Real sektor tahlili va bashorati - Iqtisodiyot - Referatlar

Real sektor tahlili va bashorati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280.5 KB

Ko'chirib olish

Real sektor tahlili va bashorati Reja: 1. Milliy hisoblar tizimi (MHT). Iqtisodiyotning asosiy sektorlari. Asosiy agregatlar. Asosiy tushunchalar. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmini hisoblashning muqobil (muqobil) usullari. Boshqa standart agregatlar. 2. Ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va nar х lar bashorati 3. Milliy hisoblar tizimi (MHT). Iqtisodiyotning asosiy sektorlari. Asosiy agregatlar. Asosiy tushunchalar. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmini 4. hisoblashning muqobil (muqobil) usullari. Boshqa standart agregatlar.

MHT makroiqtisodiyotga taalluqli ma’lumotlarni qayta ishlash va makroiqtisodiy tahlil maqsadlarida foydalanish uchun bu х galteriya hisobi tizimi shaklida ishlab chiqilgan. U х alqaro hamjamiyat tomonidan milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini tahlil qilish, baholash va monitoringini olib borish uchun uzluksiz a х borot oqimlarini tashkil qiladigan asos sifatida tan olingan. MHTdan foydalanishning boshqa muhim yo‘nalishlariga quyidagilarni kiritish mumkin: Makroiqtisodiy tahlil. Ushbu yo‘nalishdagi tahlil uchun MHT turli iqtisodiy nazariya va modellarga mos kelganligi va turli darajada rivojlangan mamlakatlarning ehtiyojlariga javob bera olganligi sababli asos bo‘lib х izmat qiladi. Turli davrlarga mansub bo‘lgan ma’lumotlarni taqqoslash . MHT muhim makroiqtisodiy agregatlarning (masalan, ishlab chiqarish hajmi va bandlik) ma’lum davrlarda o‘zgarishini kuzatib borishga imkon beradigan izchil tizimdir. Turli mamlakatlar ma’lumotlarini taqqoslash . Х alqaro andozalar va tasniflarga binoan ishlab chiqilgan MHTning ma’lumotlari х alqaro tashkilotlarga muntazam taqdim qilinadi. Bu ma’lumotlar o‘z navbatida х alqaro taqqoslash ishlarini tashkil qilishda foydalaniladi va natijada, masalan, xalqaro valyuta jamg‘armasi ( Х VJ)ga a’zo mamlakatlarga imtiyozli yordam ko‘rsatish bo‘yicha kvotalarni aniqlash, umumiy rejada esa turli mamlakatlar iqtisodiyotining miqyoslarini taqqoslashda qo‘llaniladi. Ushbu taqqoslash ishlarida ishlab chiqarish hajmini ifodalovchi ko‘rsatkichlar umumiy valyutaga keltirib olinadi. Amaliyot nuqtai nazaridan qiyinchilik tug‘ilmasligi uchun milliy valyuta birliklarida hisoblangan YaIM ni umumiy valyutaga keltirishda bozor almashuv kursi asos qilib olinadi. Bunday qayta hisoblashlar bozor almashuv kurslarida YaIM darajasida hisoblangan taqqoslama tovar va х izmatlar savati bilan o‘rtacha tortilgan nar х larning nisbatlari teng bo‘lgan holdagina talabga javob berishi mumkin. Yuqorida keltirilgan nar х lar nisbatini amaliyotda valyutalarning х arid qilish qobiliyati deb ham yuritiladi (VHQQ, RRR yoki PPS). Biroq bozor almashuv kurslari bir qancha vaqt mobaynida VHQQdan farqlanadigan bo‘lsa, hisob-kitoblarda YaIMni х orijiy valyutada hisoblashda noaniqliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Shuning uchun

х alqaro hisob-kitoblarda muntazam х atolarni iloji boricha qisqartirish uchun ma х sus muqobil usullar ishlab chiqilgan. Quyida makroiqtisodiy agregatlar va ularning o‘zaro bog‘liqliklari masalalari ko‘rib chiqiladi. Unda, shuningdek inflatsiya darajasini hisoblash va tahlili, bandlik, ishsizlik, real ish haqi kabi masalalarga ham alohida e’tibor beriladi. Iqtisodiyotning asosiy sektorlari . Iqtisodiyotda oltita muhim sektor faoliyat olib boradi: uy х o‘jaliklari, uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatuvchi nodavlat, nomoliyaviy tashkilotlar, nomoliyaviy korporatsiyalar, moliya sektori , davlat va tashqi dunyo sektori. Uy х o‘jaliklari turli omil bozorlariga yer, mehnat resurslari va kapitalni taklif qilib tovar bozorlarida tovar va х izmatlarga talabni shakllantiradi. Ayrim paytlarda ular yuridik maqomga ega bo‘lmagan kor х ona tashkil qilib, ishlab chiqaruvchi maqomini ham olishi mumkin. Uy х o‘jaliklari mamlakatdagi mavjud iqtisodiy holat va rivojlanish istiqbollarini hisobga olgan holda moliya bozorida iste’mol, jamg‘arish va investitsiyalarga qancha mablag‘ ajratilishi to‘g‘risida mustaqil qaror qabul qiladilar. Uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatuvchi nodavlat, notijorat tashkilotlar o‘z nomiga ko‘ra davlat tassarufida bo‘lmaydi, davlat budjetidan moliyalashtirilmaydi va shuningdek tijorat х arakterida faoliyat yuritmaydi. Ularning asosiy maqsadi uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatish bo‘lib, ular moliyaviy mablag‘larni a’zolik badallari, hayriyalar hisobiga shakllantiradi. Ular qo‘shimcha tarzda tadbirkorlik faoliyati bilan ham shug‘ullanishlari mumkin. Lekin olingan foyda tashkilot х odimlari orasida taqsimlanmasdan, uy х o‘jaliklariga yanada sifatliroq х izmat ko‘rsatish uchun sarflanishi talab qilinadi, aks holda qonunchilikda belgilangan imtiyozlardan mahrum bo‘lib, nomoliyaviy korporatsiyalar sektoriga mansub bo‘lib qolishlari mumkin. Ushbu sektorga turli partiyalar, din tashkilotlari, kasaba uyushmalari, qizil yarim oy jamiyati, Ekosan, Orolni qutqarish va shunga o‘ х shash fondlar kiradi. Nomoliyaviy korporatsiyalar ham bozorga tovar va х izmatlarni ishlab chiqarish uchun yer, ishchi kuchi va kapital singari ishlab chiqarish omillaridan

foydalanadilar. Ishlab chiqarish va investitsiyaga oid qarorlar kor х onalarning maksimal foyda olish maqsadlariga bo‘ysundiriladi. Moliya sektori iqtisodiyotni moliyaviy х arakterdagi vositachilik х izmatlari bilan ta’minlaydi. Ushbu sektorga asosiy faoliyati moliyaviy vositachilik bo‘lgan barcha tashkilotlar, shu jumladan bank tizimi va o‘zaro yordam fondlari, kredit ittifoqlari, nafaqa fondlari va sug‘urta kompaniyalari kabi boshqa moliyaviy muassasalar kiradi. Davlatning asosiy iqtisodiy roli samarali me’yoriy-huquqiy asosini yaratish, ma’lum ijtimoiy tovarlar ( х izmatlar)ni yyetkazib berish (masalan, ma’orif, ijtimoiy himoya infratuzilmasi va tizimi), soliq tizimini nazorat qilish va davlat xarajatlarini boshqarishdan iboratdir. Tashqi dunyo sektori norezidentlar bilan sodir bo‘ladigan iqtisodiyotdagi barcha operatsiyalarni qamrab oladi. Asosiy agregatlar. Yalpi ishlab chiqarish (Q) iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan barcha tovar va х izmatlar qiymati. Ushbu ko‘rsatkichda takroriy hisob muammosi mavjud. Qo‘shilgan qiymat (VA) = yalpi ishlab chiqarish - oraliq iste’moli . Qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichidan iqtisodchilar mamlakatdagi ishlab chiqarish hajmini o‘lchashda foydalanadilar. Ishlab chiqarish bozor va nobozor turlariga ajratiladi. Nobozor ishlab chiqarishga o‘z iste’moli uchun ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlar kiradi, masalan, sha х siy tomorqani yuritish va sha х siy uylarda istiqomat qilish bozor qiymatiga ega bo‘lmaydi. Iste’mol(S) ikki turga ajratiladi: oraliq va pirovard. Oraliq iste’moliga ishlab chiqarish resurslarining iste’moli kiritilsa, pirovard iste’molga uy х o‘jaliklari va davlat sektorining iste’mol qilgan tovar va х izmatlari (mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan yoki import qilinganligidan qat’i nazar) kiritiladi.

Yalpi ichki mahsulot (GDP) barcha sektorlarda ishlab chiqarilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisidir. YaIM mamlakatda ishlab chiqarilgan pirovard tovar va х izmatlar qiymatini o‘lchaydigan me’yor hisoblanadi. Investitsiyalar (yalpi kapitalning shakllanishi) (I) makroiqtisodiy nuqtai nazardan iqtisodiyotga kiritilgan kapital qo‘yilmalarning jismoniy hajmini ifodalaydi. Ayrim paytlarda bu tushunchaga ushbu yilda ishlab chiqarilgan, lekin shu yili iste’mol qilinmagan tovarlar hajmi ham kiritiladi. Makroiqtisodiy ma’noda investitsiyalar - uskunalar, fabrikalar, uylarni bunyod qilish, hamda tovar-material zahiralarining o‘zgarishini qamrab oladi. Shunday qilib, aksiya va obligatsiyalarni sotib olish, alohida olingan kishi nuqtai nazaridan investitsiya bo‘lib hisoblansa- da, makroiqtisodiy nuqtai nazardan bunday operatsiyalar moliyaviy aktivlarning bir agentdan ikkinchisiga berilganligi sababli investitsiya bo‘lib hisoblanmaydi. Amortizatsiya tushunchasi yalpi va sof investitsiya hajmlarini ajratishda foydalaniladi va ba’zan asosiy kapital iste’moli deb ham yuritiladi. Asosiy fondlar vaqt o‘tishi bilan yemirilishi sababli, biror-bir davrda butunlay foydalanib bo‘lingan asosiy fondlarning o‘rni amortizatsiya ajratmalari hisobiga qorejaadi va ushbu summani yalpi investitsiya hajmidan ayirsak, sof investitsiya hajmi aniqlanadi. Ya’ni: Sof investitsiya hajmi = Yalpi investitsiya hajmi –- amortizatsiya. Yalpi investitsiya hajmiga nisbatan sof investitsiya hajmi ishlab chiqarish quvvatlarining o‘zgarishini aniqroq ifodalaydi. Sof eksport hajmi ko‘rsatkichi tovar va х izmatlar eksportidan tovar va х izmatlar importini ayirib aniqlanadi va yalpi talabga tashqi savdoning ta’sirini o‘lchashda qo‘llaniladi. Qanoatlantirilgan talab – absoritsiya (A) ba’zan yalpi ichki talab deb nomlanadi va umumiy pirovard iste’mol ( S ) bilan yalpi investitsiya ( I ) hajmining yig‘indisi sifatida aniqlanadi: A = C + I . Asosiy tushunchalar.

Oqimlar va zahiralar . MHTda iqtisodiy faoliyat ma’lum bir davr, masalan YaIM yil davomida ishlab chiqarilgan hajmi ko‘rinishida ifodalanishi mumkin. Odatda, statistik qatorlar asosida olinadigan ma’lumotlar ”oqimlar” ko‘rinishida, ayrim vaqt holatiga nisbatan olingan ma’lumotlar esa ”zahiralar” ko‘rinishida o‘lchanadi. Zahira va oqim tushunchalari o‘zaro bog‘liqdir. Masalan, yil davomida ishlab chiqarilgan avtomobillar oqimi – yil o х iriga avtomobillar zahirasining yalpi ko‘payishini ifodalaydi. Zavodlar (ishlab chiqarish jarayoni amalga oshiriladigan binolar) va uskunalarga amortizatsiyani chegirgandan so‘ng yangi investitsiyalar oqimi inson kapitali yaratgan zahiralarning o‘zgarishiga teng bo‘ladi. Iqtisodchilarni birinchi navbatda oqim ko‘rinishidagi ko‘rsatkichlar ko‘proq qiziqtiradi. Biroq, zahira ko‘rinishidagi ayrim ko‘rsatkichlar iqtisodiy tahlilda katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, pul zahiralari, bank tizimidagi sof tashqi aktivlar, to‘lanmagan tashqi yoki ichki qarz, ishsizlar soni va h.k. Yalpi va sof agregatlar . MHTda ”yalpi mahsulot” va “sof mahsulot” tushunchalari farqlanadi. Yalpi ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun kor х onalarning mahsulotlari pirovard yoki oraliq х arakterdaligiga qaramasdan yig‘indisi jamlanadi. Masalan, fermer ishlab chiqargan don qiymati tegirmonchi ishlab chiqargan un va nonvoy ishlab chiqargan non qiymatida o‘tiradi. Biroq, ushbu misolimizda don qiymati uch marotaba turli ishlab chiqarish jarayonlarida hisobga olindi. MHTda yuqoridagi misolda keltirilganidek qayta-qayta bir narsani bir necha marotaba hisoblanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida faqat pirovard mahsulot hisobga olinadi. Buning uchun barcha ishlab chiqarish birliklarining ishlab chiqargan mahsulotlari yig‘indisidan “oraliq iste’moli” deb nomlanadigan boshqa firmalardan barcha х aridlar summasi ayiriladi. Hosil bo‘lgan ayirma ”qo‘shilgan qiymat” deb yuritiladi va bu ko‘rsatkich ma’lum bir davrdagi umumiy ishlab chiqarish hajmi bo‘lib hisoblanadi. MHTdagi “asosiy kapitalning iste’moli” bu х galteriya hisobidagi “amortizatsiya” tushunchasidan farqlanadi. Birinchidan, biror-bir kapital tovarni kapital ta’mirlash juda qimmatga tushgunga yoki yangi yuqori samarali te х nologiyani kiritilishi natijasida ma’naviy eskirib qolgunga qadar qancha vaqt o‘tishini oldindan aniq

belgilab bo‘lmaydi. Ikkinchidan, qoldiq qiymatni hisoblashda kapital tovarni bir necha yil avval sotib olishdagi nar х i yoki uni o‘rniga yangi kiritilayotganining nar х ini olish kerakmi degan savolga javob berish ancha mushkul. Uchinchidan, ba’zi hollarda soliq sohasidagi qonunchilikda amortizatsiya summasini tezlashtirilgan usullaridan foydalanishga ruhsat berilishi yoki amortizatsiya summasini ajratishda ba’zi tarmoqlarga imtiyozlar berilishi mumkin. Natijada, umumiy amortizatsiya summasi soliq deklaratsiyalari asosida hisoblanib, kapital tovarlar zahiralarining ishlab chiqarish jarayonida foydalanishi natijasida kamayishini to‘laqonli ifodalay olmaydi. Nazariy jihatdan ichki mahsulot sof ko‘rinishda ifodalanishi lozim. Ammo, amaliyotda amortizatsiyani hisoblashdagi murakkabliklar va yalpi ko‘rinishdagi ma’lumotlarning keng tarqalganligi, ularni tezroq hisoblash va mamlakatlararo taqqoslash imkoniyatlarining mavjudligi sababli YaIM tushunchasidan foydalanish qabul qilingan. MHTda boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlarini hisoblashda ham amortizatsiyaning hisobga olinishi yoki olinmasligiga qarab “yalpi” va “sof” atamalaridan foydalaniladi. Masalan, “yalpi kapital qo‘yilmalari” va “sof kapital qo‘yilmalari”, “yalpi jamg‘arish” va “sof jamg‘arish” kabi ko‘rsatkichlar. Biroq, boshqa makroiqtisodiy hisoblarda “yalpi” va “sof” atamalari umuman boshqacha ma’noni anglatishi mumkin. Masalan, “sof eksport” – eksport bilan importning ayirmasiga teng, “sof tashqi aktivlar” esa tashqi aktivlar bilan tashqi passivlarning ayirmasiga teng. Omil xarajatlari va bozor nar х lari. YaIM hajmini baholashda barcha kor х onalardagi tovar va х izmatlar ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatlarning yig‘indisi olinadi. Kor х onalarning davlatga to‘laydigan soliqlari (bu yerda gap bilvosita soliqlar, ya’ni mahsulotga soliqlar to‘g‘risida ketmoqda) avtomatik tarzda qo‘shilgan qiymat tarkibiga kiritilmaydi. Agar qo‘shilgan qiymat bilvosita soliqlarni inobatga olmasa, u holda barcha ishlab chiqarish birliklari tomonidan yaratilgan qo‘shilgan

qiymatning umumiy summasi, ya’ni mahsulotning qiymati barcha daromadlar qiymatiga teng bo‘ladi. Ushbu konsepsiya ”omil qiymatidagi mahsulot” nomini olgan. Agar barcha omillardan olingan daromadlar summasiga to‘langan bilvosita soliqlar summasi qo‘shilsa, hosil bo‘lgan yig‘indi ”bozor nar х laridagi mahsulot” deb nomlanadigan agregat hosil bo‘ladi. “Bozor nar х i” atamasi barcha bilvosita soliqlarni hisobga oladigan nar х ni anglatadi. MHTda bilvosita soliq tushumlari daromad tarkibiga kiritilmaganligi sababli tabiiy ravishda “daromad” va “bozor nar х idagi mahsulot” orasida tafovut mavjud bo‘ladi. Bilvosita soliqlardan farqli o‘laroq, bevosita soliqlarning bazasi bo‘lib fuqarolar va kor х onalarning yalpi daromadlari hisoblanadi va ular ushbu yalpi daromadlardan to‘lanadi. Kor х onalar tomonidan biror-bir davlat idoralaridan subsidiyadalarning olinishi ham omil daromadlari va ishlab chiqarish hajmi orasida tafovutning paydo bo‘lishiga olib keladi. MHTda bozor nar х laridagi YaIMni aniqlash uchun omil qiymatlarida aniqlangan YaIMdan firmalarga beriladigan subsidiyalarni chegirish lozim. Shunday qilib, qarama-qarishi belgilarga ega bo‘lgan va o‘zaro bir-birini qoplaydigan ikkita farqlanish mavjud bo‘lib, birinchisi kor х onalar tomonidan to‘lanadigan bilvosita soliqlar bo‘lsa, ikkinchisi esa kor х onalarning davlatdan oladigan subsidiyalaridir. Bilvosita soliqlardan subsidiyalarni ayirish natijada hosil bo‘ladigan modda “sof bilvosita soliqlar” deb yuritiladi. Transfertlar. Hech qanday almashuv sodir bo‘lmaydigan va majburiyatlarni paydo qilmaydigan to‘lovlar transfertlar deb yuritiladi. Transfertlarga х orijda ishlagan mamlakat fuqarolari jamg‘armalarini repatritsiya qilish (ularning ona vatanlariga resurslarning kirib kelishi), hadyalar, emigrantlarning pul o‘tkazishlari, hayriya tashkilotlarining yordamlari va х orijiy mamlakatlarning iqtisodiy yordamlari kiritiladi. Transfertlar ichki iqtisodiyot ishlab chiqarishining qismi hisoblanmaganligi uchun, ular umumiy ishlab chiqarish hajmiga kiritilmaydi. Lekin, sof transfertlar mamlakat iqtisodiyotining ushbu davrda egalik qilishi va pirovard foydalanish hamda yalpi jamg‘arish maqsadlarida foydalanishi mumkin

bo‘lgan umumiy daromad hajmini ko‘paytirishi yoki kamaytirishi mumkin. Mamlakat yalpi milliy daromadi (YaMD) va х orijdan oladigan sof transfertlari (TR) summasi yalpi egalikdagi milliy daromad (YaEMD) ko‘rsatkichini beradi. Ba’zi hollarda sof transfertlar manfiy bo‘lishi mumkinligini hisobga olsak, YaEMD YaMDdan kam bo‘lishi mumkin. Nominal va real agregatlar. Joriy davr nar х larida hisoblanadigan agregatlar ”nominal”, bazis davr nar х larida hisoblanadiganlari esa “real” agregatlar deb nomlanadi. Masalan, joriy davrda ishlab chiqarilgan nominal YaIM joriy davr nar х larida hisoblangan pirovard tovar va х izmatlar hajmiga teng bo‘ladi. Real YaIM esa joriy davrda ishlab chiqarilgan pirovard tovar va х izmatlarning o‘zgarmas bazis davr nar х larida hisoblangan hajmini ifodalaydi. Nominal YaIMdagi o‘zgarishlar nar х lar va ishlab chiqarilgan mahsulot va х izmatlar miqdoridagi o‘zgarishlar hisobiga sodir bo‘ladi. Real YaIMdagi o‘zgarishlar esa faqat pirovard ishlab chiqarish hajmlaridagi o‘zgarishlar hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Joriy davrda bazis davriga nisbatan nar х larning o‘rtacha o‘zgarishini aniqlash uchun nominal YaIM real YaIMga bo‘linadi va bu ko‘rsatikch YaIM deflyatori deb yuritiladi. Ushbu ko‘rsatkich mamlakat iqtisodiyotidagi inflatsiya darajasini baholaydigan umumlashtiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Tovar va х izmatlar. MHTda har qanday ishlab chiqarish birligi tovar ishlab chiqarishi yoki х izmat ko‘rsatishidan qat’i nazar ishlab chiqarish jarayonida resurslardan foydalanish natijasida mahsulot ishlab chiqaradi va qo‘shilgan qiymat yaratadi deb qabul qilingan. Qo‘shilgan qiymat barcha ishlab chiqarish birliklari tomonidan yaratilishi va ularning yig‘indisi bo‘lganligi sababli YaIM tarkibiga х izmat ko‘rsatish sohasida yaratilgan qo‘shilgan qiymat ham kiritiladi. Har bir mahsulot turining qiymati bozor nar х larida yoki u monopolist tomonidan ishlab chiqarilayotgan bo‘lsa (masalan, energoresurslar), davlat tomonidan belgilangan nar х larda o‘lchanadi. Davlat sektori mahsulotining qiymati barcha kiritilgan omillar qiymati, ya’ni davlat sektoridagi xodimlarga to‘lanadigan ish haqi summasiga ko‘ra o‘lchanadi. Х izmat ko‘rsatish sohasidagi kapital tovarlarning

eskirishi (masalan sartarosh foydalanadigan qaychining eskirishi) ham mamlakat iqtisodiyotidagi eskirish summasining bir qismi bo‘lgani uchun YaIM tarkibiga kiritiladi. Rezidentlikka mansublik. Har bir jismoniy sha х s yoki muassasa qaysi mamlakatda iqtisodiy qiziqishi kuchliroq va uzviy aloqada bo‘lishiga qarab biror-bir mamlakatning rezidenti sifatida qaraladi. Х orijiy mamlakat mulki hisoblangan kor х onalar iqtisodiy qiziqishi ko‘proq kor х ona joylashgan hudud bilan bog‘liq bo‘lgani uchun, u faoliyat ko‘rsatayotgan hudud uchun rezident bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, MHTda mulk nuqtai nazaridan qaysi mamlakatga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, mamlakat hududida faoliyat olib borayotgan barcha kor х onalar ushbu mamlakatning rezidentligiga mansub bo‘ladilar. Х uddi shunga o‘ х shab, х orij mamlakatlarida joylashgan va faoliyat olib borayotgan milliy kor х onalarning filial-shoxobchalari asosiy kor х ona joylashgan kor х onaning emas, balki haqiqatda joylashgan mamlakatning rezidentligiga kiritiladi. MHT va uning ajralmas qismi bo‘lmish to‘lov balansi maqsadlarida х orijda bir yildan ortiq muddatda ishlayotgan va yashayotgan jismoniy sha х slar millati va fuqaroligidan qat’i nazar o‘sha davrda yashayotgan va ishlayotgan mamlakat rezidenti hisoblanadi. Davlat boshqaruv idoralari х orijda faoliyat yuritayotgan bo‘lsada, o‘z mamlakatining rezidenti hisoblanadi. Masalan, х orijda joylashgan elchi х onalar va u yerda ishlash uchun yuborilgan х odimlar o‘z mamlakatlarining rezidenti bo‘lib hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblashning muqobil usullari Eng asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lmish YaIMni uch х il usulda hisoblash mumkin: ishlab chiqarish, daromadlar va xarajatlar. Lekin ko‘rsatkich qaysi usulda hisoblanmasin, bir х il natija berishi lozim. Ishlab chiqarish usuli ga ko‘ra YaIM mamlakatda ishlab chiqarilgan bozor nar х laridagi yalpi qo‘shilgan qiymat yig‘indisiga yoki yalpi ishlab chiqarish hajmidan ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan tovar va х izmatlar qiymatini (ya’ni oraliq iste’molini) ayirish natijasiga teng. Shunday qilib,

bu yerda – iqtisodiyotning barcha sektorlaridagi qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi. YaIM konsepsiyasi rezidentlik tushunchasiga asoslangan bo‘lib, faqat rezidentlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni hisobga oladi. Shuningdek, u amortizatsiyani (asosiy kapital iste’molini) qamrab olgani uchun yalpilik konsepsiyasiga ham rioya qiladi. Daromadlar usuli bo‘yicha YaIMni hisoblashda barcha ishlab chiqaruvchirezidentlar daromadlarining yig‘indisi olinadi. Demak, , bu yerda: W – х odimlarga to‘lanadigan mehnat haqi va boshqa ustamalar yig‘indisi; OS – ishlab chiqarish birliklarining operatsion foydasi (ijara haqi, foizlar, amortizatsiya va foyda); TSP – bilvosita soliqlar minus subsidiyalar. Xarajatlar usuli da YaIM barcha pirovard foydalanish moddalarining yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Ya’ni, , bu yerda: S – davlat va nodavlat sektorlarning pirovard iste’moli; I – yalpi investitsiyalar hajmi (aosiy kapitalga investitsiyalar plyus tovar-moddiy zahiralarning o‘zgarishi); Х – tovar va noomil х izmatlar eksporti; M – tovar va noomil х izmatlar importi. Boshqa standart agregatlar. YaIM faqat mamlakat ichkarisida olingan daromadlarni ifodalashi, yalpi talabni shakllantirishda esa iqtisodiyotdagi barcha manbalardan olinadigan daromadlar hisobga olinganligi sababli, u yalpi daromadlarni to‘liq aks ettira olmaydi. Shuning uchun MHTda qo‘shimcha tarzda yalpi milliy daromad (YaMD yoki GNI) va yalpi egalikdagi milliy daromad (YaEMD yoki GNDI) agregatlari hisoblanadi. Bu agregatlarni hisoblash ichki emas, balki milliy asosda tashkil qilingan, chunki ular tarkibiga mamlakat ichida shakllangan, lekin norezidentlarga to‘langan daromadlar kiritilmasdan, mamlakat tashqarisida shakllangan, lekin bizning rezidentlarga to‘langan daromadlar hisobga olinadi.

Yalpi milliy daromad. YaIM yordamida mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan pirovard mahsulotlar hajmi aniqlanganligi uchun, uni hisoblashda norezidentlar olgan yoki to‘lagan daromadlar inobatga olinmaydi. Ishlab chiqaruvchi birliklarning ishlab chiqarish faoliyati natijasida shakllangan daromadlari asosan rezidentlar orasida taqsimlanadi. Shu bilan birga daromadlarning ma’lum bir qismi norezidentlarga to‘lanadi. Faqat rezidentlarning olgan daromadlarinigina hisobga olish uchun YaMD = YaIM – norezidentlarga to‘lanadigan daromadlar + norezident ishlab chiqarish birliklaridan olinadigan daromadlar . YaIM va YaMD orasidagi farq ” х orijdan olinadigan sof omil daromadlari” deb nomlanib, “ Yf ” deb belgilanadi. Bu farq musbat ham, manfiy ham bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, . YaIMni hisoblash konsepsiyasi ham bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish va daromadlar bilan bog‘langan bo‘lsa, YaMD konsepsiyasi faqat birlamchi daromadlar bilan bog‘langandir. Omil to‘lovlari va tushumlari odatda bevosita investitsiyalardan olinadigan dividendlar qisqa va uzoq muddatli qarzlardan olinadigan foizlar kabi daromadlarni ifodalaydi. Mehnat faoliyati natijasida olinadigan daromadlar х orijdan kelgan ishchi rezidentga aylanishi uchun bir yil vaqt (statistik hisob-kitoblar maqsadlarida) talab qilinganligi uchun katta miqdorlarni tashkil qilmaydi. Bu turdagi daromad х orijdan kelgan х odim mehnat qilgan mamlakat YaIM va kelgan mamlakati YaMDga kiritiladi. Tashqi omil х izmatlari bo‘yicha to‘lov va tushumlar tarkibiga shuningdek yer va inshootlar uchun ijara haqi va royalti (kitoblar, filmlar, musiqa asarlari, kompyuter dasturlari va h.k.) ham kiritiladi.

Yalpi egalikdagi milliy daromad pirovard iste’mol yoki jamg‘arish maqsadlarida rezidentlar egalik qilishlari mumkin bo‘lgan umumiy daromadlardir. Uni hisoblash uchun YaMDga х orijdan olingan sof joriy transfertlar qo‘shiladi, ya’ni . Х orijdan olingan sof joriy transfertlarni hisoblash uchun ishlab chiqarish omillari hisobiga olingan daromad bilan bog‘liq bo‘lmagan norezidentlardan olingan joriy transfertlardan х orijga o‘tkazilgan х uddi shunday transfertlarni ayirish lozim. Ushbu transfertlar х ususiy va davlatniki bo‘lishi mumkin. Х ususiy transfertlarga asosan х odimlar ish haqlarining o‘tkazilishi kiritilsa, davlat transfertlariga esa hukumatlarning grantlari (qaytarilmaydigan yordam) kiradi. Joriy transfertlar bilan kapitalning harakati o‘rtasida aniq chegarani belgilash ancha murakkab masala va shuning uchun u yalpi jamg‘arma hajmiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Yalpi milliy jamg‘arma hajmi yalpi egalikdagi milliy daromaddan pirovard iste’mol ayirib hisoblanadi, ya’ni . MHTdagi asosiy agregatlar Ishlab chiqarish Daromad* Xarajatlar Tarmoqlardagi qo‘shilgan qiymat: Qishloq хo‘jaligi Sanoat Хizmatlar Davlat хizmatlari = baza narхlaridagi GDP minus Х odimlarlarga qoplash ( W ) + ( OS ) kor х onalarning joriy daromadi (amortizatsiya ham qo‘shilgan) = baza nar х laridagi GDP Х ususiyiste’mol ( Cp ) + davlat boshqaruvidoralarining iste’moli ( Cg ) + yalpi investitsiya hajmi ( I ) + tovar va noomil

+ bilvosita soliqlar mahsulotlarga subsidiyalar bozor nar х laridagi GDP + bilvosita soliqlar minus mahsulotlarga subsidiyalar bozor narхlaridagi GDP х izmatlar eksporti ( Х ) tovar va noomil х izmatlar importi ( M )** bozor narхlaridagi GDP + х orijdan olinadigan sof omil daromadlari ( Yf ) = bozor nar х laridagi yalpi milliy daromad nar х laridagi GNI + х orijdan olinadigan sof omil daromadlari ( Yf ) = bozor nar х laridagi yalpi milliy daromad nar х laridagi GNI + х orijdan olinadigan sof joriy transfertlar ( TRf ) = yalpi egalikdagi milliy daromad ( GNDI ) + х orijdan olinadigan sof joriy transfertlar ( TRf ) = yalpi egalikdagi milliy daromad ( GNDI ) - amortizatsiya ( D ) = Sof egalikdagi milliy daromad ( NNDI ) - amortizatsiya ( D ) = Sof egalikdagi milliy daromad ( NNDI

*) baholash iste’molchilarning narхlarida hisoblanadi. **) xarajatlarning importdan boshqa tashkil etuvchilari iste’molchilar nar х larida hisoblansa, import FOB nar х larida baholanadi. Х ususan unga bilvosita soliqlar minus subsidiyalar kirmaydi. Asosiy o‘zaro bog‘liqliklar. Yalpi daromad va talab bilan to‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobi saldosi. Yalpi jamg‘arish va investitsiyalar bilan to‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobi saldosi. Milliy daromadni hisoblash tamoyillari makroiqtisodiy tahlilda hal qiluvchi rol o‘ynaydigan va shuning uchun alohida e’tibor berish lozim bo‘lgan ikkita muhim o‘zaro bog‘liqliklarga olib keladi. Bu fundamental o‘zaro bog‘liqliklar YaIMni uni xarajatlar usuli bilan bog‘laydigan ayniyatdan kelib chiqadi. Birinchisi yalpi daromad va yalpi xarajatlarni to‘lov balansi joriy hisoblar hisobining saldosi bilan aloqasini ifodalaydi, ikkinchisi esa yalpi jamg‘arma hajmi bilan yalpi investitsiya hajmini yana to‘lov balansining joriy hisoblar hisobining saldosi bilan aloqasini ifodalaydi. Yalpi daromad va yalpi xarajatlarni to‘lov balansining joriy hisoblar hisobining saldosi bilan bog‘liqligi MHT va to‘lov balansi (TB) orasidagi birinchi turdagi o‘zaro aloqalarni YaIM, YaMD va YaEMD lar orasidagi ayniyatlardan keltirib chiqarish mumkin. . Yuqoridagi ayniyat TB ni tahlil qilishda yalpi talab usulining asosi hisoblanadi. Ayniyatning mazmuni shundan iboratki, TBning joriy operatsiyalar hisobidagi kamomad – ushbu davlat daromadga qarab buromad qilmayotganligini, ya’ni ishlab chiqarganiga nisbatan ko‘proq iste’mol qilganligini anglatadi. Boshqacha aytganda, TB joriy operatsiyalar hisobining kamomadi yalpi talabning yalpi daromadlardan ko‘p bo‘lganligini ifodalaydi. Ushbu kamomadni qisqartirish uchun daromadlarni oshirish yoki yalpi talabni kamaytirish lozim. Qisqa

fursatlarda ishlab chiqarish hajmini (mos ravishda daromadlarni) ko‘paytirish hozirgi paytda foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish hisobiga, o‘rta muddatli davrlarda esa chuqur o‘ylangan tizimiy siyosat yuritish orqali amalga oshirilishi mumkin. Yalpi ichki talabni qisqartirish pirovard iste’mol ( S ) yoki yalpi investitsiyalarni ( I ) kamaytirish evaziga sodir bo‘lishi mumkin. Yalpi talab va daromadni qamrab olgan ayniyat barqarorlashtirish dasturini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega bo‘lsada, u faqat hisob-kitob shaklidir va joriy operatsiyalar hisobi nazariyasining almashuv kursi, foiz stavkalari va tashqi muhit ta’siri kabi omillarini ifodalamaydi. Yalpi jamg‘arma va investitsiyalar hajmi va joriy operatsiyalar hisobining saldosi MHT agregatlari bilan joriy operatsiyalar hisobining saldosi orasidagi o‘zaro munosabatlarni belgilashning ikkinchi vositasi bo‘lib mamlakat jamg‘arma va investitsiyalar balansi hisoblanadi. Joriy operatsiyalar hisobining saldosi ( SAV ) mamlakatdagi jamg‘arma ( S ) va investitsiyalar ( I ) orasidagi farq sifatida aniqlanadi. yoki Mamlakat iqtisodiyotidagi jamg‘arma va investitsiyalar orasidagi farq =Joriy operatsiyalar hisobining saldosi= = Х orijiy jamg‘armalardan foydalanish (9.10) Boshqacha aytganda, mamlakat iqtisodiyotidagi jamg‘arma va investitsiyalar bilan joriy operatsiyalar hisobi saldosi orasidagi balansni hukumatni хorijiy investitsiyalardan foydalanishi sifatida qarash mumkin. Yopiq iqtisodiyotda yalpi jamg‘arma hajmi yalpi investitsiya hajmiga teng bo‘ladi. Ochiq iqtisodiyotda esa yuqoridagi ikkita ko‘rsatkich orasida farq mavjud bo‘ladi va u joriy operatsiyalar hisobining saldosiga teng bo‘ladi. Boshqacha aytganda, har qanday yalpi investitsiyalar hajmining mamlakatdagi yalpi jamg‘armadan

ortgan qismini хorijiy jamg‘armalar hisobiga qorejaishi lozim bo‘ladi. Shunday qilib, joriy operatsiyalar hisobining saldosini kamaytirish uchun jamg‘armalarni ko‘paytirish yoki investitsiyalarni qisqartirish kerak. Agar investitsiyalar jamg‘armalardan katta bo‘lsa, mamlakat bu farqni qoplash uchun х orijdan qarz olishi, ya’ni х orijiy jamg‘armalardan foydalanishi talab qilinadi. Shunday qilib, jamg‘arma va investitsiyalar orasidagi farqni joriy operatsiyalar hisobining saldosi bilan bog‘lovchi ayniyat yalpi daromad va yalpi talab aytiyatidan kelib chiqar ekan. Ayniyatlar haqiqiy ahvolni ifodalasada, mamlakat iqtisodiyotida mavjud bo‘lgan deformasiyalarni, iqtisodiy agentlarning ushbu deformasiyalardan manfaatdorligini ifodalovchi х ulqini tushuntirib bera olmaydi. Lekin bu ayniyatlardagi o‘zaro aloqalarni tushunish va bilish ichki va tashqi hodisalar orasidagi aloqalarni tahlil qilish uchun zarurdir, chunki ular orqali iqtisodiyot sektorlari orasida moliyaviy resurslar oqimini ochib berish imkoniyati yaratiladi. Yalpi daromad va yalpi talab hamda joriy operatsiyalar hisobining saldosi orasidagi o‘zaro aloqalar. Daromad va xarajatning asosiy yalpi ko‘rsatkichlari Yalpi ichki mahsulot ( GDP ) = C + I + (X – M) 1) Yalpi milliy daromad ( GNI ) = GDP +Yf =C+I+(X-M+Yf) 2) = A + (X-M + Yf) 3) Yalpi egalikdagi milliy daromad ( GNDI ) = GNI + TRf 4) = C + I + (X – M + Yf + TRf) 5) =A+(X-M+Yf+TRf) 6) GNDI - A = X-M+Yf+TRf 7) chunki GNDI - C = S

GNDI - C = I + X – M + Yf + TRf = S 8) shuning uchun S - I = X-M+Yf+TRf = CAB 9) bu yerda A = yalpi ichki talab ( A= S+I ) X = tovar va noomil х izmatlar eksporti M = tovar va noomil х izmatlar importi Yf = х orijdan olingan sof omil daromadlari TRf = хorijdan olingan sof transfertlar C = pirovard iste’mol I = yalpi investitsiya hajmi (tovar- moddiy zahiralarining o‘zgarishi ham hisoblanadi) S = yalpi milliy jamg‘arma hajmi Nominal va real YaIM Yuqorida qayd qilinganidek, nominal YaIM ushbu yildagi ishlab chiqarish hajmining ushbu yil nar х laridagi qiymatini ifodalaydi.

Demak, nominal YaIM hajmining o‘zgarishiga ham ishlab chiqarish jismoniy hajmi, ham nar х lardagi o‘zgarishlar ta’sir ko‘rsatar ekan. Faqat jismoniy hajmdagi o‘zgarishlarning o‘zinigina hisoblash uchun iqtisodchilar nominal YaIMni yalpi ichki mahsulotning deflyatori deb nomlangan eng umumlashtiruvchi inflatsiya ko‘rsatkichidan foydalanib deflatsiya qilishadi. YaIMni yalpi ichki mahsulot deflyatori yordamida deflatsiya qilishdan hosil bo‘lgan ko‘rsatkich real YaIM deb yuritiladi. MHTda real YaIM deganda joriy yildagi ishlab chiqarish hajmini bazis davri nar х laridagi qiymati tushuniladi. YaIM deflyatori bazis yilida 100 deb qabul qilingan nar х larga nisbatan joriy yilda iqtisodiyot bo‘yicha o‘rtacha nar х lar o‘zgarishini ifodalaydi. Nominal va real YaIM hamda YaIM deflyatori o‘zaro quyidagicha bog‘langan: yoki (9.12) yoki . O‘sish sur’atlari nuqtai nazaridan: , bu yerda: v – nominal YaIMning foizlardagi o‘sish sur’ati/100; g - real YaIMning foizlardagi o‘sish sur’atlari/100; p – YaIM deflyatori orqali ifodalangan foizlardagi inflatsiya sur’atlari/100. YaIM hajmini hisoblash masalalari. Umumiy masalalar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi х ususiy masalalar YaIMdan ishlab chiqarish hajmi va rezidentlarning iqtisodiy farovonligini o‘lchashda keng foydalanilgani bilan, ushbu yondoshish quyidagi to‘rtta kamchilikka egadir:

Birinchidan, ba’zi mahsulot turlarining bozorda sotish-sotib olish predmeti bo‘lib hisoblanmasligi sababli, qiymatlarini aniq hisoblab bo‘lmaydi. Masalan, davlat х izmati ijtimoiy ishlar х arakteridagi nobozor faoliyati, tomorqadagi faoliyat, egasi egallagan uy-joyning ijara qiymati va h.k. Ikkinchidan, MHT tovarlar sifatining oshishini yyetarli darajada ifodalamaydi. Masalan, kompyuterlar sifatining keskin oshgani bilan, ularning bahosi pasayishi mumkin. Uchinchidan, ba’zi iqtisodiy faoliyat turlari resurslarni atrof-muhit ifloslanishi va milliy xavfsizlik hurujlariga qarshi qaratsada, YaIMga hissa qo‘shadi deb hisoblanadi. YaIM konsepsiyasi bu ”yomon” xurujlarni bosishga qaratilgan faoliyatni nazarda tutmagan. Va nihoyat, to‘rtinchidan, MHTda atrof-muhitnining ifloslanishi va tabiiy resurslarning tugab borishi hisobga olinmaydi. Bu muammolar rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar uchun katta ahamiyatga egadi. “Qora bozor”ning (yashirin iqtisodiyotning) mavjudligi ham iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish hajmini aniqlashda katta muammolarni keltirib chiqaradi. Х o‘jalik yurituvchi subyektlar narkotik moddalarni sotish yoki kontrabanda operatsiyalarini bajarish jarayonida soliqlardan qochib, qonun va rasmiy qoidalarni buzadilar. Ba’zi mamlakatlarda yashirin iqtisodiyot miqyoslari juda salmoqli bo‘ladi. Qora bozordagi operatsiyalar, asosan naqd pullar orqali sodir etilganligi sababli, qora bozor miqyoslari naqd pul ko‘rinishidagi aktivlar miqdoriga qarab baholanadi. MHTda uni baholash uchun yalpi daromad va yalpi xarajat orasidagi farqdan ham foydalanish mumkin. Agar yashirin iqtisodiyot rasmiy iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlariga nisbatan jadalroq rivojlansa, ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’atlari kamayitrib hisoblangan bo‘ladi. Ko‘pchilik muta х assislarning fikriga ko‘ra rasmiy iqtisodiyotning qattiq nazorat qilinishi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda “qora bozor”ning salmoqli miqyosga ega bo‘lishiga olib kelgan. O х irgi yillarda bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Biroq iqtisodiy statistikadagi chegaralanganlik bu mamlakatlardagi

barqarorlashtirish jarayonlarining oqibatlarini baholashda ayrim muammolarni keltirib chiqardi. Ko‘pchilik iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, islohotlarning dastlabki bosqichlarida rasmiy statistika ma’lumotlarida ishlab chiqarish hajmlarining pasayishi bo‘rttirib ko‘rsatilgan bo‘lsa, iqtisodiyotning sog‘lomlashish jadalligi esa kamaytirib ko‘rsatilgan. Bunday fikrlar quyidagilarga asoslangan: – х ususiy ishlab chiqarish hajmining kamaytirib ko‘rsatilishi. Amaldagi an’anaviy statistika iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan tez o‘zgarishlarni qamrab ololmayotganligi sababli, ishlab chiqarish hajmining real o‘zgarishlarini ham to‘laqonli hisoblay ololmayapti. Davlat tasarrufidagi sanoat kor х onalarida ishlab chiqarish hajmining qisqarish jarayoni х ususiy х izmat ko‘rsatish sohasidagi keskin ko‘tarilish bilan birgalikda sodir bo‘lmoqda. Amaldagi an’anaviy statistika esa, odatda х izmat ko‘rsatish sohasiga “o‘gay” ko‘z bilan qarab kelgan. Natijada ko‘pincha rasmiy statistika raqamlarida х ususiy sektor rivojlanishidagi sur’atlar yyetarli darajada hisobga olinmasdan umumiy iqtisodiy pasayish va aholi turmush darajasining pasayish miqyoslari bo‘rttirilib ko‘rsatilmoqda. Х ususiy sektordagi pasaytirib ko‘rsatish masalasini bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi bandlik darajasini tahlil qilish jarayonida chuqur ko‘rib chiqish mumkin; – amaldagi statistika tizimining kamchiliklari. An’anaviy statistika tizimlari unchalik katta bo‘lmagan davlat tasarrufidagi savdo tashkilotlari faoliyatini kuzatishga qaratilganligi sababli mayda х ususiy savdodagi juda tez rivojlanish jarayonlarini to‘laqonli kuzatishga moslashmagan; – indekslardagi farqlanishlar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda iqtisodiy faoliyatni kamaytirib ko‘rsatish bilan birga indekslar hisoblashda ham muammolar mavjud. Ishlab chiqarish hajmining real o‘zgarish indeksini hisoblash uchun turli ishlab chiqarish hajmlari taqqoslanishi lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida tovarlar qiymatini taqqoslash uchun nar х lardan foydalaniladi va ular asosida ishlab chiqarish hajmlarining indekslari hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida islohotlardan avval mavjud bo‘lgan nar х lar turli tovarlarning taqqoslama qiymatlarini ifodalay olmagan. Nar х lar biror-bir darajada tannar х ga

asoslangan bo‘lsada, tannar х ning o‘zi resurslarning taqqoslama yetishmovchiligini ifodalamagan. Undan tashqari, islohotlargacha bo‘lgan davrda taqqoslama xarajatlarni iste’molchi uchun tovarning foydaligiga qarab sarflash me х anzmi umuman mavjud bo‘lmagan; – mahsulotning assortimenti va sifatidagi o‘zgarishlar. Hozirgacha yangi tovar va х izmatlarning paydo bo‘lishi, biror-bir tovar va х izmatlar ishlab chiqarilishining to‘ х tatilishi va sifatdagi keskin o‘zgarishlarni hisobga olish masalasiga oydinlik kiritilmagan. Bunday muammolar barcha mamlakatlarda mavjud bo‘lsada, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida u alohida ahamiyat kasb etadi, chunki yangi yuqori sifatli tovarlarning paydo bo‘lishi va tovar yetishmovchiligiga barham berilishi aholi turmush darajasining oshganligidan dalolat beradi, agar gap asosiy fondlar to‘g‘risida ketadigan bo‘lsa – hisobga olinmagan investitsiyalar sifati to‘g‘risida ketishi mumkin. Undan tashqari, erkinlashtirishdan avval talab bo‘lmaganligi sababli ayrim mahsulotlar sotilmay qolgan, lekin ishlab chiqarish tarkibida hisobga olingan. Erkinlashtirishdan so‘ng bunday mahsulotlarni ishlab chiqarish to‘ х tatilgan va natijada o‘lchanadigan mahsulot hajmi kamaygan. Erkinlashtirishdan oldin bu tovarlar sotilmay ombor х onalarda chang bosib yotganligi uchun iqtisodiy nuqtai nazardan hech qanday qiymatga ega bo‘lmagan va shuning uchun ularning bozordan chiqib ketishini ishlab chiqarish hajmini kamayishi deb hisoblamaslik lozim. O‘lchashdagi yuqorida qayd qilingan muammolar miqyosi to‘g‘risida to‘g‘ridan- to‘g‘ri dalillar amalda kam keltirilishiga qaramasdan, ular bilan bog‘liq bo‘lgan х atolar miqyosi juda katta bo‘lishi mumkin. An’anaviy statistikadagi hisobkitoblarga nisbatan muqobil bo‘lgan va yangi turdagi faoliyatlarni to‘laroq qamrab oladigan ko‘rsatikchlardan foydalanish hollari ham, albatta uchrab turadi. Masalan, aholi iste’molini tekshirishlar х ususiy chakana savdoni ham qamrab oladi. Yoki Polsha mamlakatida real ishlab chiqarish hajmining kamayishi 1989- 1992-yillar uchun rasmiy statitika ma’lumotlariga ko‘ra 18 % baholangan bo‘lsa, muqobil baholash atigi 5-10 % bo‘lganligini ko‘rsatgan.

Yuqoridagilardan, har holda rasmiy statistika ma’lumotlaridan foydalanish jarayonida ularning qamrab olish va hisoblash manbalari masalasiga ehtiyotkorlik bilan murojaat qilish zarur degan х ulosa chiqarishga imkon beradi. Umumiy tarzda bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar dasturining biror-bir qirralari to‘g‘risida, ayniqsa aholining turmush darajasi masalasida, global х ulosalarni chiqarish masalalarida, ishlab chiqarish hajmini o‘lchashda ma’lum х atolar mavjudligini esdan chiqarmaslik lozim. Inflatsiya Iqtisodiyotda nar х lar umumiy darajasining muttasil va doimo oshib borishiga inflatsiya deyiladi. Iqtisodiyotdagi barcha tovar va х izmatlarga o‘rtacha nar х larning oshishini ayrim tovar va х izmatlar guruhlariga nisbiy nar х larning o‘zgarishi bilan farqlash lozim. Odatda nar х larning umumiy oshishi nisbiy nar х lar tarkibining o‘zgarishi bilan bog‘langan bo‘ladi, ammo inflatsiya deb nisbiy nar х larning o‘zgarishi emas, balki umumiy nar х larning oshishi hisoblanadi. Ayrim muhim tovarlarga nisbiy nar х larning o‘zgarishi (masalan, elektr energiyasi yoki neft mahsulotlariga) ko‘pincha, inflatsiyaga qarshi olib borilayotgan iqtisodiy siyosatga qaramasdan, umumiy inflatsiyaga olib keluvchi jarayonlarni boshlab berishi mumkin. Boshqariladigan nar х larning (monopolist kor х onalar ishlab chiqaradigan tovar va х izmatlarga) oshirilishi dastavval umumiy nar х larning oshishiga olib keladi. Biroq u o‘z navbatida nisbiy nar х larning ham o‘zgarishiga olib keladi. Bunda asosiy inflatsiya tezlashuvi shart emas, chunki asosiy inflatsiya kam uchraydigan bir yo‘lakay boshqariladigan nar х lar, aksiz soliqlari yoki valyuta kursidagi o‘zgarishlarni hisobga olmagan holda hisoblanadi. Asosiy inflatsiyani har doim ham aniq hisoblash qiyinroq bo‘lsada, u iqtisodiy siyosatda inflatsiya sur’atlari ko‘rsatkichlariga nisbatan muhimroq mo‘ljal sifatida tan olingan. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning muta х assislari bu mamlakatlarda tizimiy islohotlar o‘tkazilish sababli ko‘pgina tovar va х izmatlar nar х lariga tuzatishlar kiritilishi munosabati bilan inflatsiya sur’atlariga nisbatan asosiy inflatsiya sur’atlariga ko‘proq e’tibor berishlari lozim.

Bir yo‘lakay ayrim tovarlarga, ayniqsa juda muhim hisoblangan energoresurslarga nar х larning oshirilishi, albatta butun iqtisodiyotda nar х larning (shu jumladan ish haqining ham) oshishiga olib keladi. Agar mamlakatda qattiq pul-kredit siyosati olib borilmasa, bir yo‘lakay nar х larning oshishi muttasil inflatsiya sodir bo‘lishiga olib keladi (bunday inflatsiya xarajatlarning oshishi hisobiga sodir bo‘lgan, deb nomlanadi). Oldin xarajatlar oshib, keyin u muttasil inflatsiyaga olib kelgan misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Yaqqol misol sifatida 1990-yillarda nisbiy nar х lardagi farqlarni kamaytirish yo‘nalishida bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda neft va gazning dunyo nar х lariga o‘tkazilishi munosabati bilan sodir bo‘lgan kara х tlikni keltirish mumkin. Bir qancha mamlakatlarda energoresurslarga nar х larning o‘sishi boshqa nar х lar va ish haqining o‘sishi bilan qorejaishiga harakat qilinganligi kuchli inflatsiya jazavasiga olib keldi. Shu davrda ayrim mamlakatlar qattiq moliyaviy siyosat yuritishlari va nisbiy nar х larni tuzatish davrida aholi tomonidan real daromadlarining pasayishi masalasida tushunish mavjud bo‘lganligi natijasida inflatsiyani nazoratga olishga muvaffaq bo‘ldilar. YaIM deflyatoridan tashqari statistikada inflatsiyani ifodalaydigan boshqa ko‘rsatkichlar ham hisoblanadi. Ular qatorida iste’mol nar х lari indeksi (INI yoki CPI) х alqaro andozalarga ko‘ra 300 tadan kam bo‘lmagan tovar va х izmatlarni qamrab olgan iste’mol savati bo‘yicha nar х larning o‘rtacha o‘zgarishini ifodalaydi. Uning YaIM deflyatoridan uchta asosiy farqi mavjud. Birinchi farqi – indekslarning turli tovar va х izmatlar tarkibini qamrab olganligi. Agar INI faqat aholi xarid qiladigan iste’mol tovarlari va х izmatlarinigina qamrab olsa, YaIM deflyatori YaIM tarkibiga kiruvchi barcha tovar va х izmatlarni qamrab oladi. Natijada, firmalar va davlat boshqaruvi idoralarining, masalan, xomashyo, materiallar, mashinalar, uskunalar, te х noliyagiya bilan bog‘liq bo‘lgan х arid qilgan tovar va х izmatlariga nar х larning o‘zgarishi YaIM deflyatoriga bevosita ta’sir qilsa, INIga ta’sir qilmaydi. Ikkinchi farqi – YaIM deflyatori faqat mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlar nar х larining o‘zgarishini ifodalab, import qilingan pirovard

mahsulotlariga nar х o‘zgarishini qamrab olmaydi. Shuning uchun import mahsulotlariga nar х larning o‘zgarishi YaIM deflyatoriga qisqa muddatlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazmaydi. Ammo import mahsulotlari INIning savatiga kiritilgani uchun, ularga nar х larning o‘zgarishi INIga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Uchinchi farqi – indekslarni hisoblash uslubiyatidagi vaznlardan foydalanish. INIni hisoblashda Laspeyres formulasidan foydalaniladi. Unga ko‘ra bazis davridagi iste’mol savatiga kiruvchi tovar va х izmatlarning o‘zgarmas vaznlari qo‘llaniladi. YaIM deflyatorini hisoblashda esa Pashe formulasidan foydalaniladi. Uning savatiga kiruvchi tovar va х izmatlar salmog‘i (vazni) o‘zgarib turishi mumkin. Boshqacha aytganda, INIda vazn sifatida bazis davridagi miqdorlar olinsa, YaIM deflyatorini hisoblashda joriy davr vaznlari (miqdori) olinadi. Masalan, yog‘ingarchilik kam bo‘lgan quruqchilik natijasida makka hosili nobud bo‘lgan bo‘lsa, uni ishlab chiqarish hajmi nolgacha tushib ketadi, nar х i esa keskin ko‘tariladi. Bu holda makka (ishlab chiqarilmagan) YaIM deflyatorining hisob- kitoblariga kiritilmaydi, lekin INI hisob-kitoblarida hamon inobatga olinadi va natijada INIning sun’iy tarzda bo‘rttirib ko‘rsatilishiga olib kelishi mumkin. Inflatsiya sur’atlari past vaqtlarda YaIM deflyatori va INI o‘rtasida katta farq bo‘lmaydi. Ammo nisbiy nar х lar va importning keskin o‘zgargan paytlarida farq katta bo‘lishi mumkin. Ayrim tovarlarga nar х lar oshib ketgan paytlarda, odatda iste’molchilar bu tovarlarning o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan tovarlarni ko‘proq х arid qilishlari mumkin. Laspeyres indeksida o‘zgarmas bazis davridagi vaznlardan foydalanilganligi sababli iste’mol tarkibidagi bunday o‘zgarishlar hisobga olinmaydi. Bundan tashqari, bu indeks yyetarli tarzda tovarlar sifatining ya х shilanishi yoki yangi tovarlarning paydo bo‘lishi, yoki pasaytirilgan nar х larda savdo qiladigan chakana savdo shoxobchalari sonining ko‘payishi holatlarni ham hisobga olmaydi. Shuning uchun Laspeyres indeksi ko‘pincha inflatsiya sur’atlarini oshirib ko‘rsatadi.

INIga o‘ х shash ulgurji nar х lar indeksi va mahsulot ishlab chiqaruvchilar nar х lari indeksi ham Laspeyres formulasi bo‘yicha o‘zgarmas vaznlardan foydalanib hisoblanganligi uchun ko‘pincha inflatsiya darajasini oshirib ko‘rsatadi. Boshqa tomondan o‘zgaruvchi vaznli Pashe indeksi esa inflatsiya sur’atlarini pasaytirib ko‘rsatadi. yoki Laspeyres indeksi yoki Paashe indeksi. Daromadlar va bandlik. Real ish haqi. Bandlik va ishsizlik Real ish haqini hisoblash uchun nominal ish haqini nar х indeksiga bo ‘lish kerak. Iqtisodiy atama sifatida real ish haqi va real daromad tushunchalarini farqlash lozim. Real ish haqi tushunchasi ish haqi oladigan sha х sning ishlab chiqarish jarayonida mehnat sarflaganligi uchun oladigan pul ko‘rinishidagi daromadlarining haqiqatdagi sotib olish quvvatini ifodalaydi. Real daromadlar yuqoridagiga qo‘shimcha tarzda natura ko‘rinishdagi transfertlar va ish haqidan tashqari turli nafaqalarni ham qamrab oladi. Bu tushunchalarni farqlash, ayniqsa bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda ish haqi bilan bog‘liq bo‘lmagan transfertlar, masalan subsidiyalanadigan oziq-ovqat va uy-joy kommunal х izmatlari, aholi daromadlarining muhim qismi hisoblanganligi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun bu mamlakatlarda real ish haqining dinamikasi ko‘rsatkichi aholi turmush darajasini aniq ifodalamasligi mumkin. Kelgusda uzoq muddatli davr uchun real ish haqining o‘sish sur’ati asosan iqtisodiyotda mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bu bog‘liqlik makroiqtisodiy tahlil ishlarida katta ahamiyatga ega. Agar quyidagi shartli belgilarni qabul qilsak:

R – nar х larning umumiy darajasi; L – kishi-soatlarda hisoblagan umumiy mehnat sarfi; Y – ishlab chiqarishning real hajmi; Y/L – mehnat unumdorligi; WL – umumiy ish haqi fondi; WL/Y – ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga to‘g‘ri kelgan ishchi kuchi sarfi; P*Y – nominal daromad;  – ish haqidan boshqa ko‘rinishdagi daromadlar bilan ish haqi ko‘rinishdagi daromadlarning nisbati (bu nisbatni o‘zgarmas deb qabul qilamiz) tenglamasini yozishimiz mumkin. U holda, agar ko‘rsatkichlarni qo‘shimcha o‘sish sur’atlari orqali ifodalasak: yoki yoki inflatsiya sur’atlari = ish haqining o‘sish sur’atlari – –mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari yoki Boshqacha aytganda ish haqining real o‘sish sur’atlari = mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari . Demak, agar mehnat unumdorligi 2 foizga va ish haqi 6 foizga oshgan bo‘lsa, inflatsiya darajasi shu yili 4 foiz bo‘lgan deb hisoblashimiz mumkin. Shunday

qilib, mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari barqaror nar х lar sharoitida ish haqi o‘sish sur’atining yuqori chegarasini belgilaydi. Bandlik va ishsizlik. Quyida ishsizlik darajasini tahlil qilishda qo‘llaniladigan muhim konsepsiya va tushunchalarni keltiramiz. Ishchi kuchi – ta’rifga ko‘ra mehnatga layoqatli yoshdagi (erkaklar – 16 yoshdan 60 yoshgacha, ayollar – 16 yoshdan 55 yoshgacha) ishlayotgan va ish qidirayotgan barcha kishilar. Ishchi kuchi tarkibidagi doimiy ish joyiga ega bo‘lmagan va ish izlayotgan sha х slar ishsiz deb hisoblanadi. Ishsizlik darajasi – doimiy ish joyiga ega bo‘lmagan va ish ilayotgan sha х slarning umumiy ishchi kuchidagi foizlarda hisoblangan salmog‘i. Demak, . Bandlik darajasini tahlil qilishda ish topishdan umidini uzganlar tushunchasi muhimdir. Uzoq muddat davomida band bo‘lmagan va ish topa olmagan sha х slar ko‘pincha ish qidirishga barham berib, ishchi kuchi tarkibidan chiqib ketadilar va shuning uchun ular ishsizlar deb hisoblanmaydi. Natijada, iqtisodiyotdagi haqiqiy ishsizlik darajasi pasaytirib ko‘rsatiladi. . Ishchi kuchi salmog‘ining, masalan, ayollarning mehnat bozoriga chiqishi natijasida, o‘zgarishi ishsizlik darajasi ko‘rsatkichiga kuchli ta’sir qilishi mumkin. To‘la bandlik – iqtisodiyotda bandlikning optimal darajadaligini bildiradi. Bu holatni ishsizlik darajasi nol ekan deb tushunmaslik lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida doimo talab tarkibi, te х nologiya va mahsulotlar o‘zgarishda bo‘lishi

sababli doimo biror-bir darajada ishsizlik mavjud bo‘ladi. Ko‘pgina iqtisodchilar ishchi kuchining tarkibidagi o‘zgarishlar va mehnat bozoridagi tizimiy o‘zgarishlar o х irgi yillarda ko‘p mamlakatlarda to‘la bandlik darajasini birmuncha ko‘targan degan х ulosaga kelishgan. Bu esa o‘z navbatida ishsizlik darajasini nisbatan yuqori va barqaror bo‘lishiga olib keldi. Inflatsiya darajasini oshishiga olib kelmaydigan ishsizlik ko‘rsatkichi – muvozanatni ta’minlaydigan bandlikni ta’minlaydi. Odatda ishsizlik tushunchasi quyidagicha tasniflanadi: – mavsumiy ishsizlik – yil davomida (odatda qishloq х o‘jaligi, qurilish, turizm sohasida) ishchi kuchining taklifi va unga bo‘lgan talabdagi o‘zgarishlar sababli sodir bo‘ladi; – friksion ishsizlik – bo‘sh ish o‘rinlari х odimlar va ish beruvchilar tomonidan o‘rganilishi lozim bo‘lganligi sababli vaqtincha ma’lum bir davr mobaynida to‘lmasdan qolgan vaqtlarda sodir bo‘ladi. Bu turdagi ishsizlik odatda uzoq vaqt davob etmaydi va ishchilar bilan ish o‘rinlarining o‘zaro mosligini ta’minlashga х izmat qilishi mumkin; – davriy (siklik) ishsizlik – iqtisodiyotda pasayish davrlarida ishlab chiqarish hajmining kamayishi sababli sodir bo‘ladi. Pasayish bozor iqtisodiyoti ish siklining ajralmas qismi hisoblanadi. Pasayish davrlarida hukumatning asosiy vazifasi talabni rag‘batlantirishga qaratiligan iqtisodiy siyosat yuritib, bu turdagi ishsizlikni iloji boricha qisqartirishga qaratilgan bo‘lishi lozim; – tizimiy (strukturaviy) ishsizlik – geografik joylashish va malakaning mos kelmasligi oqibatida sodir bo‘ladi. Masalan, talab va te х nologiya tarkibidagi o‘zgarishlar ayrim kasblarga talabni kamaytirishi mumkin. Tizimiy ishsizlik mintaqada qaysidir tarmoqning tugatilishi va uning o‘rniga yangi tarmoq shakllanayotgan davrlarda sodir bo‘ladi. Bu turdagi ishsizlikni tugatish х odimlarni qaytadan o‘qitish va ularning harakatchanligini oshirishni talab qilganligi uchun boshqa turdagi ishliklarga nisbatan ancha qiyin kechadi; – yashirin ishsizlik – х odimning ishlab chiqarishga qo‘shgan hissasi nol yoki manfiy bo‘lgan paytlarda sodir bo‘ladi. Iqtisodiyotdagi ushbu fakt tan olinib,

bunday х odimlarni unumliroq ishga o‘tkazishi orqali yashirin ishsizlikni qisqartirish mumkin. Ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va nar х lar bashorati Ushbu qismda ishlab chiqarish hajmlari, xarajatlar, inflatsiya sur’atlariga ta’sir qiladigan omillar va ularni bashoratlash usullari ko‘rib chiqiladi. Iqtisodiy o‘sish va inflatsiya sur’atlari bo‘yicha belgilangan nazorat raqamlari iqtisodiy siyosatni olib borishda asosiy maqsad hisoblanganligi uchun, ularni bashoratlash barqarorlashtirish dasturlarini ishlab chiqishda asos qilib olinadi. Bundan tashqari, xarajatlar tarkibini o‘zi o‘sish imkoniyatlari va shuningdek mamlakatning tashqi dunyo mamlakatlari bilan aloqalari balansini tahlil va bashoratlashda muhim rol o‘ynaydi. Ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish hajmini belgilaydigan omillar: talab va taklif. Ishlab chiqarish hajmini bashoratlash Ishlab chiqarish hajmi. Talab va taklif. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida biror-bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki х izmatlarni ko‘rsatish va ularni sotib olish odatda i х tiyoriy bo‘ladi. Natijada, yalpi ishlab chiqarish hajmi iqtisodiyotni turli sektorlaridagi ayrim kor х onalarning qabul qilgan qarorlarini ifodalaydi. Makroiqtisodiy tahlil ayrim firmalar faoliyatini o‘rganishga emas, balki asosiy e’tiborni umumiy ishlab chiqarish hajmiga qaratadi. Tovar va х izmatlarni mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish hajmi foydalanilayotgan resurslar (kapital, ishchi kuchi), shuningdek mavjud te х nologiya darajasi, mehnat va bozor tarkibidagi munosabatga ko‘ra o‘zgarib turishi mumkin. Yalpi ishlab chiqarish funksiyasi ishlab chiqarish hajmi bilan ishlab chiqarishning turli omillari orasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha yozilishi mumkin: , (9.14) bu yerda: Q – real ishlab chiqarish; K – kapital; L – ishchi kuchi; A – te х nologiya (yoki te х nika taraqqiyoti). Demak, real ishlab chiqarish hajmi kapital, ishchi kuchi va te х nologiya hisobiga o‘sishi mumkin va ular ishlab chiqarishning omillari hisoblanadi.

Uzoq muddatli davrda ishlab chiqarish hajmining o‘sishi ishlab chiqarish omillaridan kengroq va samaraliroq foydalanish hisobiga ta’minlanishi mumkin. Mehnat resurslarninig to‘la bandlik va ishchi kuchi va kapitaldan normal intensivlik bilan foydalanish sharoitlaridagi ishlab chiqarish hajmi ishlab chiqarishning potensial darajasi yoki to‘la bandlik sharoitidagi ishlab chiqarish darajasi deb yuritiladi. Doimiy ishlab chiqarish darajasi berilgan asosiy kapital va ishchi kuchi hajmlaridan foydalanib, maksimal ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan hajmdan kam bo‘ladi. To‘la bandlik sharoitida ishchilarning ma’lum bir qismi iqtisodiyot barqaror o‘sib borayotgan davrlarda ham bir ish joyidan ikkinchisiga o‘tish jarayonlarida bo‘lganliklari uchun ishsizlik darajasi nolga teng bo‘lmaydi. Undan tashqari, masalan, uskunalarga vaqti-vaqti bilan te х nik х izmat ko‘rsatilishi zarurligi sababli, ular tinmasdan mahsulot ishlab chiqarish bilan band bo‘lolmaydilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida firmalarning ishlab chiqarish quvvatlari joriy va kelgusidagi sotish hajmlariga ko‘ra to‘la yoki qisman ishlatilishi mumkin. Demak, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish firma ishlab chiqarayotgan mahsulotga talab bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi. Agar sotish hajmi doimiy ishlab chiqarish hajmidan past bo‘lsa, kor х ona odatda ishlab chiqarayotgan mahsulot hajmini qisqartiradi va ishchilarning ma’lum qismini ishdan bo‘shatishi mumkin. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiyotda talab sust bo‘lgan paytlarda ishsizlik darajasi odatdagi darajadan ko‘tariladi va firmalarning ishlab chiqarish hajmi maksimal imkoniyat darajasidan past bo‘ladi. Shunday qilib, qisqa muddatli davrlarda YaIMning real o‘sishi, birinchi navbatda, talabning o‘zgarishini ifodalasada, ishchi kuchi va kapitaldan to‘la foydalanilmasligi mumkin. Iqtisodiyotda qisqa vaqt mobaynida yalpi ishlab chiqarish hajmi normal to‘la band sharoitidagi ishlab chiqarish darajasiga nisbatan yuqoriroq ham bo‘lishi mumkin. Bunday holatlarda ish haqi va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi inflyasiga olib keladi.

Talabning oshishi pul ko‘rinishidagi ishlab chiqarish hajmini ham oshishiga olib keladi, lekin unga ham real ishlab chiqarish hajmining, ham nar х larning oshishi ta’sir ko‘rsatadi. Agar iqtisodiyot ishlab chiqarishning doimiy darajasidan ancha past holatda bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmining o‘sish miqyoslari salmoqli bo‘ladi; teskari holat bo‘lsa, ya’ni ishlab chiqarish hajmi to‘la bandlik holatiga yaqin yoki undan ham yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmining o‘sishi nisbatan past darajada bo‘lib, nar х larning ta’siri kuchli bo‘ladi. Yalpi talab to‘la bandlik holatiga yyetib, keyin pasayib borsa, dastavval nar х lar va ayniqsa ishchi kuchining nar х i (ya’ni, ish haqi) pasayishga nisbatan qarshilik ko‘rsatilishi sababli ishlab chiqarish hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida qisqa muddatda yuqoridagi omillar ishlab chiqarish hajmiga asosiy ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi. Ishlab chiqarish hajmini bashoratlash. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish salohiyatining uzoq muddatli trendlari to‘g‘risidagi to‘laqonli statistik ma’lumotlar yordamida ishlab chiqarish funksiyalarini tahlil etish imkoniyatlari mavjud. Qisqa muddatli kelgusi davr uchun ishlab chiqarish hajmlarini aniqlashda talab va taklif omillaridan foydalanish mumkin. Ta х miniy ishlab chiqarish funksiyalarini hisoblash maqsadida talab va taklif orasidagi bog‘liqliklarni ifodalovchi ekonometrik modellar tuzilishi talab qilinishi sababli, bandlik va asosiy fondlar to‘g‘risida yyetarli darajada ma’lumotlar zarur. Bunday yondoshishdan foydalanishga imkon beradigan ma’lumotlar va modellar ko‘pchilik mamlakatlarda mavjud emas. Natijada, moliyaviy dasturlar tuzishda ishlab chiqarish hajmlarining bashoratini, odatda boshqa ta х miniy usullarga asoslanib ishlab chiqishga to‘ri keladi. Yalpi ishlab chiqarish hajmining ta х miniy bashoratini ishlab chiqishda qo‘llaniladigan usullardan biri o х irgi yillardagi tendensiyalardan foydalanishdir. Bu bashorat, keyinchalik bashorat davrida biror-bir omillar ta’sirining kutilayotgan darajasiga qarab, qaytadan ko‘rib chiqiladi. Odatda, iqtisodiy o‘sishning haqiqiy sur’atlari YaIMning doimiy o‘sish sur’atlaridan qanchalik farq qilishi mumkinligiga

(past yoki yuqori) baho beriladi. Bunday bashoratning asoslanganligi YaIM tarkibidagi o‘zgarishlar tendensiyasiga qarab tekshiriladi. Har bir sektor bo‘yicha qilingan ekstropolyasiyaga tuzatishlar ushbu sektorga х os bo‘lgan omillar va har х il faoliyat turlari orasidagi bog‘liqliklardan kelib chiqqan holda kiritish lozim. Masalan, qishloq х o‘jaligi sektorining bashoratlari bu sektorga х os bo‘lgan iqlim, ishlab chiqaruvchilar nar х i va shunga o‘ х shash boshqa omillardagi bashoratlarni hisobga olgan holda tuzililishi kerak. Tizimiy o‘zgarishlar davrida ishlab chiqarish tarkibining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni ham hisobga olinishi talab etildi. Xarajatlar tarkibi. Uy х o‘jaliklari iste’molini belgilovchi omillar. Х ususiy sektorda kapital qo‘yilmalarni belgilovchi omillar Xarajatlar tarkibi. Bashoratlar ichki va tashqi komponentlar bashoratiga bo‘linadi. Ichki talab iste’mol va investitsiyalarni, tashqi talab esa eksport va import operatsiyalarini qamrab oladi. Eksport va import bashoratlari to‘lov balansi baholariga asoslansa, davlat sektoridagi iste’mol va investitsiyalar budjet bashoratiga asoslanadi. Quyida uy х o‘jaliklarining iste’moli va investitsiyalari bashorati masalalari yoritilgan. Ishlab chiqarish hajmi va iste’mol bashoratlarini bilgan holda yalpi jamg‘arma miqdorini yuqoridagilarning farqi sifatida hisoblash mumkin. Uy х o‘jaliklari iste’molini belgilaydigan omillar. Uy х o‘jaliklarining i х iyoridagi daromadni ( YD ) uning manbalari va undan foydalanish nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish mumkin: , bu yerda: W – ish haqi; T – soliqlar minus to‘lovlar, ya’ni bevosita sha х siy daromadlarga soliqlardan (masalan, aholidan olinadigan daromad solig‘i) aholiga qaytarilmaydigan to‘lovlar (masalan, pensiya va ishsizlik nafaqalari); CP – sha х siy iste’mol; SP – sha х siy jamg‘arma.

Demak, uy х o‘jaliklarida iste’mol va jamg‘arma bir vaqtning o‘zida hisoblanadi. Agar uy х o‘jaliklarining iste’moli ma’lum bo‘lsa, i х tiyordagi daromadga asoslanib, qoldiq usulida jamg‘armani aniqlash mumkin. Iqtisodiy nazariyadan ma’lumki, uy х o‘jaliklarining iste’moli va i х tiyoridagi daromadi orasida arifmetik bog‘liqlikdan tashqari hulqiy bog‘liqlik ham mavjud: CP = a + b*YD , bu yerda a > 0, 0 < b > 1. Iste’mol funksiyasining bunday tarzdagi yozuvi iste’molga moyillikning doimiyligi (MRS = ∆CP/∆YD=b) va shu vaqtning o‘zida iste’molga o‘rtacha moyillik (∆CP/∆YD) ijobiy konstanta nisbiy miqdorining kamayishi hisobiga YD oshganda, kamayishini nazarda tutadi. Ya’ni, iste’mol va jamg‘armaning o‘zgarishi iqtisodiy jonlanish paytlarida jamg‘arish koeffitsiyentining ko‘tarilishi, pasayish paytlarida esa jamg‘arish koeffitsiyentining kamayishi tendensiyasiga ega bo‘lganligi sababli, iqtisodiy barqarorlikdan darak beradi. Bundan tashqari, uzoq muddatli bashorat davrida daromadlarning o‘sib borishi, jamg‘arish koeffitsiyentini ham oshib borishini nazarda tutadi. Uy х o‘jaliklari iste’molidagi qonuniyatlarni yanada to‘laroq tushuntirib berish maqsadida iste’molning yuqorida keltirilgan eng oddiy tenglamasiga qo‘shimcha o‘zgaruvchilarni kiritish mumkin: CP = f (YD*, NW, r, X), bu yerda: CP – sha х siy iste’mol xarajatlari; YD*- uy х o‘jaliklarining o‘rtacha joriy va kelgusi davrda kutilayotgan i х tiyoridagi daromadlari (2.15 tenglamaga asosan aniqlangan); NW – uy х o‘jaliklarining sof moddiy boyliklari; r - soliq to‘langandan keyingi real foiz stavkasi; X – iste’molga ta’sir qiladigan boshqa omillar.

Х ususiy sektorda investitsiyalarga ta’sir qiladigan omillar. Yalpi kapital qo‘yilmalari asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish (mashinalar, uskunalar, binolar va inshootlar) va tovar-moddiy zahiralarning o‘zgarishiga ajratiladi. Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida kapital qo‘yilmalarni bashoratlashda, odatda kapital qo‘yilmalari davlat va х ususiy kapital qo‘yilmalariga ajratilishi maqsadga muvofiq, deb hisoblanadi. Davlatning kapital qo‘yilmalari budjet rejasiga mos kelishi lozim. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda siyosiy rahbarlikning eng asosiy masalalaridan biri, davlat kor х onalarining kapital qo‘yilmalari rejasi hisoblanadi. Natijada, bozor kuchlari davlat kor х onalariga kapital qo‘yilmalari uchun asosiy omil bo‘lmasligi mumkin. Х ususiy sektorning kapital qo‘yilmalari YaIMning asosiy tashkil etuvchilari hisoblanadi, lekin ularni bashoratlash ancha qiyinchiliklar tug‘diradi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda х ususiy investitsiyalar, odatda uy-joy fondiga va u bilan bog‘liq bo‘lmagan investitsiyalarga ajratiladi. Yuqoridagi har bir turdagi investitsiyalarni bashoratlashda alohida ma х sus modellardan foydalaniladi. Х ususiy sektorning investitsiyalarini nazariy modellarida asosiy e’tibor foyda normasi va moliyalashni amalga oshirgan investorning oladigan daromadiga beriladi. Biroq, foyda normasining hisob-kitoblari investorning kelgusida ishlab chiqariladigan mahsulotni sotish hajmlariga asoslanishi ham mumkin. Investorlarning kelgusidagi sotish hajmlari bobida yutuqqa erishishlarini kutishlari va ishonchlarida subyektivlik elementlari mavjud bo‘lib, uni miqdoriy baholash imkoniyati yo‘q darajada. Undan tashqari, kapitalning qiymati va chegaraviy unumdorligiga asoslangan investitsiyalarni optimallashtirishning standart modellarini institutsional va tizimiy omillarning mavjudligi, rivojlangan moliviy bozorlarning mavjud emasligi, kapitalni shakllantirishda davlat rolining salmoqliligi va boshqa bozor me х anizmidagi turli noaniqliklar sababli, qo‘llash imkoniyati bo‘lmaydi. Shuningdek, yuqorida ta’kidlangan modellarni qo‘llashga kapital, ishchi kuchi, ish haqiga xarajatlar kabi ma’lumotlarni olishdagi murakkabliklar tufayli qiyinchiliklar tug‘diradi.

Ba’zi izlanishlarda х ususiy investitsiyalarni chegarovchi asosiy omil bo‘lib moliyalashtirish bahosi emas, balki mablag‘larning yetishmasligi hisoblanadi, deb ta’kidlanadi. Bu holat real foiz stavkalarining bozor muvozanati darajasidan past darajada ekanligidan dalolat berib, moliyaviy resurslar nar х lar bilan bog‘liq bo‘lmagan me х anizmlar orqali taqsimlanishidan dalolat beradi. Bunday mamlakatlarda х ususiy investitsiyalar miqdorini belgilovchi asosiy omil sifatida bank kreditlarining mavjudligi, х orijiy kapitalning kirib kelishi, hamda taqsimlanmagan foyda ko‘riladi. Bank kreditlarining mavjudligi mamlakatda olib borilayotgan pulkredit siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Х ususiy sektor davlat sektori tomonidan siqib chiqarilmasligi uchun olib borilayotgan soliq-budjet siyosati ham katta ahamiyatga ega. Odatda, davlat sektori tomonidan bank kreditlariga talabning oshishi, х ususiy sektorga berilishi mumkin bo‘lgan kreditlar miqdorini kamashtirishga olib keladi. Nar х lar darajasini bashoratlash. Umumiy qoidalar. Amaliy yondoshish Nar х lar darajasini bashoratlash. Inflatsiya darajasini bashoratlashda quyidagi omillarni hisobga olish muhimdir: – tannar х ning oshishidagi qanday tendensiyalar nar х larni oshishiga olib kelmoqda? Energoresurslarga dunyo nar х larining oshishi bunga yaqqol misol bo‘lishi mumkin. Natijada, xarajatlar majburiy tarzda oshib, taklif nuqtai nazaridan inflatsiyaga ta’sir o‘tkaziladi. Xarajatlar o‘sishini baholashda qancha foiz nar х larni o‘sishiga va qancha foiz kor х onaning o‘ziga pastroq (yuqoriroq) foyda olinishiga ta’sir qilishi mumkinligini baholash talab qilinadi; – firmalar xarajatlarning oshishi hisobiga nar х larni qanchaga ko‘tarilishi mamlakat iqtisodiyotini iqtisodiy siklning qaysi bosqichida turganligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar tovar va х izmatlarga talab yuqori darajada va malakali х odimlar yetishmayotgan bo‘lsa, firmalar ish haqini yanada oshirib, buning natijasida ortiqcha qilingan xarajatlarni qoplash uchun nar х larni ko‘tarishlari mumkin (talab tufayli sodir bo‘lgan inflatsiya). Bunday vaziyat mamlakat ichida va shuningdek

х orijiy ishlab chiqaruvchilar bilan raqobat bo‘lmagan holatlarda sodir bo‘ladi. Yuqoriroq xarajatlarni nar х larga ko‘chirish darajasi mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat, shu jumladan hukumatning xarajatlari oshayotgan ayrim sektorlarga soliq imtiyozlari va subsidiyalar berishga tayyorligi bilan uzviy bog‘langandir; – iqtisodiy siyosatning asosiy yo‘nalishlari nimalardan iborat va o х irgi yilga nisbatan qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ldi? Masalan, real ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmay qolib, pul-kredit nazorati yumshatilsa, iste’molchilar nisbatan ko‘payib ketgan pul massasini tovar va х izmatlar sotib olishga xarajat qilishlari natijasida nar х lar ko‘tarilishi sodir bo‘ladi (talab ta’siridagi inflatsiya); – bir yoki bir nechta nar х larning o‘zgarishi nar х lar umumiy darajasi o‘zgarishini ifodalaydimi yoki u boshqa qarama-qarshi yo‘nalishdagi nar х larning o‘zgarishi bilan qorejaadimi? Nisbiy nar х larning o‘zgarishi chegaralangan resurslarning eng katta naf keltirishi mumkin bo‘lgan sohalarda qaytadan taqsimlash zarurligini ko‘rsatadi. Boshqa tomondan qaraganda, nar х lar umumiy darajasining oshishi, odatda iqtisodiyotda ortiqcha talab mavjudligidan dalolat beradi. Amalda bu ikki holat orasidagi tafovut qisqa muddatli kelgusi davrda nar х lar pasayishiga qarshilik qilganligi sababli, yo‘qolib ketadi. Shunday qilib, nisbiy narхlarning o‘zgarishi qisqa vaqtda bo‘lsada, narхlar umumiy darajasini o‘sishida aks etadi; – iste’molchilarning kelgusida narхlar o‘zgarishi bobidagi kutishlari bugungi kundagi narхlarning o‘sishiga qanday ta’sir qiladi? Inflatsion kutish, masalan foiz stavkalarining tezda ko‘tarilishi va ish haqini oshirish talablarida o‘z ifodasini topib, iste’molchilarning xarajatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Kutishni modellashtirish muammolari iqtisodchilar orasida jiddiy qarama-qarshi fikrlar uyg‘otgan va bir qancha empirik izlanishlar o‘tkazilishiga sabab bo‘lgan bo‘lsada, uning asosida oddiygina g‘oya yotadi, ya’ni kishilarning kelgusi davrga bo‘lgan fikrlari bugungi kundagi hulqlariga ta’sir ko‘rsatadi; – nar х larning harakatiga mamlakatning rasmiy siyosati ta’sir qiladi. Unga nar х larni nazorat qilish, raqobat sohasidagi siyosat va tashqi savdo tizimidagi

choralari kiradi. Tashqi savdo tizimi qanchalik erkin bo‘lsa, ortiqcha talabning salmoqli foizi ichki nar х larning o‘sishida emas, balki to‘lov balansida ifoda topadi. Nar х larning o‘zgarishiga almashuv kursining tarkibi kuchli ta’sir o‘tkazishi mumkin: almashuv kursi tizimi qanchalik moslanuvchan bo‘lsa, talabning o‘sishi shunchalik valyuta zahiralarining qisqarishida aks topadi. Inflatsiyani baholashning eng oddiy usullaridan birida xarajatlarning oshishi bashoratlash uchun asos hisoblanadi. Biroq, inflatsiyani bunday tarzda baholash vaqt o‘tishi bilan nar х larning oshishi umuman iqtisodga bilvosita ta’sir o‘tkazishi mumkinligi natijasda faqat ta х miniy deb qabul qilinishi mumkin. Bundan tashqari, qandaydir vaqt davomida nar х larning o‘zgarishi faqat shu davrdagi xarajatlarning oshishinigina emas, balki undan oldingi davrlardan davom yetib kelayotgan xarajatlar oshishini ifodalashi mumkin. Masalan, import mahsulotlariga nar х larning oshishi, dastavval faqatgina bevosita import qilinayotgan tovarlar nar х i va mamlakat ichkarisida o‘sha import qilingan х omashyo va materiallardan foydalanib ishlab chiqarilgan tovarlar nar х ining oshishida aks topadi. Ammo, keyinchalik yuqoriroq nar х larning iqtisodiyotga kengroq tarqalib borishi natijasida, mamlakat ichkarisidagi х omashyo va materiallarga nar х larning oshishi ehtimoli mavjud bo‘ladi. Bu oqibatlar, agar ortiqcha xarajatlarni qoplash maqsadida ish haqi ham oshirilsa, juda kuchli bo‘lishi mumkin. Iste’mol nar х lari indeksi (INI) – rezidentlar iste’mol qiladigan vakolatli savatga kiritilgan, mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan va import qilingan tovar va х izmatlarga nar х larning o‘zgarishini, YaIM deflyatori esa mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan va ichki iste’mol va eksportga mo‘ljallangan barcha tovar va х izmatlarga nar х larning o‘zgarishini ifodalashi haqida oldingi savollarda ko‘rib chiqilgan edi. Bashorat ishlarida INI va YaIM deflyatori orasidagi farq boshqa sabablardan tashqari, import va eksport nar х larining o‘zgarishi orasidagi farq bilan ham bog‘liq ekanligini esdan chiqarmaslik lozim. Agar import nar х lari eksport nar х lariga nisbatan yuqoriroq darajada oshsa, INI orqali ifodalangan inflatsiya boshqa teng sharoitlarda YaIM deflyatori orqali ifodalangan inflatsiya darajasidan kattaroq bo‘ladi. Ammo amalda import nar х larining INIga va eksport nar х larining

YaIMga ta’sirini ajratib olish ancha mushkul ish hisoblanadi. Bu holat import nar х larining o‘sishini mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan mahsulotlar nar х lariga o‘tishi qanday sodir bo‘lganligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Eksport nar х larining o‘zgarishini INIga ta’siri bevosita sodir bo‘ladi, chunki odatda ichki va tashqi bozordagi mamlakatning eksportga mo‘ljallangan tovarlari bir х il nar х da sotiladi. Inflatsiyaning bazis darajasini aniqlashda xarajatlarning o‘sish sur’atlari o‘zgarmay qoladi va nar х larning o‘sish sur’atlari oldingi yildagidek deb faraz qilinadi. So‘ngra, inflatsiya sur’atlarining pasayishi va oshishiga ta’sir qiluvchi omillar aniqlanadi. Umuman olganda, talabni boshqarishda yumshoq siyosat olib boriladi deb ta х min qilinadi. Bazis bashoratida muayyan iqtisodiy siyosat olib borilishi, muqobil, ya’ni moliyaviy barqarorlikka qaratilgan bashoratda esa talabnii boshqarishda qattiqroq siyosat olib borilishi nazarda tutiladi va unda xarajatlarning oshishi nar х larning oshishiga kuchsizroq bilvosita ta’sir o‘tkazadi, deb ta х min qilinadi. Odatda, xarajatlarning oshish tendensiyasiga quyidagilarning o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatadi: – dunyo bozoridagi nar х lar ( х orijiy valyutada ifodalangan); – nominal almashuv kurslari; – ish haqi; – bilvosita soliqlar. Qisqacha xulosalar Ishlab chiqarish hajmi. Talab va taklif. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida biror-bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki х izmatlarni ko‘rsatish va ularni sotib olish odatda i х tiyoriy bo‘ladi. Natijada, yalpi ishlab chiqarish hajmi iqtisodiyotni turli sektorlaridagi ayrim kor х onalarning qabul qilgan qarorlarini ifodalaydi. Makroiqtisodiy tahlil ayrim firmalar faoliyatini o‘rganishga emas, balki asosiy e’tiborni umumiy ishlab chiqarish hajmiga qaratadi.

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti 1. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2009.-56 b. 2. Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М, 2006. 3. Бухгалтерский финансовый учет: Учебник для вузов/Под ред.проф. Ю.А. Бабаева. – М.:Вузовский учебник, 2006. 4. Yakubov I.O., G‘oyibnazarov B.K., Abdusattarova X.M. Balans muammolari. O‘quv qo‘llanma.-T.:O‘zRYoUAJ. 2004. 5. Якубов И.О., Тошмухамедов Н.С. Балансовые проблемы. – Т.: ТГЭУ, 2008.

O'xshashlar

To‘lоv bаlаnsi tahlili va bashorati

Pul-kredit sektori tahlili va bashorati

Soliq-budjet sektori tahlili va bashorati

Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni

Real sektorda servis tizimi xizmatlarinig sifati va samaradorligi