Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni - Iqtisodiyot - Referatlar

Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni

Yuklangan vaqt:

06.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.6279296875 KB

Ko'chirib olish

Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni Reja: 1. Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni, omillari va tarkibi 2. Real sektorda ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish va prognozlash

1. Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni, omillari va tarkibi Real sektorda foydali tovar va xizmatlarning hajmi ortishi va qiymatining oshishi jarayoni yig’indisidir. Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni – bu, kishilarning iste’moli uchun zarur bo’lgan iqtisodiy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Iqtisodiy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar faoliyatining asosiy tomoni, chunki bu jarayonda kishilar o’rtasida bo’ladigan munosabatlar boshqa hamma sohalarda - ayirboshlash, taqsimot va iste’mol sohalarida ro’y beradigan munosabatlarning xususiyatlarini va yo’nalishini belgilab beradi. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko’rinishini o’zining iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan faoliyatdan iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o’zaro ma’lum munosabatda bo’lishadi. Ishlab chiqarish jarayonida bo’ladigan bu munosabatlarning xarakterini, shakllarini va xususiyatlarini o’rganish va ularni bilgan holda ishlab chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya’ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan holda kishilarning o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishishning birdan-bir yo’lidir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish xususiyatlari ko’pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko’rsatib berilgan. Ular “Mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir” deb ta’riflaydilar. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech qanday ijtimoiy shakllarga bog’liq bo’lmagan holda abadiy tabiiy zaruriyatdir. Mehnat bo’lmaganda kishi bilan tabiat o’rtasida modda almashinuvi ham mumkin bo’lmas edi. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’mol uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi.

Shunday qilib, mehnat jarayoni iste’mol qiymatlari vujudga kel-tirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir. Tabiat yaratgan narsalari kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo’lib, oddiy tosh va yog’och qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib, to hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik, kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniya vositalarini ishlab chiqarishgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tgan. Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov idoralari, moddiy-texnik ta’minot, kommunal va uy-joy xo’jaliklari, turli xil xizmat ko’rsatish sohalari va boshqalardan iborat. Har bir mamlakat o’z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo’lgan tarmoqlar tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga olinib ishlab chiqarishni o’stirish va xalqning talabini qondirish uchun o’ta zarur bo’lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan bo’ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida e’tibor beriladi. Ishlab chiqarish sohasida zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat sohalarida esa turli xil ma’naviy boyliklar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarining YaIMdagi mutlaq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan holda kishilar ehtiyojini qondirishga qaratilishi va shunga zarur bo’lgan sifat va miqdorda iste’mol qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qo’yishi ularning ijtimoiy yo’nalishini ifoda etadi. Lekin bu umumiy ijtimoiy yo’nalish aniq kishilarning, tadbirkorlarning manfaati bilan bog’langandagina amalga oshadi. Raqamli iqtisodiyot sharoitida har bir mulk egasi yoki tadbirkor ma’lum miqdorda

foyda olishni, sarflangan vositalariga, pul mablag’lariga nisbatan ko’proq qiymatga ega bo’lishni maqsad qilib qo’yadi. Har qanday jamiyatda ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishda qatnashadigan uchta omil mavjud bo’lishi kerak. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo’lgan uchta omillarga: – er, ishchi kuchi, kapital (mehnat qurollari va mehnat predmetlari) kiradi. Ishchi kuchi deb, insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Kapital inson tomonidan yaratilgan ishlab chiqarish vositalar bo’lib, mehnat vositalari va predmetlarini o’z ichiga oladi. Mehnat vositalari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). Mehnat predmetlari esa bevosita mehnatga ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (er-suv, xomashyo va boshqa turli materiallar). Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuloti, ya’ni xomashyo bo’lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; shuning uchun ham ishlab chiqarish vositalari hamma ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat jarniyati taraqqiyotining har qanday bosqichlari uchun xosdir. Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta’sir etish xususiyatiga ko’ra, bir nechta katta guruhlarga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga mashinalar, mexanizmlar, stanoklar, uskunalar va boshqalardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ular ishchi kuchi va xomashyolarga bevosita ta’sir qilib mehnat jarayonida iste’mol uchun zarur bo’lgan mahsulotni yaratadi. Ikkinchi guruhga saqlash uchun mo’ljallangan mehnat vositalari kiritiladi. Uchinchi guruhga ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashmaydigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonini to’la va samarali amalga oshirib bo’lmaydi.

Bularga binolar, turli infratuzilmalar, yo’llar va boshqalar misol bo’la oladi. Hozirgi fan-texnika taraqqiyoti davrida ishlab chiqarishning rivojlanishida mehnat predmetlarining ahamiyati oshib bormoqda. Hozirgi ko’p adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to’rt omili mavjud deb tan olinmoqda. Ularga, mehnat, kapital, er va tadbirkorlik qobiliyati kiradi. Bu erda ishchi kuchi bilan mehnat o’rtasidagi farqni anglab olish juda muhimdir. Bizga ma’lumki, mehnat turli omillarning harakati jarayonidir. Ishchi kuchi, yuqorida aytganimizdek, insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyati, uning bilim, malaka darajasi bilan birgalikda ishlab chiqrishda qatnashishiga tayyor turgan omil bo’lib xizmat qiladi. Mehnat esa ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining qo’shilishi natijasida sodir bo’ladigan va ma’lum samara olishga qaratilgan faoliyatdir. Shuning uchun mehnat emas, balki ishchi kuchi ishlab chiqarishning omilidir va ishlab chiqarish omillari ishchi kuchi, kapital, er-suv va tadbirkorlik qobiliyati va informatsion ta’minotdan iboratdir. Ishchi kuchi insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi bo’lganligi uchun raqamli iqtisodiyot davrida inson emas, mehnat jarayoni ham emas, balki ishchi kuchi sotiladi hamda bozor faoliyat yuritadi. Ishchi kuchi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchdir. Chunki u hamma moddiy vositalar va pul mablag’larini harakatga keltiradi va ulardan unumli foydalanadi. Moddiy ishlab chiqarish birlamchi, unga qarab nomoddiy soha rivojlanadi. Moddiy ishlab chiqarish nomoddiy soha uchun ish kuchini bo’shatib beradi, uni moddiy resurslar bilan ta’minlaydi, bu sohada ishlovchilarni boqadi. Uning darajasi qancha yuqori bo’lsa, nomoddiy soha ham shunchalik rivoj topadi. 2. Real sektorda ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish va prognozlash Prognoz, yunoncha so’zdan olingan bo’lib, oldindan ko’ra bilish, bashorat qilish ma’nolarini anglatadi va kelajakni ilmiy usullar orqali istiqbollash tushuniladi. Prognoz – bu, istiqboldagi voqea, hodisalarning ilmiy modeli hisoblanadi, ya’ni kelajakda ob’ektning ehtimoliy holati haqida yoki bu holatga

erishishning muddatlari va alternativ yo’llari haqida ilmiy asoslangan fikrlar, mulohazalar. Prognozlash deganda prognozni ishlab chiqish, ya’ni ma’lum bir jarayonning rivojlanish aniq kelajagini maxsus ilmiy tadqiq etishdir. Prognozning axborot bazasi bo’lib hisobotlar (aholining tabiiy va mexanik harakatlarining joriy hisoboti) va maxsus tashkil etilgan statistik kuzatuvlar (aholini ro’yxatdan o’tkazishlar, maxsus tanlama ijtimoiy-demografik tadqiqotlar, aholining turli ro’yxat va kartotekalari) hisoblanadi. Prognozlash jarayoni o’z ichiga bir nechta bosqichlarni oladi. Birinchi bosqich prognozlashtirilayotgan davrgacha shakllangan struktura tahlili, tuzilmaviy deformatsiyalar, ularning kelib chiqish sabablari iqtisodiyotga bunday deformatsiyalarning ta’sirini, struktura dinamikasida ijobiy tendensiyalarini aniqlashni ko’zda tutadi. Ikkinchi bosqichda tuzilmaviy o’zgarishlar yo’nalishlari, tuzilmaviy deformatsiyali yo’qotish imkoniyatlari aniqlanadi. Uchinchi bosqichda , har bir proporsiyaga ta’sir etuvchi omillar yig’indisi aniqlanadi, ularning har biri alohida va hammasining umumiy holda proporsiya xususiyatiga ta’sir etishi hisoblanadi. Shu asosda prognozlashtirilayotgan davrdagi har bir struktura holati haqida xulosa chiqarish mumkin. To’rtinchi bosqichda tuzilmaviy prognoz ko’rsatkichlarining zarur bo’lgan korrektirovkasi amalga oshiriladi. Prognozlash jarayonida ko’rsatkichlarning muvofiqlashgan tizimidan foydalaniladi, ular: xususiy, kompleksli va nisbiy. Xususiy ko’rsatkichlar alohida proporsiyalar va ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi siljishlarining rivojlanishini aks ettiradi. Bu ko’rsatkichlar xususiy prognozlar tuzishning natijasi hisoblanadi. Kompleksli ko’rsatkichlar ishlab chiqarish tuzilmasi tarkibi rivojlanishining o’rtacha xarakteristikasini aniqlash imkonini beradi. Nisbiy ko’rsatkichlar ijtimoiy ishlab chiqarishning umumiy holdagi templari, siljishlari, tuzilmaviy rivojlanish samaradorligini xarakterlaydi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi rivojlanishini prognozlash jarayonida prognozlarning ko’p variantli ishlab chiqilishi amalga oshiriladi. Prognozlash ijtimoiy ishlab chiqarishning samarali tuzilmasi, propoporsiyalari va dinamikalarini shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lishi zarur. Ijtimoiy ishlab chiqarish dinamikasi va tuzilmasi ishlab chiqarish resurslarini

maqsadga muvofiq tashkil etish orqali shakllantiriladi. Qisqa muddatli va o’rta muddatli tuzilmaviy prognozlar iqtisodiy-matematik, ekstrapolyasiya va modellashtirish usullaridan foydalangan holda ishlab chiqiladi. Uzoq muddatli tuzilmaviy prognozlar uchun ekspert baholash an’analiroq hisoblanadi. Prognoz rejalarni bajarilishini aniqlash uchun hizmat qiladi. Ammo prognoz tahlillari reja bajarilish yoki bajarilmasligi mumkin bo’lgan oqibatlarni aniqlash va foydalanish imkonini beradi. Prognozlar ob’ektning xarakteri, mazmun mohiyati va prognoz vaqtiga komplekslilikning masshtabi va darajasi, ularning darajasiga qarab farqlanadi. Oldindan aytib berish va ko’rish – bu, turli ma’nolarga ega biri biriga yaqin tushunchalardir. Oldindan aytib berish – bu, mantiqiy xulosalar asosida sub’ekt yoki ob’ektning kelajakdagi holati haqidagi mulohazalardir. Oldindan ko’ra bilish – bu, ob’ektni qonuniy rivojlanishini anglashga asoslangan ob’ektni kelajakdagi holati haqida mulohazalardir. Oldindan ko’ra bilishning uch shaklini farqlashadi, ular: – ilmiy, ilmiy bo’lmagan va empirik. Ilmiy ko’ra bilish tabiat, jamiyat (ob-havo bashoratlari, mamlakat rivojlanishining prognozi va b.) qonuniy rivojlanishining ilmiy metodlar asosida qurishga asoslangan ilmiy nazariy natijalar hisoblanadi. Ilmiy bo’lmagan oldindan ko’rish real bo’lmagan, o’zaro bog’langan fantastik ko’rish (fol ochish, Nostradamus bashoratlari). Empirik ko’rish insonlarning har kungi tajribalariga asoslanadi (masalan, xalqlarning odatlari, alomatlari). Raqamli iqtisodiyot sharoitida prognozlash jarayoniga asoslanadigan asosiy tamoyillar ichida quyidagilarni ajratish mumkin: 1) prognozning ilmiy asoslanganligi; 2) prognozlashning uzluksizligi; 3) istiqbol va joriy prognozlashning; 4) prognozlarning kelishilganligi; 5) prognozning ko’p variantliligi, alternativliligi. 6) asosiy omillarni tanlash (prognozlashda hisob-kitoblarga tadqiq etilayotgan jarayonga ta’sir etuvchi omillar kiritilgan bo’lishi kerak). 7) prognoz ishlab chiqishning tizimliligi; 8) prognozlarning verifikatsiyalanganligi;

9) adekvatlilik; 10) rentabellik. Shakllanish darajasiga ko’ra prognozlash metodi intuitiv (ekspertli) va shakllangan metodga bo’lindi. Intuitiv (ekspertli) metod: komissiya metodi; aqliy hujum metodi va delfi metodlariga bo’linadi. Shakllangan metod esa statistik, logik, informatsion modellashtirish, stohastik modellashtirish va tarkibiy modellashtirishdan iborat. Prognozlarni ishlab chiqishning bir-birini to’ldiruvchi 3ta usuli mavjud: 1. Anketalashtirish (interyu olish, so’rovnomalar) – prognoz tavsifidagi sub’ektiv baholashlarni tartibga solish, ob’ektlashtirish maqsadida aholi, ekspertlar orasida so’rovnoma o’tkazish. Bu erda hozirgi vaqtda ekspert baholashlari katta ahamiyat kasb etadi. Prognozlash amaliyotida aholi o’rtasidagi so’rovnomalar o’tkazish hozirgi kunda nisbatan kam amalga oshiriladi; 2. Ekstrapolyasiya va interpolyasiya qilish (jarayonning ikkita ma’lum bo’lgan muddatlari o’rtasidagi oraliq qiymatni aniqlash) – kelajakda prognozni oldini olish (prognoz ishlanmalarining retrospetsiya va rospeksiyasi) va prognozning avvalgi muddatlarini asoslash davomiyligida bashorat qilinayotgan hodisani ko’rsatkichlarini rivojlanishining dinamik qatorlarini shakllantirish; 3. Modellashtirish – prognozning oldini olish davridagi o’zgarishlarning yo’nalishlari va miqyoslari haqidagi mavjud bevosita yoki bilvosita ma’lumotlar bo’yicha bashorat qilinayotgan hodisaning taxminiy yoki kutilayotgan o’zgarishlarini hisobga olgan holda qidiruv va me’yoriy modellarni shakllantirish. Eng samarali prognoz modeli – bu, tenglamalar tizimidir. Biroq, ushbu terminning keng ma’nodagi barcha turdagi modellari katta ahamiyat kasb etadi: ssenariylar, imitatsiyalar, grafiklar, matritsalar, ko’rsatkichlar to’planmasi, grafik tasvirlar va boshqalar. Modellashtirish oldindan baholashni va ekstrapolyasiyani nazarda tutadi. Ushbu holat uzoq muddat davomida prognozlashning usullarini mos ravishda tasniflashni qiyinlashtirar edi. Oxirgisini ishlab chiqishni prognozlashning yo’llari, protseduralari, usullari, uslublari, tizimlari, metodologiyasidagi etarli

darajadagi noaniqligini ham to’xtatib turar edi, ular ko’pincha birining o’rniga boshqasi ishlatilar yoki ular o’rtasidagi axamiyatli darajadagi farqlanishlar bo’lishiga qaramasdan bir xil hodisalar sifatida ishtirok etar edilar. Oxirgi yillarda bu jihatdan prognozlash usullarini tasniflash uchun ishonchli nazariy bazani yaratishga imkon bergan ahamiyatli darajadagi ishlar olib borildi. Prognozlash yo’llari – prognozni ishlab chiqishga bo’lgan nazariy yoki amaliy yondashuv shakli, prognozni ishlab chiqish jarayonida konkret natijani olishga yo’naltirilgan bir yoki bir qator matematik yoki mantiqiy operatsiyalardir. Prognozlash metodologiyasi – prognozlashning usullari, yo’llari, tizimlari haqidagi bilimlar sohasidir. Prognozlash uslubi – prognozni ishlab chiqishning bir xil usullari asosida kelajak haqidagi ma’lumotlarni olish va qayta ishlash. Prognozlash tizimi (“prognozlovchi tizim”) – murakkab hodisalar yoki jarayonlarni prognozlash uchun mo’ljallangan uslubiyotlar, texnik vositalarning tartibga solingan jamlanmasidir. Amaliyotdagi tajriba ko’rsatmoqdagi yuqorida keltirib o’tilgan usullarning hech biri o’z-o’zicha prognozning ishonchliligi, aniqliligi, uzoqligini ahamiyatli darajasini ta’minlab bera olmaydi. Biroq ma’lum bir birikma holida ular yuqori darajada samarali bo’lishlari mumkin. ∑ Prognozlashda regression korrelyasiya taxlilidan ham foydalanishadi. Misol tariqasida “Yulduz” restoranining mehnat unumdorligining dinamik holati va korxonalar rivojlanishining istiqbollarini aniqlash tadqiqoti uchun biz iqtisodiy ilmiy izlanishlarida keng tarqalgan dispersion va regression tahlilni olib bordik. Ma’lumki, regression tahlil deganda iqtisodiy jarayonlarning bir biriga bog’liqlik qonuniyatining izlanishiga tushuniladi. Ko’p holda o’zgaruvchan “x” va “y” ko’rsatkichlar orasida bog’liqlik bo’lsada, hamma vaqt ham ular bir maromda bo’lmasligi, bitta “x” ko’rsatkichining natijasiga “y” natijalari to’g’ri kelishi mumkin. Bunday hollarda bog’liqlik regression bog’liqlik deb yuritiladi. Shunday qilib , y=f(x) funksiyasi, agar argumentga “y” statistik qatori kelsa, regressionli deb yuritishimiz mumkin. Agar ko’rsatkichlar bog’liqligini aniqlash regression tahlil deb yuritsak, unda ko’rsatkichlar bir biriga yaqinligi korrelyasiya yoki nuqtalar maydoni deb yuritiladi.

Regression tahlilning asosiy maqsadi, bir-biriga bog’liqligi bor ko’rsatkichlarning bog’liqlik regression tenglamasini ishlab chiqishdan, yana bu faktorlar natijalarining bir-biriga yaqinligi (korrelyasiyasi), ishonchliligi va mosligi (adekvatligi) ham aniqlanadi. Bir faktorli – juft bog’liqlikda to’g’ri chiziq, parabola, giperbola, logarifmik, darajali va ko’rgazmali funksiyali, polinamol va boshqa turlari bo’lishi mumkin. Agar ikki va ko’p faktorli bo’lsa, unda tekislik, paraboloid, giperboloid ko’rinishda approksimatsiya qilish mumkin. O’zgaruvchan faktorli bog’liqlikni quyidagi tenglama bilan ifoda etish mumkin: Bunda y – maqsadli funksiya; x i – erkin faktorlar, b i – regressiya koeffitsientga, qaysikim x i -y ga bo’lgan bog’liqligini ifoda etadi. b ij – faktorlarning ikkilamchi x i va x j ta’sirlarni ifoda etadi. Regression bog’liqlikni ifodalashda minimal kvadrat sharti bajarilsa optima bo’ladi, ya’ni ∑( y - y ) 2 = min (2) bu erda y i - haqiqiy natija maydoni; y - o’rtacha qiymat. Korrelyasiya maydoni esa to’g’ri chiziqli tenglama ifodasida: y = a + bx (3) bo’lishi mumkin. Bundagi a va b quyidagicha hisoblanadi:

x va y o’zgaruvchanlarning bir-biriga qanchalik yaqin bog’liqligini koeffitsient korrelyasiyasi ko’rsatadi va quyidagicha topiladi: Bu erda: n – aniqlashlar (o’lchamlar) soni korrelyasiya munosabati yoki koeffitsient qiymati 0 dan 1 gacha o’zgaradi. Agar r=0 bo’lsa, unda o’rganilayotgan faktorlar (ko’rsatkichlar) orasida bog’liqlik yaqinligini bildiradi, r=1 bo’lsa, unda bog’liqlik funksional hisoblanadi. Amaliyotda albatta bunday absolyut 0 yoki 1 bo’lishi kam hollarda kuzatilgan. Masalan, ishlab chiqarishdagi va muomala sarf harajat 0 absolyut darajasi, tovar aylanmasi bilan hech vaqt 0 yoki 1 bo’lishi mumkin emas. Faqat yo 1 ga, yo 0 ga intilish, lekin hech qachon unga erishishi mumkin emas. Qanchalik 1 ga yaqinlashsa, shunchalik bir-biriga bog’liqligi yaqin hisoblanadi. Ko’p holda r  0,5 bo’lsa, bog’liqlik qoniqarli r = 0,8 … 0,5 yaxshi hisoblanadi. Aniqlanayotgan ko’rsatkichlarning o’rtacha qiymatlarining o’zgaruvchan x dan qanchalik o’zgaruvchanligini (yoki yoyilganligini) determinatsiya koeffitsienti aniqlaydi. Rg = r 2 (.7) To’g’ri chiziqli bog’liqlik regressiyasi quyidagicha ifodalanadi:

«Yulduz» restoranining 2014-2018 yillardagi mehnat unumdorligining regression tahlilini hisoblashda oxirgi 5 yil ketma-ketlikda: x = 1, 2, 3, 4, 5 deb qabul qilingan va yuqorida keltirilgan usulikada barcha hisoblar jadvalga kritilgan. 2.1- jadval «Yulduz» restoranining 2014-2018 yillardagi mehnat unumdorligining regression tahlil hisobi. Yilla r x y x - x y - y ( x - x ) 2 ( y - y ) 2 x2 y2 xy ( x - x ) 2 ( y - y ) 2 2014 1 608,1 -2 -509 4 2590,8 1 3697856 608,1 101,8 2015 2 647,2 -1 -118 1 139,2 4 4188867 8 1294,4 11,8 2016 3 652,2 0 -6,8 0 46,2 9 425364,8 1956,6 0 2017 4 691,1 1 32,1 1 1030,4 16 477619,2 2764,4 32,1 2018 5 696,4 2 37,4 4 1398,7 25 484973 3482 74,8 15 3295 0 0 10 5205,3 55 2176610, 4 10105,5 220,5 Bunda hisob yillarga to ’ g ’ ri keladigan mehnat unumdorligi ming so ’ m o ’ lchov miqdorida y i deb qabul qilingan . Keltirilgan usulikaga asosan , aniqlangan yillar o ’ rtacha qiymati x = = 3 ga va mehnat unumdorligi esa y = = 659 ming so ’ m tashkil etadi . Yillar ketma-ketligi davomida mehnat unumdorligining o’zgarishi to’g’ri chiziqli deb olib, uning regression tenglamasi: y = a + bx (9) ko’rinishida bo’ladi. Regression tahlil jadvalidan a va b koeffitsientlarni topamiz:

Shunday qilib, korxonada oxirgi 5 yilda mehnat unumdorligining o’zgarishi regression tenglamasi: y = 592,8 + 22,05 x (10) korrelyasiya koeffitsientini aniqlasak, r = 5 · 10105,5 - 15 · 3295 = 50527,5 - 49425 = 1102,5 = 0,5. ( 5 · 55 - 15 2 )( 5 · 2176610,4 - 3295 2 ) 50 ( 10883052 - 1087025 ) 2241,8 Demak, aniqlangan regression tenglama qoniqarli darajada mehnat unumdorligining dinamikasini ifodalaydi va bu tenglamani kelgusi yillar uchun, mehnat unumdorligini prognozlash uchun qo’llash mumkin. Jadvalda ushbu tenglama yordamida 1-7 yillar mehnat unumdorligini prognozlash uchun hisoblanganligi keltirilgan. 2.2-jadval Mehnat unumdorligini 1-7 yillar uchun prognozlash hisoblanganligi Yillar 1 2 3 4 5 6 7 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Y 608,1 647,2 652,2 691,4 696,4 y x 614,8 637 659 682,8 703 725,1 747,1 Olingan natijalarning adekvatligini, ya’ni tenglama yordamida hisoblanib topilgan natijalarning statistik hisobotlardan olingan natijalarga qanchalik mosligini Fisher kriteriysi orqali aniqlaymiz. Buning uchun, statistik ma’lumotlar uchun Fisher kriteriysi - R фэ tenglama yordamida, nazariy hisoblangan Fisher kriteriysini - R ф n hisoblaymiz va ishonchli ehtimolli darajasini  g - 0,95 deb olsak (Fisher kriteriyasi jadvalidan) unda R фэ  R фт bo’lsa matematik model, ya’ni tenglama adekvatli (mos). Agar R фэ  R фт bo’lsa unda model adekvat emas, hisoblashga (qo’llashga) yaroqsiz hisoblanadi.

2.3-jadval Mehnat unumdorligini aniqlash tenglamasini adekvatligini hisoblash . № y i y ik n y i =∑ y i m i yix - y i ( yix - yi ) 2 m ( yix - yi ) 2 ∑ i m 1 608,1 614,8 614,8 7,7 59,29 59,29 2 647,2 637 637 -10,2 104,04 101,04 3 652,2 659 659 6,8 46,24 46,24 4 691,4 682,8 682,8 -8,6 73,96 73,96 5 696,4 703 703 6,6 43,56 43,56 327,09 327,09 Mehnat unumdorligining R фэ statistik ma’lumotlardan hisoblangan Fisher kriteriysi: R фэ = Da D ур . (11) Bunda: D a – adekvatlik dispersiyasi; D ur – o’rtacha disperslik. (13) m · n Bunda y ix - y i - jadvaldan olinadi; n – hisobga olish (o’lchash) soni, n=5; m – necha marta aniqlangan bir yilda, m=1

Bular uchun: jadvaldan olingan Fisher kriteriysi R фт = 6,3. Demak, 1,34<<6,3 bo’lganligi uchun regressiya tenglamasi adekvat hisoblanadi va tadkik etilayotgan “Yulduz” restoranining so’nggi yillar ishidagi mehnat unumdorligining matematik modeli xisoblanadi. Shunday qilib, matematik – model, ya’ni “Yulduz” restoranining so’nggi 5 yilda ishlaganida mehnat unumdorligining dinamikasi to’g’ri chiziqli tenglama qonuniyatiga bo’ysingan holda oshib borgan. Agar biz regression o’sishning uning y ning x ga nisbatan, ya’ni yillar davomida mehnat unumdorligining qanchalik o’sish qonuniyatiga bo’ysinib, rivojlanganligini, yanada aniqlashtirish maqsadida determinatsiya koeffitsientini aniqlasak: R g = r 2 = 0,5 2 = 0,25 bundan shunday, fikr tug’ildiki, mehnat unumdorligi shu yillarda oz miqdorda, ya’ni 25 % ga ta’sir ko’rsatgan, korxonaning rivojlanishida 75 % boshqa munosabatlar ta’siri borligini tushunishimiz mumkin. Kalit so’zlar: Ishlab chiqarish jarayoni, xizmatlar ko’rsatish jarayoni, unumli mehnat, ishchi kuchi, mehnat vositalari, mehnat predmetlari,prognoz, prognozlash, oldindan ko’ra bilish, ekstrapolyasiya va interpolyasiya, regression tahlil, korrelyasiya, adekvatlik dispersiyasi.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Real sektorda ishlab chiqarish jarayoni deganda nimani tushunasiz? 2. Jamiyatda ishlab chiqarishning amalga oshishida qanday omillar qatnashadi? 3. Ishchi kuchi deb nimaga aytiladi? 4. Kapital bu nima? 5. Ishlab chiqarish vositalariga nimalar kiradi? 6. Prognoz deganda nimani tushunasiz? 7. Prognozning axborot bazasi bo’lib nimalar hisoblanadi? 8. Prognozlash jarayoni o’z ichiga qanday bosqichlarni oladi? 9. Prognozlash jarayonida qanday ko’rsatkichlarning muvofiqlashgan tizimidan foydalaniladi? 10. Oldindan aytib berish va ko’rish deganda nimani tushunasiz? 11. Prognozlash jarayoniga asoslanadigan asosiy tamoyillarni sanab bering 12. Shakllanish darajasiga ko’ra prognozlash qanday metodlarga bo’linadi? 13. Prognozlash metodologiyasi nimadan iborat? 14. Regression tahlilning asosiy maqsadi nimadan iborat? 15. Fisher kriteriysi nima?

Adabiyotlar 18. Fayziev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. O’quv qo’llanma. Samarqand: “Zarafshon” nashriyoti, 2010. 19. Xasanov R., Asatullaev X., Suvonqulov A., Xakimov X. Real sektor iqtisodiyoti va uni prognozlash. O’quv qo’llanma. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. TMI. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2013, - 192 b. 20. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. – T.: “Fan va texnologiya”, 2013. 21. Kurbanova R.J. Servis korxonalarini moderniza- siyalash va ularda xizmat ko’rsatish samaradorligi-ni oshirish. Monografiya. T.: “Navro’z” nashr. DUK, 2013y. 22. Muratov R.S., Djalalova I.A., Oripov S.Sh., Korxona Iqtisodiyoti: T.; Fan va texnologiya, 2014 y. 23. Shavqiev E., Normuradov U.N., Artikov Z.S., Hazratov A.P. “Korxona iqtisodiyoti” fanidan ma’ruzalar kursi. (I-II qismlar) – Samarqand, SamISI, 2016.

O'xshashlar

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari

Ishlab chiqarish jarayoni va uni tashkil etish

Real sektorda servis tizimi xizmatlarinig sifati va samaradorligi

Real sektorda asosiy turdagi servis xizmatlarning tasnifi va tavsifi