Pul oqimlari tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Pul oqimlari tahlili

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

377.5 KB

Ko'chirib olish

Pul oqimlari tahlili Reja: 1.Xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`larini ko`paytirishI, ularning ko`payish vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishda tahlilniNg muhimligi va asosiy vazifalari. 2.Korxonaning pul mablag`lari bilan ta`minlanganligi va ular oqimini tahlil qilishning o`ziga xos xususiyatlari. 3.Pul oqimi to`g`risidagi hisobotning tuzilishi va asosiy elementlari. 4.Pul oqimlarining kirimi va chiqimini samarali boshqarishda moliyaviy tahlilning o`rni. 5.Asosiy faoliyatdagi pul oqimlari tahlili. Moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul oqimlari tahlili. 6.Pul oqimlarini tahlil qilishning to`g`ri va egri uslubi. 7.Pul oqimlarini boshqarishning omilli tahlili. Pul oqimlari harakatini tezlashtirish imkoniyatlarini aniqlash. 8.Pul oqimlaridagi o`zgarish tendensiyalarini tahlili. Foiz stavkalari va ularni hisoblash usullari. 9.Valyuta mablag`lari harakatining tahlili.

Xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`larini ko`paytirish, ularning ko`payish vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishda tahlilning muhimligi va asosiy vazifalari Pul mablag`larini oqilona boshqarish masalasi doimo mulk egalari va menejerlar e`tiboridagi masala bo`lib kelgan. Negaki, jo`natilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatlar bo`yicha hisob-kitoblarning o`z vaqtida amalga oshirilmasligi oqibatida xo`jalik yurituvchi subyektning qarshi tomon oldidagi majburiyatlari ham ortib boradi. Natijada xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvoli va natijaviyligida salbiy holatlar kuzatila boshlaydi. Shu sababli, naqdlikni ta`minlash, ularni to`g`ri boshqarish masalasiga doimo ham muhim ahamiyat qaratilmog`i lozim. Boshqa moliyaviy hisobotlar bilan birga foydalanish chog`ida pul oqimlari to`g`risidagi hisobot, moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`larini va ularning ekvivalentlarini jalb etish qobiliyatini baholashga asos bo`lib xizmat qilishi bilan foydalidir. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot pul tushumlari va to`lovlarini uchta asosiy toifaga ajratadi: operatsion faoliyat, investitsiya faoliyati va moliyaviy faoliyat. Har uch toifaning pul mablag`iga birgalikda ta`siri hisobot davrida pul mablag`ining sof o`zgarishini belgilab beradi. Pul oqimlari harakati to`g`risidagi axborot bo`lajak pul oqimlari prognozi to`g`riligini tekshirish chog`ida, foyda olish va pul oqimlarining sof harakati va narx o`zgarishi ta`siri o`rtasidagi aloqalarni tahlil qilish chog`ida zarur bo`ladi. Pul mablag`lari oqimi yuzasidan quyidagi muhim tushunchalarni tasniflash lozim: Pul mablag`lari – kassadagi naqd pul va talab qilib olinadigan depozitlar, shuningdek‚ bankning hisob-kitob, valyuta va boshqa schyotlaridagi mablag`lar. Pul ekvivalentlari – ma`lum pul mablag`iga tez va oson almashtiriladigan hamda qiymatidagi o`zgarishlar tufayli biroz xatari bo`lgan qisqa muddatli, yuqori likvidli investitsiyalar (moliyaviy qo`yilmalar).

Pul oqimlari – pul mablag`lari hamda ular ekvivalentlarining oqimi (tushumi) va chiqimi (sarflanishi, chiqishi)dan iborat. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot – hisobot davrida pul mablag`i oqimlarini batafsil ko`rsatuvchi ko`rsatkichlar yig`indisi. Operatsion faoliyat – xo`jalik yurituvchi subyektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek‚ subyektning investitsiya va moliyaviy faoliyatiga oid bo`lmagan o`zga xo`jalik faoliyati. Investitsiya faoliyati – pul ekvivalentlariga kiritilmagan uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiya obyektlarini sotib olish va sotish. Moliyaviy faoliyat – xo`jalik yurituvchi subyektning faoliyati bo`lib, uning natijasida o`z mablag`i va qarz mablag`lari miqdori va tarkibida o`zgarishlar yuz beradi. Pul mablag`i ekvivalentlaridan asosan investitsiyalar va boshqa maqsadlar uchun emas, balki faqat qisqa muddatli majburiyatlar bo`yicha to`lovlar uchun foydalaniladi. Investitsiyalarni pul ekvivalenti deb hisoblash uchun ular erkin ravishda naqd pulga aylantiriladigan bo`lishi va qiymatining o`zgarishida biroz xavf bo`lishi lozim. Shu sababli‚ investitsiya qisqa muddatda to`lanadigan bo`lsa, ya`ni xarid qilingan paytdan boshlab taxminan uch oy ichida to`lanadigan bo`lsa, uni pul ekvivalenti deb hisoblash mumkin bo`ladi. Bank zayomlari moliyaviy faoliyatga taalluqlidir, lekin talab qilingan paytda to`lanadigan bank overdraftlari korxonalar pul mablag`ini boshqarishning ajralmas qismi hisoblanadi. Shu munosabat bilan bank overdraftlari pul mablag`ining tarkibiy qismi yoki ularning ekvivalenti hisoblanadi. Pul oqimi pul mablag`lari va pul ekvivalentlari moddalari o`rtasidagi harakatni o`z ichiga olmaydi, chunki ular operatsion, moliyaviy yoki investitsiya faoliyatiga kirmaydi yoki xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`larini boshqarishga taalluqlidir. Pul mablag`larini boshqarish pul mablag`lari va pul ekvivalentlarining ortiqchasini ishga solishni o`z ichiga oladi.

Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot hisobot davri davomida operatsiya, investitsiya yoki moliyaviy faoliyat natijasida xo`jalik yurituvchi subyekt olgan pul oqimlari to`g`risidagi ma`lumotlarni taqdim etishi lozim bo`ladi. Operatsion faoliyat. Xo`jalik yurituvchi subyektning operatsion faoliyati natijasida vujudga keladigan pul oqimi hajmi xo`jalik yurituvchi subyekt amalga oshiradigan operatsion faoliyati natijasida olinadigan pul oqimlari harakati ssudalarni to`lash, xo`jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish quvvatlarini saqlab turish, dividendlarni to`lash va moliyalashtirishning tashqi manbalariga murojaat qilinmay yangi investitsiyalar uchun qanchalik yetarli ekanini aks ettiruvchi asosiy ko`rsatkich hisoblanadi. Operatsion faoliyatdan keladigan oldingi pul oqimining ayrim qismlari to`g`risidagi axborotdan operatsion faoliyatdan bo`lajak pul oqimlarini prognoz qilish uchun axborotning boshqa turlaridan qo`shib foydalanish mumkin bo`ladi. Operatsion faoliyatdan pul oqimi xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidan kelib chiqadi. Odatda xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyati mahsulotni sotishga, ishlarni bajarishga yoki xizmat ko`rsatishga qaratilgan bo`ladi. Operatsion faoliyatdan asosiy pul oqimiga quyidagilar kiradi: tovarlarni sotish va xizmat ko`rsatishdan tushgan pul; royalti, badallar, vositachilik haqi va o`zga yo`llar bilan pul mablag`lari tushumi; tovarlar va xizmatlar uchun ularni yetkazib beruvchilarga pul to`lovlari; xodimlarga va xodimlar nomidan to`lovlar; sug`urta kompaniyasining sug`urta polislari bo`yicha mukofotlari, talablari, yillik va o`zga to`lovlari bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari; soliqlar bo`yicha pul to`lovlari yoki uning o`rnini bosuvchi to`lovlar, agar ular investitsiya va moliya faoliyatiga taalluqli bo`lmasa; savdo yoki dilerlik maqsadlarida tuzilgan bitimlar bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari; boshqalar.

Asosiy vositalar birliklarini sotish kabi ayrim operatsiyalar bo`yicha foyda kelishi va zarar ko`rilishi mumkin, ular sof foyda yoki zarar qatoriga kiritiladi. Lekin bunday bitimlar bo`yicha pul oqimi investitsiya faoliyatidan chiqadigan pul oqimlariga kiritiladi. Korxona vositachilik yoki savdo maqsadlari uchun qimmatli qog`ozlar yoki ssuda olgan bo`lishi mumkin, bunday holatlarda ular qayta sotish uchun xarid qilingan tovar-moddiy zaxiralarga o`xshash bo`ladi. Investitsiya faoliyati. Xo`jalik yurituvchi subyekt investitsiya faoliyatidan keladigan pul oqimi to`g`risidagi axborotni alohida ko`rsatib beradi. Investitsiya faoliyatidan pul oqimi to`g`risidagi axborot kelajakda daromad va pul oqimi miqdorini belgilaydigan resurslar bo`yicha qilingan xarajatlar darajasini ko`rsatadi. Investitsiya faoliyatidan olingan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi: asosiy vositalarni, nomoddiy va o`zga uzoq muddatli aktivlarni xarid qilishga pul to`lovlari. Bu to`lovlar tajriba-konstruktorlik ishlariga ajratilgan sarmoyalashtirilgan xarajatlar, shuningdek‚ xo`jalik sudi bilan amalga oshirilgan qurilishlar bilan bog`liq bo`lgan to`lovlarni o`z ichiga oladi; asosiy vositalarni, nomoddiy va o`zga uzoq muddatli aktivlarni sotishdan olingan pul tushumi; boshqa subyektlarning aksiyalari yoki qarz majburiyatlarini hamda qo`shma korxonalarda ishtirok etish huquqini sotib olishga doir pul to`lovlari, pul ekvivalentlari hisoblangan yoki dilerlik maqsadlariga yoki savdo maqsadlariga saqlab qo`yilgan to`lov hujjatlari bo`yicha to`lovlar (veksellar kabi hujjatlar bo`yicha to`lovlar) dan tashqari; boshqa subyektlarning aksiyalari va qarz majburiyatlarini hamda qo`shma korxonalarda ishtirok etish huquqini sotishdan kelgan pul tushumlari, pul ekvivalenti hisoblangan yoki dilerlik yoki savdo maqsadlari uchun saqlanayotgan veksel kabi to`lov hujjatlari bo`yicha tushumlar bunga kirmaydi; boshqa taraflarga berilgan bo`naklar va kreditlar (moliyaviy muassasalarga berilgan bo`naklar va kreditlardan tashqari);

boshqa taraflarga berilgan bo`naklar va ssudalar qaytarilishidan pul tushumlari (moliyaviy muassasalarga berilgan bo`naklar va kreditlardan tashqari); fyuchers va forvard bitimlari, opsion bitimlar va svop bitimlar bo`yicha to`lovlar, ular diler yoki savdo maqsadlari uchun mo`ljallangan holatlar bundan mustasno bo`ladi yoki to`lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasnif etiladi va boshqalar. Moliyaviy faoliyat. Xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy faoliyatidan bo`ladigan pul oqimlari to`g`risidagi axborotni alohida ko`rsatadi. Bu axborot moliyaviy faoliyatdan bo`lajak pul oqimlarini taxmin qilish uchun zarur bo`ladi. Moliyaviy faoliyatdan keladigan asosiy pul oqimlariga quyidagilar kiradi: aksiyalar yoki o`z mablag`i bilan bog`liq boshqa vositalarni chiqarishdan keladigan pul tushumlari; subyektlar aksiyalarining haqini to`lash yoki sotib olish uchun ularning egalariga to`lovlar; ta`minlanmagan obligatsiyalar emissiyasidan, moliya korxonalari tomonidan berilgan ssudalardan, garovga qo`yilgan va boshqa qisqa hamda uzoq muddatli zayomlardan pul tushumlari; zayomlarni to`lash; moliyaviy lizing bo`yicha majburiyatlarni qisqartirish uchun ijarachilarning to`lovlari; va boshqalar. Pul oqimini tahlil etishni o`rganish maqsadi va vazifalari. Tahlil maqsadi: moliyaviy hisobot ma`lumotlari asosida pul oqimini obyektlari, faoliyat turlari, shakli va davri bo`yicha o`rganish orqali xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`larini ichki va tashqi omillarga bog`liq holdagi o`zgarishlarini retrospektiv va perspektiv tahlilini amalga oshirish orqali ularni maqsadli boshqarishni yo`lga qo`yishdan iborat. Tahlil vazifalari: - pul oqimi to`g`risidagi hisobotni tasniflash, pul oqimini tarkib qatorlari bo`yicha o`rganish;

- pul oqimini joriy tahlilini va istiqboldagi prognozlarini tashxislash; - pul oqimining sof kirimi va chiqimiga baho berish orqali biznes samaradorligiga baho berish; - pul oqimining moliyaviy holat va barqarorlikka ta`sir darajasini, ular naqdligining likvidlik va to`lovga qobillikka ta`sirini baholash; - operatsion va moliyaviy richaglar orqali pul oqimini moliyaviy koeffitsiyentlarda baholash; - pul oqimini taktik boshqarishning aniq chora-tadbirlarini belgilab berish va ularni amalga oshirish. Tahlil uchun zarur bo`lgan ma`lumotlar va ularning kamchiliklari. Tahlil uchun zarur bo`lgan ma`lumot moliyaviy hisobotning 4-shakli bo`lgan “Pul oqimi to`g`risida”gi hisobotdan olinadi. Hisobot kassa usulida tuziladi. Tuzish davriyligi bo`yicha yarim yillik va yillik muddat belgilangan. Inflyatsiya darajasi, moliyaviy hisobotlarni tuzish davriyligining uzoqligi, hisobga olish va kassali usulning muvofiq kelmasligi, pul oqimi to`g`risidagi analitik ma`lumotlarni olish imkoniyatlari cheklanganligi, axborotlarning ishonchligidagi muammoli jihatlar tahlilning eng muhim kamchiliklari hisoblanadi. Korxonaning pul mablag`lari bilan ta`minlanganligi va ular oqimini tahlil qilishning o`ziga xos xususiyatlari Xo`jalik yurituvchi subyekt pul mablag`lari va ularning ekvivalentlarini keltirib chiqarish, shuningdek‚ keltirib chiqarilgan pul mablag`lari va ularning ekvivalentlaridan maqsadli va samarali foydalanish juda qiyin jarayon. Ya`ni pulni topish qiyin uni ishlatish undanda qiyin. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida, xo`jalik jarayonlarida doimo pul mablag`lari va ularning ekvivalentlariga zaruriyat seziladi. Negaki barcha munosabatlar ushbu oqim harakati bilan boshlanadi va tugaydi. Barcha moliyaviy munosabatlar ham ushbu birlik orqali tartiblanadi.

Har bitta xo`jalik yurituvchi subyekt yetarli miqdorda pul va pul ekvivalentlari bilan ta`minlangan holdagina uning ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy faoliyati uzluksizligi ta`minlanadi. Agar ta`minotda uzilish bo`ladigan yoki zaruriy likvid mablag`larga yetishmovchiliklar kuzatiladigan bo`lsa bunday subyektning nafaqat operatsion faoliyati‚ balki butun xo`jalik faoliyatida tanglik yuzaga keladi, moliyaviy ahvoli qiyinlashadi va uni boshqarish yanada murakkablashadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning daromad keltiruvchi faoliyat turlari, shakllari qanchalik farqli bo`lmasin, ularning pul mablag`lari va pul ekvivalentlariga bo`lgan ehtiyojlari bir xil sabablardan kelib chiqadi. Bu uzluksiz va davomli faoliyatni amalga oshirish aktivlarni sotib olish va joylashtirish, o`z majburiyatlarida amalga oshirish, investorlarga daromadlarini to`lash yuzasidan zaruriy amallarning bir xilligidan kelib chiqadi. Pul mablag`larining manbalarida birinchi navbatda xususiy kapitalning shakllanishiga ahamiyat qaratish lozim. Xususiy kapital xo`jalik yurituvchi subyektning boshlang`ich kapitalidir. Ushbu kapital asosiy va aylanma kapital minimumini ta`minlab beradi. Pul oqimlarining shakllanishi va ularning ishlatilishidagi umumiy jihatlar bilan bir qatorda albatta har bitta korxonaning ularning harakati, tezligi yuzasidan o`ziga xos jihatlari mavjud. Masalan: pul va pul ekvivalentlarining harakati savdoda, umumiy ovqatlanishda, qurilishda, sanoatda, qishloq xo`jaligida bir- biridan tubdan farq qiladi. Bu tarmoq va bo`g`inning, korxona faoliyatining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Pul mablag`laridan samarali foydalanishni tashkil etish ko`p jihatdan korxonalarda pul mablag`larining harakatini optimal boshqarishni tashkil etilganligiga va ular ustidan nazoratni yo`lga qo`yilganlik darajasiga bog`liq. Biroq, ko`plab korxonalarda pul mablag`lari va pul ekvivalentlarini boshqarish va doimiy nazorat qilishdagi kamchiliklar tufayli moliyaviy natijaviylikdagi ijobiy holat, debitorlik majburiyatlarini oshirib yuborish, undirilmagan qarzdorlikning ko`payishi hisobiga moliyaviy holat yomonlashganligini ko`rish mumkin. To`g`ri

bu holat keyingi faoliyatlar uchun manba sifatida qaralishi mumkin, lekin ularning doimiy aylanishdan chetlanishlari tufayli korxona ish faolligi, likvidligi sustlashadi, moliyaviy ahvoli qiyinlashadi. Shu sababli, pul mablag`larini boshqarishda har bitta korxonaning pul mablag`lari va pul ekvivalentlarining faoliyat uzluksizligini ta`minlash, majburiyatlarning ortib ketishiga yo`l qo`ymaydigan taktik boshqaruvini yo`lga qo`yish choralarini ko`rish lozim bo`ladi. Pulni aylanish doiraviy aylanishlarini tarmoq va faoliyat turlari bo`yicha farqlanishini quyidagi jadval ma`lumotlaridan ham aniq ko`rish mumkin. Pul mablag`lari va pul ekvivalentlarining faoliyat shakllari bo`yicha doiraviy aylanishlari Aylanish muddati 0-1-kun 1-2-kun 2-3-kun ... Savdo (chakana), umumiy ovqatlanish, aloqa Naqd pul 50 mln Tovar sotib olindi 50 mln Tovar qayta sotildi Naqdlik 75 mln x x x Aylanish muddati 0-1-oy 1-2-oy 2-3-oy 3-4-oy 4-5-oy .... Sanoat, transport, Naqd pul 50 mln TMZ sotib olindi 50 mln Boshqa xarajatlar 30 mln Tovar zaxiraga olindi 80 mln Tovar sotildi 100 mln x Aylanish muddati 0-1-yil 1-2 yil 2-3-yil 3-4-yil 4-5-yil 5-6-yil... Qurilish, qishloq xo`jaligini ayrim bo`g`inlari Naqd pul 50 mln TMZ sotib olindi 50 mln Xarajatlar 55 mln Tugallanma gan ishlab chiqarish 25 mln Tovar zaxiraga olindi 85 mln Tovar sotildi 125 mln

Zaxiralar (tovarlar, tayyor mahsulotlar) ning pul mablag`lari va pul ekvivalentlariga aylanish davriyligining sotish shakllari bo`yicha ham farqlash mumkin. Pul mablag`lari va pul ekvivalentlarining sotish shakllari bo` yicha farqlanishi Ko`rsatkichlar Aylanish muddati Zaxiralarni naqdga va naqdsiz sotish 1-kun 2-kun 3-kun 4-kun 5-kun 6-kun.... Zaxiralarni kreditga sotish 1-oy, (1-yil) 2-oy, (2-yil) 3-oy, (3-yil) 4-oy, (4-yil) 5-oy, (5-yil) 6-oy..., (6-yil)... Zaxiralarni chegirma va ustama asosida sotish 1 oygacha 20 foiz chegirma 2 oygacha 15 foiz chegirma 3 oygacha 10 foiz chegirma 4 oygacha 5 foiz ustama 5 oygacha 10 foiz ustama 6 oygacha 15 foiz ustama Tarmoq va bo`g`inlarda xo`jalik yurituvchi subyektlarning pul oqimida faoliyat turlarining salmoq darajalari ham turlicha bo`ladi. Buni bevosita quyidagi jadval ma`lumotlaridan ko`rib o`tish mumkin. Pul mablag`lari va pul ekvivalentlarining faoliyat bo`g`inlari bo` yicha salmoq darajalari Kirim / Chiqim Operatsion faoliyatdan chiqim Investitsion faoliyatdan chiqim Moliyaviy faoliyatdan chiqim Opreatsion faoliyatdan kirim Sanoat, savdo, transport, qishloq xo`jaligi, qurilish, umumiy ovqatlanish Sanoat, transport, qurilish Sanoat Investitsion faoliyatdan kirim Sanoat, transport,qurilish Sanoat, qurilish Sanoat, qurilish Moliyaviy faoliyatdan kirim Sanoat Sanoat Sanoat Balans xxx xxx xxx

Pul oqimi to`g`risidagi hisobotning tuzilishi va asosiy elementlari Korxona moliyaviy holatini tahlil qilish bilan shug`ullanayotgan har bir xodim moliyaviy hisobot shakllarini, shu jumladan, pul oqimi to`g`risidagi hisobot shaklini erkin o`qiy olishi, uning moddalarini tushunishi, shuningdek‚ xulosalar chiqarish va tavsiyalar berishni bilishlari kerak. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobotda pul mablag`lari harakati bilan bog`liq bo`lgan moliyaviy resurslardagi barcha o`zgarishlar aks ettiriladi. Pul oqimi to`g`risidagi hisobotda operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul mablag`larining harakati aks ettiriladi. Moliyaviy hisobotda kundalik xo`jalik faoliyati jarayonida sodir bo`lgan pul mablag`laridagi barcha o`zgarishlar shunday tartibda aks ettirilishi lozimki, u pul mablag`lari bilan ularga ekvivalent bo`lganlar o`rtasida, ya`ni, qisqa muddatli va yuqori likvid investitsiyalar, erkin ayirboshlanadigan pul mablag`lari o`rtasida o`zaro bog`liqlikni aniqlash imkonini ta`minlasin. Pul oqimi to`g`risidagi hisobotga “Valyuta mablag`larining harakati to`g`risida ma`lumotnomaˮ ilova qilinib, unda davr boshi va oxiriga bo`lgan qoldiqlar, valyuta mablag`lari tushumi va harakati to`g`risidagi ma`lumotlar aks etadi. Korxonaning moliyaviy ahvoli ko`p jihatdan real pul aylanmasiga bog`liq. Korxonaning hisob-kitob va o`zga hisob raqamlari orqali o`tadigan pul mablag`larining kelib tushishi va ularning sarflanishiga pul mablag`lari oqimi deyiladi. Pul mablag`lari oqimini tahlil qilish uchun 4-shakl “Pul mablag`lari to`g`risidagi hisobotˮ moliyaviy hisoboti, shuningdek, 1-sh shaklidagi “Korxona (tashkilot) moliyaviy faoliyatining asosiy ko`rsatkichlari to`g`risidaˮgi statistika hisoboti asosiy ma`lumot manbai bo`lib xizmat qiladi. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot – moliyaviy hisobot hujjati bo`lib, unda joriy xo`jalik faoliyati jarayonida pul mablag`lari kelib tushishi, sarflanishi va ularning yil boshi va oxiridagi qoldig`i, shuningdek, investitsiya va moliyaviy

faoliyatga yo`naltirilgan pul mablag`lari aks ettiriladi. Pul mablag`lari oqimiga so`m va valyutadagi pul mablag`lari kiritiladi. Pul mablag`lari aylanma aktivlarning eng likvid qismi hisoblanadi. Xo`jalik faoliyati, moliya munosabatlari pul mablag`larini turli aktivlarga ishlatish va uning yakunida oldingi jarayonlarning yutug`i hisoblangan foydaga ega bo`lishni nazarda tutadi. Jarayonlar ishlab chiqarilgan mahsulot (ish va xizmat) lar o`z egalari tomonidan tan olingan va tasarruf etishga qabul qilingan holda ularga tegishli bo`lgan qiymatliklar sotuvchiga to`la to`lab berilsa yakuniga yetadi. Bu esa jarayonning yangi siklini boshlash uchun ham manba hisoblanadi. Pul oqimlari to`g` risidagi hisobot Ko`rsatkichlar nomi Satr kodi Kirim Chiqim 1 2 3 4 Operatsion faoliyat Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan kelib tushgan pul mablag`lari 010 4 517 395,6 Material, tovar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`lari 020 1 725 282,9 Xodimlarga va ular nomidan to`langan pul mablag`lari 030 Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlar va to`lovlari 040 1 921 254,7 4 320 200,4 Jami: operatsion faoliyatning sof pul kirimi / chiqimi (satr 010-020-030+/-040 050 6 438 650,3 6 045 483,3 Investitsiya faoliyati Asosiy vositalarni sotib olish va sotish 060 1 484,1 Nomoddiy aktivlarni sotib olish va sotish 070 Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish va sotish 080 349 357,3 Investitsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to`lovlari 090 Jami: investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (satr 060+/-070+/-080+/- -090 100 350 841,4

Moliyaviy faoliyat Olingan va to`langan foizlar 110 374 998,1 Olingan va to`langan dividendlar 120 Aksiyalar chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog`liq bo`lgan boshqa instrumentlardan kelgan pul tushumlari 130 Xususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to`lovlari 140 Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari 150 Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari 160 Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to`lovlari 170 Jami: moliyaviy faoliyatning sof pul kirim / chiqim (satr 110+/-120 +130-140+/-150+/-160+/-170) 180 374 998,1 Soliqqa tortish To`langan daromad (foyda) solig`i 190 565 531,2 To`langan boshqa soliqlar 200 16 210,7 Jami: to`langan soliqlar (satr 190+200) 210 581 741,9 Jami: moliyaviy-xo`jalik faoliyatining sof pul kirimi / chiqimi (satr 050+/-100+/-180-210) 220 7 164 489,8 6 627 225,2 Yil boshidagi pul mablag`lari 230 240 164,7 Yil oxiridagi pul mablag`lari 240 777 429,3 Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot, boshqa moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda foydalanilganda, foydalanuvchilarga xo`jalik yurituvchi subyektning sof aktivlaridagi o`zgarishlarni, ularning moliyaviy strukturasi (likvidligi va to`lov qobiliyati) ni va o`zgarayotgan imkoniyatlar va sharoitlarga moslashish maqsadida o`zining pul oqimlari summasi va muddatlariga ta`sir ko`rsata olish qobiliyatini baholash uchun ma`lumot bilan ta`minlaydi. Pul oqimlari to`g`risidagi ma`lumotlar xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`lari va ularning ekvivalentlarini keltirib chiqarish imkoniyatlarini baholashda foydalidir, hamda foydalanuvchilarga har xil xo`jalik yurituvchi subyektlarga tegishli kelgusi pul oqimlarining keltirilgan (diskontlangan) qiymatini baholash va solishtirish modellarini ishlab chiqish

imkonini beradi. U, shuningdek, turli xil xo`jalik yurituvchi subyektlarning operatsion faoliyati ko`rsatkichlari haqidagi hisobotlarining qiyoslanuvchanligini oshiradi, chunki u bir xil operatsiya va hodisalarning turlicha hisobga olinishi oqibatlarini bartaraf qiladi. Oldingi davrlardagi pul oqimlari to`g`risidagi axborotdan ko`pincha kelgusi pul oqimlarining summasi, muddati va aniqligining ko`rsatkichi sifatida foydalaniladi. U, shuningdek, kelgusi pul oqimlari bo`yicha oldingi baholarning to`g`riligini tekshirishda, hamda foydalilik va sof pul oqimlari orasidagi bog`liqlikni va o`zgaruvchan narxlarning ta`sirini o`rganishda foydalidir. Korxona menejerlarining eng muhim e`tibori pul tushumlarini ko`paytirishga va xarajatlarni kamaytirishga qaratiladi. Bu borada birinchi navbatda ishlab chiqarish va sotish jarayonlarida debitorlik majburiyatlarini doimiy nazorat qilish, zaxiralarni tartiblash, kreditorlik majburiyatlari va qarzlarga bog`lanmaslik siyosatini yuritilishi talab etiladi. Shu sababli, pul oqimini quyidagi yo`nalishlar bo`yicha doimiy o`rganib turish talab etiladi. Pul oqimining yo` nalishlari (cash flow) Pul oqimi Mazmuni Kirimi va chiqimi Asosiy faoliyatdan Xo`jalik yurituvchi subyekt amalga oshiradigan operatsiya faoliyati natijasida pul mablag`lari kirimi va chiqimi +sof foyda +amortizatsiya ajratmalari +zaxiralar va debitorlik majburiyatlarning qisqarishi -zaxira va debitorlik majburiyatlarining ortishi -majburiyatlarning kamayishi +majburiyatlarning ortishi Investitsion faoliyatdan Kelajakda daromad va pul oqimi miqdorini belgilaydigan resurslar yuzasidan pul mablag`lari kirimi va chiqimi +oborotdan tashqari aktivlarning chiqib ketishi (uskunalarning sotilishi) -oborotdan tashqari aktivlarning o`sishi +hissali qatnashishning sotilishi -hissali qatnashishning sotib olinishi

Moliyaviy faoliyatdan Moliyaviy faoliyatdan pul mablag`lari kirimi va chiqimi (operatsion va investitsion faoliyatdan o`zga faoliyatdan pul mablag`lari kirimi va chiqimi) +yangi kreditlarning olinishi -kreditlar yuzasidan foiz to`lovlarining qoplanishi +yangi aksiyalarning chiqarilishi +obligatsiyalarni sotib olish va qoplash yuzasidan to`lovlar +aksiyalar emissiyasi - dividend to`lovlari Sof kirim va chiqim OF+IF+MF Korxonada pul oqimini quyidagi qatorlarini berib o`tish mumkin: shakllanishi; faoliyat yo`nalishlari; pul oqimini natijaviyligi; hisoblash usuli, sof qiymati, davriyligi bo`yicha. Pul oqimining tarkiblanishi Pul oqimi Tarkib qatorlari Shakllanish doirasi bo`yicha Korxona bo`yicha umumiy pul oqimi Tarkibiy bo`limlar, filiallar bo`yicha pul oqimi Xo`jalik faoliyati turlari bo`yicha pul oqimi Alohida xo`jalik jaryonlari bo`yicha pul oqimi Faoliyat yo`nalishlari bo`yicha Operatsion faoliyatdan Investitsion faoliyatdan Moliyaviy faoliyatdan Natijaviyligi bo`yicha Ijobiy pul oqimi Salbiy pul oqimi Hajmni hisoblash usuli bo`yicha Yalpi pul oqimi Sof pul oqimi Sof qiymati bo`yicha Ortiqchalik Yetishmovchilik Davriyligi bo`yicha Joriy pul oqimi Kelgusi pul oqimi

Korxonalarning pul oqimlarini moliyaviy hisobot ma`lumotlari asosida jamlangan qatorlari bo`yicha tahlil qilish ularning umumiy o`zgarishlariga gorizontal va vertikal usullarda baho berishdan boshlanadi. Sof pul oqimining gorizontal va vertikal tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yilning shu davrida Hisobot davrida O`zgarishi O`sish darajas i, % O`sish darajas i, %Summ a, ming so`m Salmo g`i, % Summ a, ming so`m Salmo g`i, % Summ a, ming so`m Salmo g`i, % . Asosiy faoliyatdan sof pul oqimi 195,0 487,5 192,0 274,3 -3,0 -10,0 98,5 -1,5 . Investitsion faoliyatdan sof pul oqimi -115,0 -287,5 -212,0 -302,9 -97,0 -323,3 184,3 84,3 . Moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimi -40,0 -100,0 90,0 128,6 130,0 433,3 -225,0 -325,0 . Natijaviy sof pul oqimi 40,0 100,0 70,0 100,0 30,0 100,0 175,0 75,0 Tahlil etishda pul mablag`lari va pul ekvivalentlarining jamlangan qatorlari har bitta faoliyat turidan pul mablag`lari va pul ekvivalentlarini baholash bilan pul oqimining ichki o`zgarishlari va ularning tendensiyalariga baho beriladi.

Asosiy faoliyatdan pul oqimini tarkibiy tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yilning shu davrida Hisobot davrida O`zgarishi O`sish darajas i, % O`sish darajas i, %Summ a, ming so`m Salmo g`i, % Summ a, ming so`m Salmo g`i, % Summ a, ming so`m Salmo g`i, % . Asosiy faoliyatdan pul mablag`lari kirimi: 4 426,0 100,0 5 466,0 100,0 1 040,0 100,0 123,5 23,5 .1. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan tushgan pul mablag`lari 4 342,0 98,1 5 361,0 98,1 1 019,0 98,0 123,5 23,5 .2. Boshqa kirimlar 84,0 1,9 105,0 1,9 21,0 2,0 125,0 25,0 . Asosiy faoliyatdan pul mablag`lari chiqimi: 4 231,0 100,0 5 274,0 100,0 1 043,0 100,0 124,7 24,7 .1. Material, tovar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`lari chiqimi 3 095,0 73,2 3 796,0 72,0 701,0 67,2 122,6 22,6 .2. Xodimlar va ular nomidan to`langan pul mablag`lari 580,0 13,7 792,0 15,0 212,0 20,3 136,6 36,6 .3. Dividendlar va foizlar to`lovi 222,0 5,2 198,0 3,8 -24,0 -2,3 89,2 -10,8 .4. Soliqlar va yig`imlar bo`yicha 210,0 5,0 284,0 5,4 74,0 7,1 135,2 35,2

chiqim .5. Boshqa xarajatlar 124,0 2,9 204,0 3,9 80,0 7,7 164,5 Pul oqimlarini bashoratlash Bashoratlash - (grekcha prgognoses – oldindan ko`rish) moliyaviy menejmentda uzoq istiqbolga moliyaviy holatni bir butun holda va turli qismlarini o`zgartirishni ishlab chiqish tushuniladi. Bashoratlash – bu obyektni yoki hodisani kelajakdagi me`yoriy yoki maqbul holatlari, ularga erishish va ularni ro`yobga chiqarishning alternativ yo`llari to`g`risidagi ehtimolga yaqin tasavvurni ishlab chiqishdir. Bashoratlash – boshqarishning iqtisodiy usullaridan biri bo`lib, iqtisodiy tizimning kelgusidagi holatini aniqlab beruvchi rejalar ishlab chiqish va amalga oshirish yo`llari, usullari va vositalari yig`indisidir. Naqd pul oqimining bashorati biznes rejaning muhim jihatlaridan biridir. Bu orqali naqd pul oqimini nazorat qilish, yuzaga kelayotgan muammolarni oldini olish yoki mavjud imkoniyatlardan foydalanish mumkin bo`ladi. Naqd pul oqimi bashorati qachon daromad olishni va qachon xarajatlarni qoplash zarurligini ko`rsatadi. Naqd pul oqimi bashoratlari o`z ichiga quyidagilarni olishi shart: sotuvlardan tushgan barcha tushumlar va xaridorlardan olingan naqd pullarni; barcha xomashyo, qimmatli qog`ozlar, ko`chmas mulk va boshqalar uchun to`lovlarni; boshqa xarajatlar uchun to`lovlarni; oylik maosh, mukofot va boshqalar bo`yicha chiqimlarni; uskuna va texnologiyalar xarid qilishni; kredit, grant yoki korxonaga jalb qilinayotgan boshqa resurslarni; kredit bo`yicha to`lovlarni; soliqlar va majburiy to`lovlarni, ular bo`yicha qarzlarni. Bashoratlashda o`ta aniqlikni ta`minlash qiyin jarayon. Lekin bu aniqlikni risklarni to`g`ri baholash orqali oshirish imkoni albatta mavjud. Pul oqimini bashoratlash aniq olingan muddatlarga (kelgusi oylar, choraklar, yillar kesimida amalga oshiriladi. Uning metodik jihatlarini quyida berib o`tishimiz mumkin:

1. Davr oralig`ida pul kirimini bashoratlash. Pul kirimini asosiy manbasi bu mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan tushadi. Bu borada tayyor mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan pul kirimini o`rtacha ko`rsatkichi (koeffitsiyenti, davri) aniqlanadi. Ushbu birlik orqali yaqin oylarda va yil davomida kelishi kutilayotgan pul mablag`lari kirimini aniqlash mumkin. Shuningdek, balans usuli asosida mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof pul kirimini aniqlash yuzasidan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining davr boshi va oxiriga qoldiqlari farqi sotish hajmiga qayta hisob-kitob qilish orqali naqd pul mablag`lari kirimi ham aniqlanadi. Bashoratlashda aniqroq hisob-kitoblarni amalga oshirishda debitorlik majburiyatlarining oldingi chorakliklar bo`yicha o`zgarishlarini ham asos sifatida olish mumkin. Boshqa faoliyat turlari bo`yicha pul mablag`lari kirimi oldingi oylar va choraklar natijasiga qarab belgilanadi va asosiy faoliyatdan pul mablag`lari kirimiga qo`shiladi. 2. Davr oralig`ida pul mablag`lari chiqimini bashoratlash. Birinchi navbatda naqd pul chiqimi belgilanadi. Uning muhim tarkibiy birligi mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga bo`lgan kreditorlik majburiyatlarini qoplash hisoblanadi. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga bo`lgan kreditorlik majburiyatlarining to`lov muddatlarini kechiktirilishi korxona uchun boshqa moliyalashtirish manbasi ham bo`lishi mumkin. Shu sababli‚ ko`pincha xo`jalik subyektlari ushbu majburiyatlarni imkon qadar kechiktirishga harakat qiladilar. Kreditorlik majburiyatlarining salmoq ulushi ish haqi bo`yicha majburiyatlarga, soliq va majburiy to`lovlar bo`yicha majburiyatlar qatoriga ham to`g`ri keladi. 3. Sof pul oqimini aniqlash. Bashorat qilinadigan sof pul oqimi ularning kirim va chiqimini farqlash asosida aniqlanadi. Natija ijobiy (ortiqchalik) va salbiy (yetishmovchilik) shaklida bo`lishi mumkin

4. Pul mablag`lariga bo`lgan qisqa muddatli moliyalashtirishning umumiy hajmini aniqlash. Moliyalashtirish yuzasidan ko`pgina xo`jalik yurituvchi subyektlari qisqa va uzoq muddatli bank kreditlari, ssudalarini jalb etishni maqbul ko`rishadi. Uning hajmi albatta bashoratlangan sof pul oqimiga qarab belgilanadi. Pul oqimlarini bashorati Ko`rsatkichlar nomi 1- chorak 2- chorak 3- chorak 4-chorak 1 3 4 5 6 1.Operatsion faoliyat Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan kelib tushgan pul mablag`lari 160.0 185.0 195.0 205.0 Material, tovar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`lari 100.0 105.0 115.0 125.0 Xodimlarga va ular nomidan to`langan pul mablag`lari 25.0 28.0 32.0 35.0 Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to`lovlari 15.0 15.0 15.0 15.0 Jami: operatsion faoliyatning sof pul kirimi / chiqimi (satr 010-020-030+/-040 100.0 123.0 127.0 140.0 Investitsiya faoliyati Asosiy vositalarni sotib olish va sotish -135.0 -125.0 -150.0 -150.0 Nomoddiy aktivlarni sotib olish va sotish -10.0 -10.0 -10.0 -10.0 Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish va sotish 25.0 25.0 25.0 25.0 Investitsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to`lovlari 15.0 15.0 15.0 15.0 Jami: investitsion faoliyatning sof pul kirimi / chiqimi (satr 060+/-070+/-080+/-090 -105.0 -95.0 -120.0 -120.0 Moliyaviy faoliyat Olingan va to`langan foizlar 10.0 15.0 15.0 15.0 Olingan va to`langan dividendlar - - - - Aksiyalar chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog`liq bo`lgan boshqa instrumentlardan kelgan pul tushumlari - - - - Xususiy aksiyalar sotib olingandagi pul - - - -

to`lovlari Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari 25.0 25.0 25.0 25.0 Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari 35.0 35.0 35.0 35.0 Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to`lovlari 10.0 5.0 5.0 5.0 Jami: moliyaviy faoliyatning sof pul kirim / chiqim (satr 110+/-120+130-140+/-150+/- 160+/-170) 70.0 65.0 65.0 65.0 Soliqqa tortish To`langan daromad (foyda) solig`i 35.0 35.0 35.0 35.0 To`langan boshqa soliqlar 10.0 10.0 10.0 10.0 Jami: to`langan soliqlar (satr 190+200) 45.0 45.0 45.0 45.0 Jami: moliyaviy-xo`jalik faoliyatining sof pul kirimi / chiqimi (satr 050+/-100+/-180-210) 100.0 138.0 117.0 130.0 Asosiy faoliyat, moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul oqimlari tahlili Operatsion faoliyatdan pul mablag`lari kirimi va chiqimida: hisobot davrida sotilgan mahsulot (ish va xizmat)lar uchun korxonaning bank hisobvaraqlari va kassasiga kelib tushgan pul mablag`lari summasi; mahsulot yetkazib beruvchilarga materiallar, tovarlar, ishlar va xizmatlar uchun to`langan pul mablag`lari summasi; xodimlarga mehnatga haq to`lash ko`rinishida to`langan pul mablag`lari summasi, shuningdek‚ davlat maqsadli jamg`armalariga to`langan mablag`lar summalari, byudjetga jismoniy shaxslar daromad solig`ini to`lash, kasaba uyushmasiga ajratmalar, alimentlar, uy-joy fondiga, xodimlarga berilgan bank kreditlari bo`yicha to`lash, xodimlarga ko`rsatiladigan xizmatlar uchun korxonaning haq to`lashi, kassadan va bank hisobvaraqlaridan xodimlar bilan va ular nomidan operatsiyalarga doir boshqa sarflar; operatsion faoliyatga doir boshqa pul tushumlari va chiqimlari (royalti, turli xil taqdirlashlar, komission yig`imlar va boshqa operatsion faoliyatdan to`langan pul mablag`lari kirimi va chiqimi); operatsion faoliyatning sof pul kirimi yoki chiqimi aks etadi.

Investitsion faoliyatdan pul mablag`lari kirimi va chiqimida: asosiy vositalarni xarid qilganlik uchun mahsulot yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`lari summalari, asosiy vositalarni sotishdan kelib tushgan mablag`lar summalari; nomoddiy aktivlarni xarid qilganlik uchun mahsulot yetkazib beruvchiga to`langan pul mablag`lari, nomoddiy aktivlarni sotganlik uchun kelib tushgan mablag`lar summalari; qimmatli qog`ozlar va investitsiyalar boshqa dastaklarini xarid qilish uchun to`langan pul mablag`lari summasi, shu jumladan vositachilarga komission taqdirlashlar va birjada to`langan foizlar, qimmatli qog`ozlar va investitsiyalar boshqa dastaklarini sotishdan kelib tushgan pul mablag`lari summasi aks ettiriladi; boshqa investitsion faoliyatga oid to`langan pul mablag`lari kirim va chiqimi; investitsion faoliyatning sof pul kirimi yoki chiqimi aks etadi. Moliyaviy faoliyatdan pul mablag`larining kirimi va chiqimida: olingan (kirim) va to`langan (chiqim) foizlar summalari; olingan (kirim) va to`langan (chiqim) dividendlar summalari; hisobot yilida chiqarilgan (sotilgan) aksiyalar yoki o`z sarmoyasi bilan bog`liq boshqa dastaklar uchun aksiyadorlardan kelib tushgan pul mablag`lari summasi; sotib olingan xususiy aksiyalarni sotishdan kelib tushgan pul mablag`lari summalari, shuningdek‚ korxonada bo`lgan xususiy aksiyalar, hissalar va paylar uchun, ularni keyingi sotish yoki yo`q qilish (bekor qilish) maqsadida, egalariga to`langan pul mablag`lari summasi; hisobot davrida kelib tushgan kreditlar va qarzlar (kirim) summasi, kreditlar va qarzlar bo`yicha to`lovlar summasi (chiqim); ijaraga beruvchiga (lizing beruvchiga) to`langan pul mablag`lari, ijarachidan (lizing oluvchidan) kelib tushgan pul mablag`lari summasi; boshqa moliyaviy faoliyatga oid to`langan va olingan pul mablag`lari summasi; moliyaviy faoliyatdan sof pul mablag`lari kirimi yoki chiqimi aks etadi. Soliqqa tortish pul mablag`lari chiqimi qatorida: to`langan daromad (foyda) solig`i, to`langan boshqa soliqlar va jami to`langan soliqlar yuzasidan chiqimlar aks etadi. Pul oqimlarini tahlil qilishning to`g`ri va egri uslubi

To`g`ri usulda tahlilning metodologik asoslari. To`g`ri usul – xo`jalik faoliyatidan pul mablag`lari harakatini ijobiy va salbiy farqlanishlarini aniqlashning kassa usulida hisob-kitob qilinishidir. Pul mablag`larini to`g`ri usulda tahlil etishning metodologik asosi balans usuli hisoblanadi. Uning mazmunini quyidagilar tashkil etadi: - pul qiymatliklarining davriy qiymatini hisobga olmaslik - pul mablag`larini qoldiq qismini aniqlash quyidagi tenglikka teng: PMdb + PMk - PMch = PMdo Bu yerda: PMdb, PMdo – pul mablag`larining davr boshi va oxiriga qoldig`i; PMk – pul mablag`lari kirimi; PMch – pul mablag`lari chiqimi. -jadval Pul oqimi to`g` risidagi hisobot qatorlari Ko`rsatkichlar Kod Pul mablag`larining davr boshiga qoldig`i 010 Asosiy (joriy) faoliyatdan pul mablag`larining harakati Xaridor va buyurtmachilardan olingan pul mablag`lari 120 Boshqa kirimlar 130 Mahsulot (ish, xizmat)larni, xomashyo va boshqa aylanma aktivlarni olib kelishga yo`naltirilgan pul mablag`lari 150 Ish haqiga 160 Dividendlar, foizlar to`loviga 170 Soliqlar va turli yig`imlarga 180 Boshqa xarajatlarga 190 Asosiy (joriy) faoliyatdan pul mablag`larining sof kirimi 020 Investitsion faoliyatdan pul mablag`larining kirimi Asosiy vositalar va boshqa oborotdan tashqari aktivlarni sotib olishdan tushumlar 210 Olingan foizlar 240 Asosiy vositalar olib kelishga, moddiy va nomoddiy aktivlarga daromadli qo`yilmalar 290 Qimmatli qog`ozlar va boshqa moliyaviy qo`yilmalarni olish 300 Boshqa korxonalarga berilgan qarzlar 310

Investitsion faoliyatdan sof pul mablag`larining harakati 340 Moliyaviy faoliyatdan pul mablag`larini harakati Boshqa korxonalardan olingan qarz va kreditlar 420 Qarz va kreditlarni qoplash (foiz to`lovisiz) 430 Moliyaviy faoliyatdan sof pul mablag`lari harakati 040 Pul va pul ekvivalentlarining sof o`sishi (kamayishi) 050 Pul mablag`larining davr oxiriga qoldig`i 060 Pul oqimini asosiy faoliyat bo`yicha ijobiy natijasi moliyaviy salohiyatning yaxshiligini ifoda etadi Faoliyat turlari bo`yicha pul oq imi Ko`rsatkichlar O`tgan yilning shu davrida Hisobot davrida O`zgarishi (+,-) O`sish darajasi, %Summ a, ming so`m Salmog` i, % Summ a, ming so`m Salmog` i, % Summ a, ming so`m Salmog` i, % Davr boshiga pul mablag`lari qoldig`i 124.5 - 171.9 - Pul mablag`larining jami kirimi: 4 828.0 100 6 280.0 100 1 452 - 130.0 Shu jumladan faoliyat turlari bo`yicha: -asosiy faoliyatdan 3 062.0 63.4 4 821.0 76.7 1 759.0 13.3 157.4 -investitsion 1 260.0 26.0 889.0 14.2 -370 -11.8 175.6 -moliyaviy 506.0 10.6 570 9.1 64 -1.6 112.6 Pul mablag`larining jami chiqimi 4 780.7 100 5 983.0 100 - - 125.1 Shu jumladan faoliyat turlari bo`yicha: -asosiy faoliyatdan 2 180.4 45.6 3 168.0 52.9 987.6 9.2 145.3 -investitsion 1 767.2 37.0 2 256.0 37.7 488.8 -2.3 127.6 -moliyaviy 833.1 17.4 559.0 9.4 274.1 -8.9 67.1 Davr oxiriga pul 171.9 - 468.9 - 297.0 273.6

mablag`lari qoldig`i Korxonada pul oqimini tahlilidan shuni qayd etish lozimki, joriy davrda pul oqimining davr boshiga qoldigi 171.6 ming so`mni, pul mablag`lari kirimi (operatsion, investitsion, moliyaviy faoliyatdan) 6 280 ming so`mni, pul mablag`lari chiqimi 5 983.3 ming so`mni tashkil etgan. Pul mablag`larining davr oxiriga qoldig`i 468.9 ming so`mni tashkil etgan. Pul mablag`lari kirimi va chiqimida asosiy ulushni asosiy faoliyatdan daromad va xarajatlar, investitsion faoliyatdan xarajatlar tashkil etgan. To`g`ri usulda tahlil etishning imkoniyatlari. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi ma`lumotlar asosida pul mablag`larining kirimi va chiqimini hisoblashni nazarda tutadi. Ya`ni, joriy manbasi buxgalteriya hisobining schyotlar rejasidagi axborotlar hisoblanadi. Pul mablag`lari schyotidagi debet va kredit aylanmalari hajmi tahlilning zaruriy manbasi hisoblanadi. Barcha schyotlar bo`yicha debet va kredit aylanmalari hajmi faoliyat turlari bo`yicha qayta tarkiblanadi. To`g`ri usulda pul mablag`larini tahlil etish quyidagi savollarga aniq javob topish imkonini beradi: - joriy faoliyatdan keladigan pul mablag`larini faoliyat uzluksizligini va rejalashtirilgan investitsion faoliyatni ta`minlashga yetarlimi yoki yetishmasligini baholash; - moliyaviy faoliyatdan keladigan pul mablag`larining balanslangan sifatiga erishish uchun qancha mablag`; - asosiy, investitsion va moliyaviy faoliyatdan xarajatlar va ularning kelish manbalarini korxona bo`yicha jamlangan holda baholash; - pul mablag`lari kirimi va chiqimining ularning davr oxiriga qoldiq summalariga qay darajada ta`sir etishini baholash; - faoliyat turlari bo`yicha pul mablag`lari tarkibiga, har bitta faoliyat turi bo`yicha sof pul mablag`lari sof kirimi (chiqimi)ni baholashga imkon beradi.

Joriy faoliyatdan sof pul mablag`lari kirimi (chiqimi) ijobiy va salbiy holatlari kuzatiladi. Ijobiy holat – korxona faoliyatining va kelgusidagi rivojlanish strategiyasining o`z mablag`lari hisobiga to`g`ri yo`lga qo`yilganligidan dalolat beradi. Investitsion faoliyatdan pul mablag`larining salbiy holati uzoq muddatli aktivlarga investitsiya kiritish holatlarida kuzatiladi. Bu holat samaradorligi va natijaviyligida strategik qarorlar to`g`ri belgilangan bo`lsa, joriy davr bo`yicha xarajatlarni ko`paytiradi va kelgusi davrlar bo`yicha pul tushumlarining oshishiga olib keluvchi holat sifatida baholanadi. Moliyaviy faoliyatdan pul mablag`larining sof harakatida ijobiy holat korxonaning kengaytirilgan faoliyatini tashqi manbalar hisobiga moliyalashtirilayotganligini bildiradi. Yuqoridagilarning aksi salbiy holatni ifoda etadi. Pul mablag`larini egri usuldagi tahlili. Egri usulda pul mablag`larini tahlil etishning axborot ta`minoti sifatida buxgalteriya balansi, metodologiya asosi tahlilning balans usuli hisoblanadi. Mazkur usulda pul mablag`larining kirimida balans passivi moddalarining o`sishi va aktiv moddalarning kamayishi, pul mablag`lari chiqimida balans aktiv moddalarining ko`payishi va passiv moddalarining kamayishini xarakterlaydi. Pul mablag`lari ko`payishida asosiy manba joriy davr foydasi va amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi. Umumiy ko`rinishda pul mablag`lari harakatini, hisob-kitobini quyidagi formula asosida topish mumkin SPX = SF + AA - ( Δ A + AA) + ( Δ P - SF) Bunda: SF – joriy davr sof foydasi; AA – amortizatsiya ajratmalari; Δ A – aktivlarning o`zgarishi; Δ P – passivlarning o`zgarishi. 1. Joriy faoliyatdan pul mablag`larining sof harakati hisob-kitobi: PMj.f. = SF+ AA - Δ Z - Δ DM + ( Δ Kjamg`. -SF) + Δ KM

Bunda: Δ Z – zaxiralarning o`sishi; Δ DM – debitorlik majburiyatlarining o`sishi; Δ KM – kreditorlik majburiyatlarining o`sishi ( Δ Kjam. - SF) – jamg`arilgan kapitalning o`sishi (taqsimlanmagan foyda va rezerv kapitalining) joriy davr foydasidan farqi (farq – joriy davrda ishlatilgan foyda summasi) ni xarakterlaydi. Joriy faoliyatdan sof pul mablag`lari harakati: “+” sof foyda summasi amaortizatsiya, kirimga olingan schyotlardagi kamayish, kelgusi davr xarajatlarining o`sishi, nomoddiy aktivlarni sotishdan zararlar, soliqlar bo`yicha majburiyatlarning ortishi qo`shiladi. “-” qimmatli qog`ozlarni sotishdan tushumlar, avans to`lovlari ortishi, TMZ o`sishi, to`lovga qabul qilingan schyotlarning kamayishi, majburiyatlarning kamayishi, bank kreditlarining kamayishi. 2. Investitsion faoliyatdan sof pul mablag`lari harakati hisob-kitobi: ChDPi.d. = - ( Δ OTA + AA) Bunda: Δ OTA – oborotdan tashqari aktivlar o`sishi. Investitsion faoliyatdan sof pul mablag`lari harakati: “+” moddiy aktivlar va qimmatli qog`ozlarni sotishdan pul mablag`lari kirimi; “-” moddiy aktivlar va qimmatli qog`ozlarni sotishdan pul mablag`lari chiqimi. 3. Moliyaviy faoliyatdan pul mablag`lari sof harakati hisob-kitobi: PMm.f. = Δ Kinv + Δ Mu + Δ Mq Bunda: Δ Kinv – investitsiyalangan xususiy kapitalning o`sishi (sotib olingan aksiyalar va qo`shilgan kapital summasiga farq etuvchi ustav kapitali); Δ Mu – uzoq muddatli majburiyatlarning o`sishi; Δ Mq – qisqa muddatli kreditlar va qarzlar summasining o`sishi. Moliyaviy faoliyatdan sof pul mablag`lari harakati:

“+” oddiy aksiyalarning emissiyasi; “-” qarzlarni qoplash va dividendlar to`lovi Pul oqimining to`g`ri usulda tahlili Ko`rsatkichlar Joriy davr O`tgan yilning shu davri . Operatsion faoliyatdan pul oqimi OF0 OF1 .1. Kirim: OFk OFk Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan kelib tushgan pul mablag`lari Boshqa tushumlar Jami kirim .2. Chiqim: OFch OFch Material, tovar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`lari Xodimlarga va ular nomidan to`langan pul mablag`lari Boshqa chiqimlar Jami chiqim Operatsion faoliyatning sof kirimi, chiqimi OFsk/ch OFsk/ch . Investitsion faoliyatdan pul oqimi IF0 IF1 .1. Kirim IFk IFk Asosiy vositalarni sotish Nomoddiy aktivlarni sotish Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish Boshqa kirimlar Jami kirim

.2. Chiqim IFch IFch Asosiy vositalarni sotib olish Nomoddiy aktivlarni sotib olish Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish Boshqa chiqimlar Investitsion faoliyatdan sof kirim, chiqim IFsk/ch IFsk/ch . Moliyaviy faoliyat pul oqimi MF0 MF1 .1. Kirim: MFk MFk Olingan foizlar Olingan dividendlar Aksiyalar chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog`liq bo`lgan boshqa instrumentlardan kelgan pul tushumlari Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo`yicha pul tushumlari Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo`yicha pul tushumlari Boshqa kirimlar Jami kirim .2. Chiqim MFch MFch To`langan foizlar To`langan dividendlar Xususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to`lovlari Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo`yicha pul to`lovlari Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo`yicha pul to`lovlari Boshqa chiqimlar

Moliyaviy faoliyatdan sof kirim, chiqim MFsk/ch MFsk/ch . Tahlil qilinayotgan davrda pul oqimining jami o`zgarishi ∆PO ∆PO Pul oqimini egri usuldagi hisob-kitoblari natijalari quyidagi jadval ma`lumotlarida aks etgan. Pul oqimini egri usulda tahlili Ko`rsatkichlar Summa, ming so`m Pul oqimini qoldig`i 171.9 Sof foyda 974.0 Hisoblangan amortizatsiya 897 Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishdan natija - Boshqa korxonalarda qatnashishdan daromadlar - Ishlab chiqarish zaxiralaridagi o`zgarishlar 228 Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmidagi o`zgarishlar - Kelgusi davr xarajatlari o`zgarishi 7075 Tayyor mahsulot hajmidagi o`zgarishlar - Debitorlik majburiyatlari o`zgarishi 1063 Kreditorlik majburiyatlari o`zgarishi 1077 Qisqa muddatli qo`yilmalar o`zgarishi - Kelgusi davr daromadlari o`zgarishi - Joriy faoliyat bo`yicha jami pul oqimi Investitsion faoliyat Kirim 889.0 Chiqim 2256.0 Investitsion faoliyat bo`yicha jami pul oqimi -1367 Moliyaviy faoliyat Kirim: 570.0 Chiqim: 559.0 Moliyaviy faoliyatdan jami pul oqimi -11.0 Pul oqimining davr oxiriga qoldig`i Pul oqimining davr boshiga qoldig`i 171.9 mln so`mni tashkil etgan. Joriy davrda sof foyda 974.0 mln so`mni, hisoblangan amortizatsiya (897 mln.so`mni),

asosiy vositalarni hisobdan chiqarishdan natija (0.0 mln so`m), boshqa korxonalarda qatnashishdan daromadlar (0.0 mln so`m), ishlab chiqarish zaxiralaridagi o`zgarishlar (228 mln so`m), tugallanmagan ishlab chiqarish hajmidagi o`zgarishlar (0.0 mln so`m), kelgusi davr xarajatlari o`zgarishi (7 075 mln so`m), tayyor mahsulot hajmidagi o`zgarishlar (0.0 mln so`m), debitorlik majburiyatlari o`zgarishi (1 063 mln so`m), kreditorlik majburiyatlari o`zgarishi (1 077 mln so`m), qisqa muddatli qo`yilmalar o`zgarishi (0.0 mln.so`m), kelgusi davr daromadlari o`zgarishi (0.0 mln so`m), investitsion faoliyat kirimi (889.0 mln.so`m), investitsion faoliyat chiqimi (2256.0 mln so`mni), investitsion faoliyat bo`yicha jami pul oqimi (1 367 mln so`m), moliyaviy faoliyat kirimi (570.0 mln so`m), moliyaviy faoliyat chiqimi (559.0 mln so`m), sof pul oqimi (11.0 mln so`m)ni tashkil qilgan. Pul mablag`larining davr oxiriga qoldig`i 468 mln so`mga teng bo`lgan. jadval Buxgalteriya balansining tuzilishi bo`yicha pul oqimining hisob-kitobi Balans tarkibi Belgi Hisob-kitobi Aktivlar Uzoq muddatli aktivlar UMA + Joriy aktivlar JA + Tovar-moddiy zaxiralar TMZ + Debitorlik majburiyatlari DM + Pul mablag`lari PM + Passivlar = = O`z mablag`lari manbasi O`MM + Uzoq muddatli kreditlar UMKQ + Qisqa muddatli kreditlar QMK + Kreditorlik majburiyatlari KM + ∑A = UMA+TMZ+DM+PM ∑P = O`MM+UMKQ+QMKQ+KMKQ PM= ∑P - ∑A = O`MM+UMKQ+QMKQ+KMKQ-UMA+TMZ+DM+PM Pul oqimlarini boshqarishning omilli tahlili. Pul oqimlari harakatini tezlashtirish imkoniyatlarini aniqlash

Pul oqimini omilli tahlilida koeffitsiyent usulidan foydalaniladi. Bu usul pul oqimini maqsadli boshqarishni yo`lga qo`yish yuzasidan quyidagi ko`rsatkichlar tizimini o`rganishni talab etadi: - sof pul oqimining etarliligi; - sarflangan pul mablag`larining rentabelligi; - olingan pul mablag`larining rentabelligi; - o`rtacha pul qoldig`ining rentabelligi. Sof pul oqimining etarliligi koeffitsiyenti quyidagi formula asosida aniqlanadi. Kpm = PMk / PMch * 100% Bu yerda: PMk – pul mablag`lari kirimi; PMch – pul mablag`lari chiqimi. Sarflangan pul mablag`larining rentabelligi koeffitsiyenti quyidagi formula asosida aniqlanadi: Rpmch = F / PMch * 100% Bu yerda: F – korxona faoliyatining moliyaviy natijasi; Olingan pul rentabelligi koeffitsiyenti quyidagi formula asosida aniqlanadi: Rpmk = F / PMk * 100%, Pul mablag`lari o`rtacha qoldig`ining rentabelligi koeffitsiyenti quyidagi formula asosida aniqlanadi: Rpmq = F / PMq * 100%, Bu yerda: PMq – pul mablag`larining o`rtacha qoldig`i. Pul oqimlarining yetarligi, rentabelligi ko`rsatkichlari pul oqimining shakllanish qatorlari ya`ni operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyat bo`yicha ham alohida va butun xo`jalik faoliyatidan pul oqimi bo`yicha ham o`rganiladi. Bu pul oqimining shakllanishi bo`yicha har bitta qatorni omilli tahlil etish va boshqarishda ham muhim masala hisoblanadi. Pul oqimining moliyaviy

koeffitsiyentlariga ta`sir etuvchi birliklar sifatida moliyaviy natijaviylikning o`zgarishi, sof pul oqimining o`zgarishlari, pul mablag`lari kirimi va chiqimining o`zgarishlari tarkiblanadi. Pul mablag`lari bilan bog`liq moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili Ko`rsatkichlar Belgi 2014y. 2015y. 2016y. Pul mablag`lari kirimi, ming so`m PMk 4 796 6 813 9 639 Pul mablag`lari chiqimi, ming so`m PMch 4 718 6 874 9 634 Korxona faoliyatining moliyaviy natijasi F -202 1 866 2 089 Pul oqimlarining o`rtacha qoldig`i, ming so`m POq 79 18 23 Sof pul oqimining yetarliligi Kpm 101,65 99,11 100,05 Olingan pul mablag`larining rentabelligi Rpmk - 27,15 21,68 Sarflangan pul mablag`larining rentabelligi Rpmch - 27,39 21,67 O`rtacha pul qoldig`ining rentabelligi Rpmq - 10 366,67 9 082,61 Korxonada sof pul oqimining yetarliligi 2014-yilda 101.65 %ni, 2015-yilda 99.11 %ni, 2016-yilda 100.05 %ni tashkil qilgan. Sarflangan pul mablag`larining rentabelligi mos ravishda 2015-yilda 27.39 %ni, 2016-yilda 21.67 %ni tashkil qilgan. Omilli tahlil etish metodikasini quyidagi jadvaldagi hisob-kitoblar asosida ko`rib o`tishimiz mumkin. Har bitta ta`sir omilining natijaviy ko`rsatkichga ta`sirini baholashda zanjirli almashtirish usuli orqali hisob-kitob qilishimiz mumkin. Pul mablag`larining omilli tahlili Moliyaviy koeffitsiyent lar Hisob-kitoblar Jami o`zgarish Omillar ta`siri 1-omil 2-omil

1. Sof pul oqimining yetarliligi Pul mablag`lari kirimining o`zgarishi Pul mablag`lari chiqimining o`zgarishi O`tgan yil Kpm0 = PMk0 / PMch0 * 100% Kpm1-Kpm0 Kpm1,0- Kpm0 Kpm1- Kpm1,0Hisobot yil shartli Kpm1,0 = PMk1 / PMch0 * 100% Hisobot yili Kpm1 = PMk1 / PMch1 * 100% 2. Olingan pul mablag`larining rentabelligi Moliyaviy natijalarning o`zgarishi Pul mablag`lari kirimining o`zgarishi O`tgan yil Rpmk0 = F0 / PMk0 * 100% Rpmk1- Rpmk0 Rpmk1,0- Rpmk0 Rpmk1- Rpmk1,0Hisobot yil shartli Rpmk1,0 = F1 / PMk0 * 100% Hisobot yili Rpmk1 = F1 / PMk1 * 100% 3. Sarflangan pul mablag`larining rentabelligi Moliyaviy natijalarning o`zgarishi Pul mablag`lari chiqimining o`zgarishi O`tgan yil Rpmch0 = F0 / PMch0 * 100% Rpmch1- Rpmch0 Rpmch1,0- Rpmch0 Rpmch1- Rpmch1,0Hisobot yil shartli Rpmch1,0 = F1 / PMch0 * 100% Hisobot yili Rpmch1 = F1 / PMch1 * 100% 4.O`rtacha pul qoldig`ining rentabelligi Moliyaviy natijalar ning o`zgarishi Pul mablag`lari o`rtacha qoldig`ini

o`zgarishi O`tgan yil Rpmq0 = F0 / PMq0 * 100% Rpmq1- Rpmq0 Rpmq1,0- Rpmq0 Rpmq1- Rpmq1,0Hisobot yil shartli Rpmq1,0 = F1 / PMq0 * 100% Hisobot yili Rpmq1 = F1 / PMq1 * 100% Pulning muddatdagi qiymati, foiz stavkalari va ularni hisoblash usullari Pul mablag`larini muddatdagi qiymatini aniqlash diskontlashni talab etadi. Bu jarayonga juda ko`p omillar ta`sir qiladi: inflyatsiya, risklar, likvidlik va h.k. Pul mablag`larining muddatdagi qiymatini aniqlash investorlarga pul mablag`larini joylashtirishning samaradorligi va natijaviyligini baholashga imkon beradi. Naqd pul oqimining kelajakdagi qiymatini aniqlashning asosiy kamchiligi uning noaniqligidir. Lekin bu noaniqlik riskini aniq hisob-kitoblar va taxminlar asosida kamaytirish mumkin. Pulning muddatdagi qiymati baholangan kelgusi pul oqimlarini diskontlash orqali inobatga olinishi sababli, ushbu pul oqimlari moliyalashtirish faoliyatlari bo`yicha pul kirimlari yoki chiqimlarini o`z ichiga olmaydi. Xuddi shuningdek, diskont stavkasi soliqdan oldingi asosda aniqlanishi tufayli, kelgusi pul oqimlari ham soliqdan oldingi asosda aniqlanadi. Pulning joriy qiymatining kelgusida qanday daromad keltirishini quyidagi formula asosida hisoblash mumkin. Bu yerda: PV – pul oqimining joriy qiymati (bugungi pul mablag`lari summasi); i – foiz stavkasi; N – davrlar soni.

Quyida, 1 500,0 mln.so`m 5 yilga, 7.5 %li stavkada investitsiya qilinishi, depozitga qo`yilishi qancha daromad olib kelishini hisob-kitob qilishimiz mumkin. Pulning kelgusi qiymati hisob-kitobi Davr Belgi Pulning kelgusi qiymati, mln so`m Dastlabki pul FV0 1 500,0 Birinchi yili FV1 1 500.0 * (1+0,075)1=1 612,50 Ikkinchi yili FV2 1 612,50 * (1+0,075)1=1 733,44 Uchinchi yili FV3 1 733,44 * (1+0,075)1=1 863,45 To`rtinchi yili FV4 1 863,45 * (1+0,075)1=2 003,20 Beshinchi yili FV5 2 003,20 * (1+0,075)1=2 153,44 FV=1500*(1+0,075)5=2153,44 mlnso`m Demak, korxona tomonidan 1 500.0 mln so`m mablag` 5 yildan keyin 2 153.44 mln so`mga aylanadi. Xo`jalik yurituvchi subyekt aktivning foydalanishdagi qiymatini baholash uchun qaysi yondashuvni tanlashidan qat`iy nazar, pul oqimlarini diskontlashda foydalaniladigan foiz stavkalari baholangan pul oqimlari to`g`rilangan risklarni aks ettirmasligi zarur. Diskont stavkasi xo`jalik yurituvchi subyektning kapital tuzilishidan va xo`jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olishni moliyalashtirgan usuldan mustaqildir, chunki aktivdan yuzaga kelishi kutilgan kelgusi pul oqimlari xo`jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olishni moliyalashtirgan usulga bog`liq emas. Valyuta mablag`lari harakatining tahlili Keyingi yillarda valyuta siyosati va tashqi savdo faoliyati sohasini takomillashtirish bo`yicha ko`rilgan chora-tadbirlar mamlakatimiz iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, eksport salohiyatini oshirish, zamonaviy,

eksportga yo`naltirilgan ishlab chiqarishlarni hamda kichik biznes va xususiy xo`jalik yurituvchi subyektlarni barqaror rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Maqbul miqdorda tashqi qarzlarni jalb qilish bo`yicha izchil amalga oshirilayotgan siyosat O`zbekistonning majburiyatlarini o`z vaqtida bajaradigan ishonchli, to`lovga layoqatli xalqaro sherik sifatidagi imidjini ta`minladi, keyinchalik valyuta kursini liberallashtirish uchun zarur oltin-valyuta zaxirasini shakllantirish, valyuta resurslarini real iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik qayta jihozlash va diversifikatsiya qilishning ustuvor sohalariga yo`naltirish, jahon moliyaviy inqirozining salbiy oqibatlarini yumshatish imkonini bermoqda. 2017-2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha H arakatlar strategiyasida ham valyuta sohasini tartibga solishning bozor mexanizmlarini joriy qilish, respublika eksport salohiyatini oshirishni rag`batlantirish, to`g`ridan-to`g`ri xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi va ichki bozordagi raqobatdoshligini oshirish, mamlakatimizda investitsiya va ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, valyuta bozorini yanada liberallashtirishga muhim ahamiyat qaratilgan va uning asosiy yo`nalishlari belgilab berilgan. O`zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to`g`risida”gi qonunining 3-moddasiga muvofiq “Valyuta boyliklari” qatoriga quyidagilar kiradi: - chet el valyutasi; - qimmatli qog`ozlar – chet el valyutasidagi fond boyliklari (aksiyalar, obligatsiyalar va boshqalar); - chet el valyutasidagi to`lov hujjatlari (cheklar, veksellar, akkreditivlar va boshqalar); - qimmatbaho metallar – har qanday ko`rinish va holatdagi oltin, kumush, platina hamda platina guruhiga kiruvchi (palladiy, iridiy, rodiy, ruteniy va osmiy), metallar shunday metallardan ishlangan zargarlik buyumlari va boshqa ro`zg`or buyumlari hamda ularning parchalari bundan mustasno;

- tabiiy qimmatbaho toshlar – sayqal berilgan va sayqal berilmagan shakldagi olmos, la`l, zumrad, yoqut, aleksandrit, shuningdek‚ marvarid, shunday toshlardan ishlangan zargarlik va boshqa ro`zg`or buyumlari hamda ularning parchalari bundan mustasno. Chet el valyutasiga tegishli ajnabiy davlatda muomalada bo`lgan va qonuniy to`lov vositasi hisoblangan banknot ko`rinishdagi chet el pul belgilari, shuningdek‚ muomaladan chiqarilgan yoki chiqarilayotgan, ammo O`zbekiston Respublikasi pul belgilariga almashtirilishi lozim bo`lgan chet el pul belgilari, schyotlarda va omonatlarda bo`lgan xorijiy davlatlarning pul birliklaridagi va xalqaro hisob-kitob birliklaridagi mablag`lar kiradi. Chet el valyutasidagi qimmatli qog`ozlar – O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari yoki xorijiy davlatlarning qonun hujjatlariga muvofiq qimmatli qog`ozlar jumlasiga kiritilgan, qiymati chet el valyutasida ifodalangan hujjatlaridir. Globallashgan iqtisodiyot, shuningdek‚ dunyo iqtisodiyotining yagonalashuvi bilan davlatlar o`rtasidagi savdo iqtisodiy munosabatlar tobora kengayib bormoqda. Bu esa o`z navbatida har bitta xo`jalik yurituvchi subyektni eksport- import operatsiyalariga undamoqda. Eksport-import operatsiyalarida ijobiy farqlanishga erishish albatta korxonalar oldiga ham bir qadar murakkab vazifalarni hal etishni va uning mustahkam zaminini yo`lga qo`yishni talab etadi. Bir mamlakat doirasida ko`p turdagi raqobatbardosh tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish imkoniyati cheklangan. Tashqi bozor mahalliy ishlab chiqaruvchilarning o`zlari uchun ustun bo`lgan faoliyat turlari bilan keng doirada shug`ullanishlariga imkon beradi, ularning faoliyat doirasini kengaytiradi. Tashqi iqtisodiy faoliyat nafaqat ishlab chiqarishning raqobatbardoshligini oshiradi, balki erkin xo`jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy va moliyaviy salohiyatini, shuningdek‚ aholining turmush farovonligini oshirishning ham zaruriy sharti hisoblanadi. Pul oqimi to`g`risidagi hisobot shakliga ilova sifatida xorijiy valyutada pul mablag`larining harakati to`g`risida ma`lumotnoma tuziladi. Unda hisobot davrida xorijiy valyutada pul mablag`larining to`liq harakati ko`rsatiladi.

Valyuta mablag`lari operatsiyalarni amalga oshirish paytida O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo`yicha O`zbekiston Respublikasi milliy valyutasida, valyuta mablag`lari qoldig`i esa – hisobot davrining oxirgi sanasida aks ettiriladi. Ushbu ma`lumotnomaga asosan korxonaning valyuta mablag`larini harakati tahlil qilinadi. Korxona tomonidan kirimga olingan valyuta mablag`lari qatorida: korxona tomonidan hisobot davrida olingan valyuta tushumi summasi; sotib olingan xorijiy valyuta summasi; moliyaviy faoliyatdan olingan valyuta mablag`lari summasi; korxonaning valyuta hisobvaraqlari va kassasiga boshqa valyuta tushumlari summasi aks etadi. Korxona tomonidan turli maqsadlarga sarflangan valyuta mablag`larining qatoriga: mol-mulkni olishga, bajarilgan ishlarga va ko`rsatilgan xizmatlarga sarflangan valyuta mablag`lari summasi; moliyaviy faoliyat bo`yicha sarflangan valyuta mablag`lari summasi; boshqa maqsadlarga sarflangan valyuta summasi aks etadi. Chet el valyutasidagi pul mablag`larini qayta baholashdan yuzaga kelgan musbat yoki manfiy kurs farqlari, hisobot yili boshiga va oxiriga korxonaning valyuta hisobvaraqlari va kassasida bo`lgan valyuta mablag`lari alohida qatorlar bo`yicha aks ettiriladi. Tahlil etishda valyuta mablag`lari balansiga muhim ahamiyat qaratiladi. Valyuta balansi quyidagi birliklar ifodasini jamlashni xarakterlaydi. Vb+Vk=Vch+Vo Bu yerda: Vb – valyuta mablag`lari davr boshiga; Vk – valyuta mablag`lari kirimi (mahsulot, tovar, ish va xizmatlarni sotishdan va boshqa tushumlardan); Vch – valyuta malbag`lari chiqimi (mahsulot, tovar, ish va xizmatlarni sotib olishdan va boshqa chiqimlar); Vo – valyuta mablag`larining davr oxiriga qoldig`i.

Valyuta mablag`lari bo`yicha o`z-o`zini moliyalashtirish masalasi xo`jalik subyektlarining oldidagi eng muhim masala hisoblanadi. Negaki, ba`zan import tovarlari yuzasidan valyuta mablag`lariga bo`lgan extiyoj turli qiyinchiliklar tufayli doimo ham hal etilmasligining sababi ham shundan kelib chiqadi. Shu sababli ham eksport-import operatsiyalaridagi ijobiy qoldiqqa chiqish talab etiladi. Valyuta mablag`lari bilan moliyalashtirish samaradorligini baholash moliyaviy koeffitsiyentlar orqali baholanadi. Ushbu koeffitsiyent quyidagi formula asosida aniqlanadi. Kvm=F+A/K+V Bu yerda: Kvm – valyuta mablag`lari bilan moliyalashtirish koeffitsiyenti; F – valyuta mablag`larida ishlab chiqarishni moliyalashtirishga yo`naltirilgan foyda summasi; A – valyuta mablag`lari hisobiga olib kelingan asosiy vositalarning amortizatsiyasi; K – valyuta krediti; V – banklardan va birjadan sotib olingan valyuta. Koeffitsiyent qancha yuqori bo`lsa, o`z-o`zini moliyalashtirish darajasi shuncha yuqori bo`ladi. Valyuta mablag`lari bilan qoplanish koeffitsiyenti (Kqk) quyidagi formula asosida topiladi. Kqk=Vb+Vk/Vch Vb – valyuta mablag`lari davr boshiga qoldig`i; Vk – hisobot davrida valyuta mablag`lari kirimi; Vch – hisobot davrida valyuta mablag`lari chiqimi. Kqk>1,0 dan yuqori bo`lishi o`z-o`zini moliyalashtirish shartlarining bajarilganligini bildiradi. 2017-yilning sentyabr oyidan boshlab valyuta kursi shakllanishining bozor mexanizmlariga o`tilishi va ichki valyuta bozori faoliyatining erkinlashtirilishi

nafaqat pul-kredit sohasida, balki butun iqtisodiyotda ijobiy tomonga tub o`zgarishlarni amalga oshirish uchun muhim zamin yaratdi. O`z navbatida, valyuta kursining bozor mexanizmlariga o`tilishi ya`ni, joriy talab va taklif asosida shakllanishi iqtisodiyotdagi valyuta resurslarining samarali taqsimlash mexanizmi yaratilishiga xizmat qilmoqda. Mamlakatimiz tashqi savdo operatsiyalarining asosiy qismi AQSh dollarida amalga oshirilishini inobatga olib, so`mning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslarini belgilashda operatsion mo`ljal sifatida so`mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursidan foydalanilmoqda. Chet el valyutasidagi mablag`larning harakati to`g`risida MA`LUMOT Ko`rsatkichlar nomi Satr kodi 2017 yil 2016 yil Farqi Yil boshiga qoldiq 250 14 522 30 264 Kelib tushgan valyuta mablag`lari, jami (satr 261+262+263+264), shu jumladan 260 524 362 801 235 Sotishdan olingan tushum 261 Konvertatsiya qilingan 262 Moliyaviy faoliyat bo`yicha 263 Boshqa manbalar 264 Sarflangan valyuta mablag`lari, jami (satr 271+272+273), shu jumladan 270 508 260 763 210 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lovlar 271 Moliyaviy faoliyat bo`yicha to`lovlar 272 Boshqa maqsadlar uchun 273 Chet el valyutasidagi pul mablag`larini qayta baholashdan yuzaga kelgan kurs farqlari saldosi 280 Yil oxiridagi qoldiq (satr. 250+260-270+/-280) 290 30 264 68 289

Korxonada o`tgan yilda valyuta mablag`larining davr boshiga qoldig`i 14 522 ming dollarni, valyuta kirimi 524 362 ming dollarni, valyuta chiqimi 508 260 ming dollarni, valyuta mablag`larining joriy davrdagi kirimi 801 263 ming dollarni, valyuta mablag`lari chiqimi 763 210 ming dollarni tashkil qilgan. Joriy yil oxiriga valyuta mablag`larining naqd qoldig`i 68 289 ming dollarni tashkil qilgan.

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

O'xshashlar

Pul oqimlari tahlili

Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot

Pul-kredit sektori tahlili va bashorati

Pul

Pul taklifi. Pul bozorida muvozanat