summasiga nisbati; r - zahiralarning aholini umumiy depozitlari summasiga nisbati. Natijada, quyidagi 2 ta ayniyatni yozish mumkin: M2=CY+D, RM=CY+R. Bundan (5.20) formulani qo‘llab, pul multiplikatorini quyidagicha aniqlash mumkin: . Surat va mahrajni D ga bo‘lsak, quyidagi formulaga ega bo‘lamiz: . tenglamasi pul multiplikatorining uchta iqtisodiy agentning harakatiga bog‘liqligini ko‘rsatadi: 1) majburiy zahiralar me’yorini belgilaydigan PKBidan; 2) o‘zining ortiqcha zahira miqdorini belgilaydigan tijorat banklaridan; va 3) pul massasining tarkibini, ya’ni naqd pullar va depozitlar nisbatini amaldagi foiz stavkalari va boshqa o‘zgaruvchilar asosida aniqlaydigan bank tizimidan tashqarida bo‘lgan aholidan. Markaziy bank pul multiplikatori miqdorini to‘laligicha nazorat qila olmaydi. Bundan tashqari,

uning zahira pullari ustidan nazorati ham to‘laqonli emas. Markaziy bankning olib borayotgan siyosati tijorat banklariga nisbatan talablarni ifodalasada, sof х orijiy aktivlarning o‘zgarishi TBning holatini ifodalaydi, davlat sektoriga sof talablarning o‘zgarishi esa, davlat budjetining holatiga bog‘liq bo‘ladi.

Qisqacha xulosalar Asosiy makroiqtisodiy hisoblar orasida pul-kredit hisoblari bir qancha sabablarga ko‘ra muhim rol o‘ynaydi. Birinchidan, asosida pul yotgan bozor iqtisodiyotida moliyaviy tizim sektorlararo resurslar oqib o‘tadigan vositachi vazifasini bajaradi. Pul-kredit sektori iqtisodiyotdagi barcha moliyaviy oqimlar bo‘yicha hisob-kitob markazi hisoblanib, ushbu sektorning hisoblarida moddiy resurslarni sektorlararo harakatini ifodalaydigan oqimlar dinamikasini aks etadi.

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti 1. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2009.-56 b. 2. Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М, 2006. 3. Бухгалтерский финансовый учет: Учебник для вузов/Под ред.проф. Ю.А. Бабаева. – М.:Вузовский учебник, 2006. 4. Yakubov I.O., G‘oyibnazarov B.K., Abdusattarova X.M. Balans muammolari. O‘quv qo‘llanma.-T.:O‘zRYoUAJ. 2004. 5. Якубов И.О., Тошмухамедов Н.С. Балансовые проблемы. – Т.: ТГЭУ, 2008.

O'xshashlar

Soliq-budjet sektori tahlili va bashorati

To‘lоv bаlаnsi tahlili va bashorati

Real sektor tahlili va bashorati

Bank tizimi. Pul-kredit siyosati

Ba’zi mamlakatlarning zamonaviy pul kredit tizimlar