Солиқ ва солиққа тортиш ҳақида илмий қарашлар. Умумий ва хусусий солиқ назариялари - Iqtisodiyot - Referatlar

Солиқ ва солиққа тортиш ҳақида илмий қарашлар. Умумий ва хусусий солиқ назариялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Иқтисодий таълимотларда солиқларга оид ғоялар ва назариялар талқини. 2. Умумий солиқ назариялари. 3. Х усусий солиқ назариялари.

www.arxiv.uz 1. Иқтисодий таълимотларда солиқларга оид ғоялар ва назариялар талқини. Солиқнинг моҳияти тўғрисидаги қарашлар ва уларнинг жамият иқтисодий тизимидаги ўрни жамият муносабатларининг ривожланиши билан мос равишда ривожланиб бормоқда. Солиққа тортиш тўғрисидаги қарашларнинг шаклланиши бир неча босқичлардан иборат бўлиб, бошланғич босқичларда солиқга иқтисодий категория сифатида қаралган бўлса, сўнги босқичларида уларнинг ҳуқуқий жиҳатларига кўпроқ эътибор қаратила бошланди. Солиққа тортиш илк кўринишларидан бири - бу мағлуб бўлган давлатдан совға тариқасида ундирилган. Мағлуб бўлган давлатнинг ҳамма бойликлари ғолиб давлатга ҳарбий мукофот сифатида ва ҳаражатларини қоплаш учун ўтган. Кейинчалик мағлуб бўлган давлат ғолиб давлатни моддий жиҳатдан таъминлаб туришлари (ёки пул тўлаб туришлари) шарт эди. Бошқача қилиб айтганда - солиқнинг биринчи шакли мағлублардан солиқ (ёки мағлублар солиғи) сифатида ундирилган. Давлатчилик муносабатлари ривожланишининг дастлабки босқичларида ва тинчлик пайтларида солиққа тортиш тизими зарур қурбонлик сифатида жамиятнинг иҳтиёрий эмас, балки мажбурий талабларига асосланган тарзда амалга оширилган. ўша даврнинг ўзидаёқ солиқнинг муҳим белгиси - мажбурийлик сезилиб турарди. Бундан ташқари солиққа тортиш ҳали такомиллашмаган бўлса ҳам, унинг муҳим элементларидан бири - Солиқ ставкаси ажралиб турган. Моисейнинг бешлигида шундай дейилган «… ва барча ердаги донларнинг ва дарахт ҳосилларининг 1Ғ10 қисми Худога тегишлидир» , яъни биринчи даромад солиғи ставкаси 10 фоизни ташкил этган. Қадимги Мисрда ва кўплаб шарқий давлатларда Солиқ давлат бошлиғига тегишли бўлган ердан фойдаланганлик учун ижара ҳақи сифатида ундирилган. Дастлабки феодал давлатларида солиқ давлат бошлиғига совға сифатида берилган. Тасодиф эмаски ўрта асрларда

www.arxiv.uz Англияда «солиқ« ва «совға» сўзлари деярли синоним сўзлар бўлиб, иккиласи ҳам «gift» сўзи билан ифодаланган. Германияда эса солиқ нинг номи давлат томонидан солиқ т ў лаш мурожаати билан боғлиқ б ў лган. Кейинги даврларда солиқга ҳалқни ў з давлатига ёрдами сифатида қаралган. Ҳозирги кунгача немис тилида солиқ номи - « steuer » қ ў ллаб-қувватлаш маъносини билдиради. Аммо XVIII асрда солиқ нафақат иқтисодий маънога эга б ў лган, балки ҳуқуқий маънога ҳам эгалиги ҳақида тасаввур шаклланган. Айнан шу даврда солиқга фуқароларни давлат олдидаги юридик мажбурияти сифатида қаралди. Шундай қилиб, инглиз тилида ҳозиргача баъзи бир солиқ «duty» деб номланади, яъни қарз, мажбурият деганидир. Солиққа тортишнинг т ў лақонли назарий асосланиши чуқур тари х ий илдизга эга эмас. XVII асргача ҳамма солиқ т ў ғрисидаги тасаввурлар тасодифий ва тартибсиз ҳарактерга эга б ў лган, бу эса ушбу давргача солиқларга бағишланган тадқиқотлар тор доирада олиб борилганлигидан далолат беради. Вақтинчалик ва тасодифий солиқни доимий ва умумий т ў ловларга айлантирилиши аҳолининг норозилигига олиб келди ва бу ҳолат молия илмидан солиқни назарий асослаб беришни талаб қилар эди. Узоқ вақт давомида солиқ назариясида - классик қарашлар асосий назария б ў либ келди. Бундан 200 йиллар чамаси илгари А. Смит томонидан давлат молияси эволюциясини ў рганишга асос солинди. Бу назария мустақил хў жалик юритувчи субъектлар даромадидан давлат х азинасига тартибли ва самарали равишда солиқ ундиришнинг т ў рт тамойилини ў ртага қ ў йди: тенглик, аниқлик, т ў лашнинг қ у лайлиги ва арзонлиги . Классик-олимлар У. Пети , Ж. Б. Сей ва инглиз иқтисодчилари Д. Риккардо , Ж. Миль лар иқтисодиётни самарали ва ў зини- ў зи бошқара олади деб ҳисоблашган. Уларнинг фикрича талаб таклифни яратади, агар ишлаб чиқарувчилар к ў пайиб кетишса улар ў злари тақчил тармоқларга ўтишини, солиқ эса фақатгина бюджет даромадининг манбаи сифатидагина роль ў йнайди х олос деб ҳисоблашган. Солиқ б ў йича олиб борилган изланишлар фақатгина уни

www.arxiv.uz ундириш (тенглик ва прогрессивлик) ва ундирилган маблағларни фискаль эҳтиёжларни қондириш учун ишлатиш устида олиб борилар эди. Аммо иқтисодиётнинг ривожланиши ва иқтисодий циклларнинг б ў либ туриши классиклар назарияларни бир қадар ў згаришига олиб келди, яъни давлатнинг роли ва иқтисодий жараёнларга таъсир к ў рсата олишини белгилаб бериш керак б ў либ қолди. Бундан ташқари солиққа тортишнинг ижтимоий- иқтисодий чеҳараларини ҳам белгилаб олиш керак эди. Бизга маълумки, солиққа оид ғоялар, илмий қарашлар ва назарияларнинг мамлакат иқтисодий ривожланишига таъсири жараёни уларнинг ў зига х ос жиҳатлари билан боғлиқдир. Шу ў ринда бизга солиққа оид ғоялар, илмий қарашлар ва солиқ борасидаги яратилган назарияларнинг моҳияти, аҳамияти ва бошқа ў зига х ос х усусиятларидан келиб чиқиб, улар ў ртасидаги аниқ фарқли чегараларни аниқлаш муаммоси ҳали-ҳануз мавжуддир. Асосий солиқ назариялари XVII асрдан бошлаб шакллана бошлади ва асосий тамойилларнинг мужассамлашганлиги сифатида буржуазия илмида умумий солиқ назарияси номини олди. Унинг асосий й ў налишлари бевосита жамиятнинг иқтисодий ривожланиши таъсири остида шаклланди. Умуман олганда, солиқ назарияси деганда солиқнинг моҳияти ва аҳамияти, уларнинг жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги ў рни, роли ва аҳамияти ҳақидаги илмий билимларнинг у ёки бу тизими ифодаланади. Бошқача қилиб айтганда, солиқ назарияси солиқнинг у ёки бу вазифасини тан олинишига қараб давлатларнинг солиқ тизимларини турли ҳил шаклланиш моделларини ў зида акс эттиради. Кенг маънода солиқ назарияси ҳар қандай умумий илмий тадқиқотларни ў рганиш билан бирга (умумий солиқ назарияси) солиққа тортишнинг алоҳида муаммоларини ҳам ў рганади (хусусий солиқ назарияси). Х усусий солиқ назариялари турли х ил солиқнинг ў заро нисбатларини, солиқнинг таркибини, солиқ ставкаларини ва бошқаларни ў рганади. Бу назариянинг яққол мисоли ягона солиқ назариясидир. Шу тариқа умумий солиқ назариялари солиққа тортишни умумий жиҳатларини, х усусиятларини белгилаб берса, х усусий

www.arxiv.uz солиқ назариялари эса қайси солиқни жорий қилиш кераклиги, уларнинг сифат таркиби қандай б ў лиши кераклиги ва бошқаларни белгилаб беради. 2. Умумий солиқ назариялари. Умумий солиқ назарияларининг илк к ў ринишларидан бири солиққа тортишнинг алмашинув назарияси ҳисобланади. Бу назариянинг моҳияти шундан иборатки, фуқаролар ташқи кучлар ҳужумидан ҳимояланишни, давлатда тартиб сақлашни ва бошқаларни давлатдан т ў лаган солиқлари ҳисобига сотиб олишади. Ушбу назария фақатгина ў рта асрлар шароитига мос б ў либ, ў ша даврда бож ва йиғимларга ҳарбий ва ҳуқуқий ҳимоя сотиб олиниши сифатида қаралиб, г ў ё қирол ва фуқаролар ў ртасида тузилган шартнома сифатида қаралган. Бу шароитда алмашинув назарияси мавжуд муносабатларнинг расмий акси эди. Алмашинув назариясининг турли х ил к ў ринишлари мавжуд б ў либ, улардан бири маърифат даврида пайдо б ў лган атомистик назариядир . Унинг намоёндалари б ў либ француз Себастьян де Вобан (1633-1707 йиллар «Жамият битими» назарияси) ва Шарль Монтескье (1689-1755 йиллар «Омма битими» назарияси) ҳисобланади. Бу назария тарафдорлари солиқ фуқаролар ва давлат ў ртасидаги битим ҳисобланиб фуқаролар давлатнинг ҳимояси, ҳавфсизликни таъминлаш ва бошқа х изматлари учун солиқ т ў ловларини т ў лайдилар деб тушунтиришга ҳаракат қилганлар. Шундан келиб чиқиб, ҳеч ким давлат ҳизматларини рад эта олмаганидек, солиқни тўлашни ҳам рад эта олмайдилар деб ҳисоблашади. О х ир-оқибат ушбу битим энг фойдали б ў либ, ҳаттоки энг кучсиз давлат ҳам ҳар бир фуқаро ў з- ў зини х авфсизлигини таъминлагандан к ў ра я х широқ ва афзалроқ муҳофаза қила олишини қайд этади. Бошқача қилиб айтганда, солиқ фуқароларни тинч яшаши учун т ў лови деб ҳисоблашган. Шунингдек англиялик иқтисодчилар Томас Гоббс (1558-1679 йиллар), Вольтер (1694-1778 йиллар) ва Оноре Мирабо (1749-1791 йиллар) лар ҳам ушбу назария тарафдорлари ҳисобланишган. XIX асрнинг биринчи ярмида швейцариялик иқтисодчи Симонд де Сисмонди (1773-1842 йиллар) ў зининг «Политэкономиканинг янги асослари»

www.arxiv.uz номли илмий асарида (1819 йил) Солиқ назариясини роҳатланиш (қаноатланиш) назарияси сифатида таърифлайди. Солиқ г ў ёки, фуқароларни жамиятдан олган роҳатлари учун т ў лов сифатида қаралади. Фуқаролар солиқларни т ў лаш ҳисобига жамиятдаги тартиб-интизом, одил судлов тизими, мол-мулки ва ша х сиятини муҳофаза қилиш каби х изматларни сотиб олади ва бундай х изматларни фуқароларнинг роҳатланиши сифатида қарайди. Шундай қилиб, Сисмонди ў зининг ушбу назариясида у алмашинув назариясининг замонавий к ў ринишини ифодалашга ҳаракат қилган. Ушбу даврда солиқга суғурта мукофоти сифатида қараш шаклланди, бу қараш тарафдорлари француз ҳукумати арбоби Адольф Тьер (1797-1872 йиллар) ва англия иқтисодчиси Джон Мак-Куллоҳ (1789-1864 йиллар) лардир. Уларнинг фикрича, Солиқ - бу суғурта т ў ловидир, яъни ҳар қандай х авф- х атар пайдо б ў лиш тасодифи учун фуқаролар давлатга солиқ т ў лайдилар. Солиқ тўловчилар тижоратчилар ҳисобланиб, улар ў з даромадларига боғлиқ ҳолда мулкини урушдан, ёнғиндан ва талончиликдан ҳимоя қиладилар. Аммо солиқ суғурта т ў лови каби суғурта ҳодисаси р ў й берганда фуқароларга қайтарилиш учун эмас, балки ҳимоя ва ҳавфсизликни таъминлаш ҳаражатларини молиялаштириш сифатида т ў ланган. Классик Солиқ назарияси (Солиқнинг нейтрал назарияси) анча юқори назарий аҳамиятга эга б ў либ, ушбу назария шотландиялик иқтисодчи А.Смит (1723-1790 йиллар), инглиз иқтисодчиси Д.Рикардо (1772-1823 йиллар) ҳамда уларнинг давомчиларининг илмий фаолиятлари билан боғлиқдир. Бу назария тарафдорлари солиқни давлатнинг ҳаражатларини қопловчи бир даромад сифатида қарашган. Ушбу қарашлар А.Смитнинг бозор иқтисодиёти назариясига асосланган эди. Бозор шароитида хў жалик субъектларининг мустақиллиги ва эркин фаолият к ў рсатиши талаб этилади. А.Смит давлат бошқарувининг марказлашган шаклига қарши чиқиб, бу борада қуйидагиларни баён этади: «Марказлашган бошқарув тизимидан марказлашмаган бошқарув тизимига ў тиш талабни қондиришнинг максимал даражага етишини таъминлайди. Бозор иқтисодиёти бирор бир тарзда

www.arxiv.uz бошқарилмаса ҳам, у қатъий қоидаларга б ў йсинади» . А.Смит ў зининг « Х алқлар бойлигининг сабаблари ва табиатлари» номли китобида (1776) бу қоидаларни таҳлил қилиб, эркин рақобат шароитида баҳони ишлаб чиқариш ҳаражатларига мос келиши ва ресурсларни тармоқлар ичида тақсимланиши мисолида к ў рсатиб ў тишга ҳаракат қилган. Шунингдек, А.Смит давлат бозор иқтисодиёти ривожланишини таъминлаши ва мулкдорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиши керак деб ҳисоблайди. Бу функцияларни бажариши учун давлатга маълум миқдордаги маблағлар керак. Бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг т ў ғридан-т ў ғри даромади камаяди, шунинг учун юқоридаги ҳаражатларни қоплаш учун солиқдан тушумлар асосий ў ринни эгаллаши керак. Давлатнинг бошқа ҳаражатларини молиялаштириш (қурилиш, й ў ллар, суд органларининг бинолари ва бошқалар учун ҳаражатлар) бож ва йиғимлар ҳисобига, яъни ушбу х изматлардан манфаатдор ша х слар ҳисобига амалга оширилади. Шунинг учун солиқлар беминнат х усусиятга эгалиги, бож ва йиғимлар эса солиқ сифатида қаралмаслигига урғу берган. Классик назария асосчиларидан бири б ў лмиш француз ҳуқуқшунос олими Поля Мари Голменинг қайд этишича, солиқнинг ягона мақсади давлатнинг ҳаражатларини қоплашдир. Бу концепция солиқнинг «ғазнани т ў лдирувчи ва фақат солиқни молиявий функциясини тан олувчи» вазифасини чеҳаралайди ва у «давлат-назоратчи» концепцияси билан боғлиқ. Лекин иқтисодий муносабатларни ривожланиши бу назарияни ў згаришига олиб келди. Неоклассик назария тарафдорлари иқтисодий жараённи нот ў ри к ў рсатиш оқибатида солиққа тортиш бир соҳага ижобий таъсир этса, иккинчи соҳага салбий таъсир этишини инобатга олган ҳолда солиқни иқтисодиётга таъсирини рад этмайдилар. Солиққа тортишнинг классик назарияси ҳозирги кунга келиб бир қадар ў з кучини й ў қотган, чунки ҳозирги кунда жиддий салбий иқтисодий оқибатларсиз солиқ орқали миллий маҳсулотнинг 1Ғ4 қисмини ундириш мумкин эмас. Солиқнинг ундирилиши фуқароларнинг сотиб олиш қобилиятини камайтиради ва тадбиркорларнинг инвестицион

www.arxiv.uz имкониятларини пасайтиради, эгри солиқ товар нар х ини оширади ва истеъмолга таъсир этади, бу эса ў з- ў зидан жамиятдаги к ў плаб иқтисодий жараёнларга таъсир этади. Солиққа тортишнинг классик назариясига инглиз иқтисодчиси Джон Мейнорд Кейнс (1883-1946 йиллар) ҳамда унинг издошлари изланишларига асосланган кейнсчилик назарияси қарши чиқди. Бу назариянинг марказий ғояси қуйидагидан иборат: солиқлар иқтисодиётни бошқаришнинг муҳим қуролидир, унинг муваффақиятли ривожланишининг таркибий қисмларидан биридир. Кейнс ў зининг «Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси» (1936 йил) номли илмий асарида баён қилган фикрига к ў ра иқтисодий ў сиш фақат т ў ла бандлик шароитида пул жамғармасига боғлиқ б ў лади. Аммо т ў ла бандликка эришиш мумкин эмас. Бундай шароитда катта жамғармалар иқтисодий ривожланишга т ў сқинлик қилади, жамғармаларни ишлаб чиқаришга қ ў йилмаслиги пассив даромад манбаи ҳисобланади. Шунинг учун салбий оқибатларни бартараф этиш учун ортиқча жамғармалар солиқ ёрдамида ундириб олиниши керак. Кенг маънода кейнсианчилик назарияси иқтисодиётни макроиқтисодий даражада таҳлилига асосланган. Бу назария «самарали талаб» ни яратиш, яъни яратилган маҳсулотнинг бутунлай сотилишига давлатнинг тартиблашган сиёсати билан аралашса самарали б ў лишини исботлаб берди. Кейнсгача б ў лган даврда давлатнинг асосий бойлиги б ў либ тежамкорлик қобилиятини ҳам қ ў шди, яъни дунёнинг бойликларига эришишнинг асосий шартлари деб к ў рсатиб берди. Шунинг учун ҳам инвестициялар оқиб келишига эришишда давлатнинг роли кичик эмаслигини к ў рсатади, яъни давлат фақатгина пул-кредит сиёсати билангина эмас, балки ў зининг бюждет сиёсати, яъни давлат ў зининг сиёсатини давр талабига мос солиқ тизимини яратиш, солиқ ставкаларини тартибга солишга қаратишини к ў рсатади. У шу билан бирга янгиликка эришишга давлат ҳамкорлик ва ёрдам к ў рсатишини таъкидлайди. Кейнс солиқ ставкаларини прогрессив б ў лишини ёқлаган. Чунки,

www.arxiv.uz прогрессив солиқ ставкалари ишлаб чиқарувчини капитал қ ў йилмаларга нисбатан б ў лган рискни қабул қилишга рағбат беради. Унинг назариясини асосий шартларидан бири т ў лиқ бандлик шароитида жамғармаларни иқтисодий ўс ишга таъсир катталигидир. У катта миқдордаги жамғармаларни ишлатилмаслиги иқтисодий ў сишга т ў сқинлик қилишини таъкидлайди, чунки у даромадларнинг пассив манбаи ҳисобланади. Ишлатилмаётган ортиқча жамғармаларни олишини к ў зда тутиб, давлатнинг аралашуви лозим деб ҳисоблайди. Давлат солиқ орқали даромадларни олинишига ва олинган маблағларни инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга ва ў зининг ҳаражатларини қоплашга интилишини к ў рсатади. Кейнснинг фикрича юқори солиқ ставкалари ижобий роль ў йнайди. Юқори Солиқ ставкалари бюджетни ажралмас қисми б ў либ, бу категория иқтисодиётни тартиблашга ёрдам беради. Солиқ ставкаларини пасайтириш эса бюджет даромадларини камайишига олиб келади ва иқтисодий нобарқарорликни кучайтиради. Солиқ ҳудди « ў рнатилган тартибловчи» каби бу жараённи текислайди: иқтисодий ў сиш пайтида солиққа тортиладиган даромадлар солиқ ставкаларига нисбатан секинроқ ў сади, иқтисодий инқироз пайтида эса солиқ даромадларга нисбатан тезроқ камаяди. Шунинг натижасида жамиятнинг ижтимоий ҳаётини барқарорлаштиришга эришилади. Шундай қилиб солиқдан тушадиган бюджет даромадлари фақатгина солиқ ставкаларига боғлиқ б ў лмасдан, балки прогрессив шкалада солиққа тортилаётган даромадларнинг ҳам ў згаришига боғлиқ б ў лади. Англия ҳукумати бу назарияни биринчи жаҳон урушидан олдин самарали қ о ллай олди. Чунки бу даврда давлатнинг ҳамма кучлари қуролланишни такомиллаштиришга қаратилган эди. Неокейнсчилик назариясида солиқ муаммоларига етарлича жой ажратилган. Инглиз иқтисодчилари И.Фишер ва Н.Калдорларнинг фикрича солиққа тортиш объектини иккига б ў лишни: истеъмолга (истеъмол қилинаётган маҳсулотнинг пировард баҳосига) ва жамғармага (фақатгина қуйилмаларга нисбатан фоизлар билан чекланиб қолади) солиқни биргаликда

www.arxiv.uz қ ў ллаш. Шундан истеъмолга солиқ ғояси пайдо б ў лди, бу бир вақтнинг ў зида жамғаришга б ў лган рағбатни чекламайди ва инфляцияни олдини олади. Истеъмол таварларини сотиб олиш учун қаратилган маблағлар бундай шароитда инвестиция қилиш учун ёки жамғаришга, яъни кейинчалик капитал қ ў йилмаларга давлатнинг бюджет сиёсати амалга оширилади ва иқтисодиётни келажакда ривожлантириш учун ижобий омил б ў лади деб қаралган. Аммо ишлаб чиқаришнинг тушиб кетган пайтида ҳаражатлар камайиши секинлашади, буни таъсирида даромад камаяди. Бозорда эса ваҳима талаб пайдо б ў лади, бу эса истеъмол солиқи орқали бюджетга к ў проқ пул тушуради. К ў риниб турибдики бу усул иқтисодиётни тартиблай олмайди. Аммо Н.Колдорнинг фикрича, истеъмолга Солиқ прогрессив б ў лиши шу билан бирга алоҳида олинган маҳсулотларга (масалан, кундалик эҳтиёж моллларига) етарлича солиқ имтиёзлари берилиши керак дейди. Шу билан бирга, агар кам даромадли аҳолидан истеъмол солиғи олинмаса анча ҳаққонийроқ б ў лган б ў лар эди. Бундан ташқари жамғармалар бу солиққа тортилмаслиги керак, чунки улар келажакда инвестиция қилиш учун керак ва иқтисодиётни ў сишига рағбат б ў лади. Монитаризм назарияси америкалик иқтисодчи, Чикаго университети профессори М. Фридман томонидан ишлаб чиқилган. Уларнинг асосий ғояси бозорни ў з ҳолига қ ў йиш, давлат аралашувини чеклашга қаратилган. Давлатга эса бошқа ҳеч қандай институт тартиблай олмайдиган пул-кредит сиёсати топширилиши керак деб ҳисобланади. Улар ҳам солиқни камайтириш тарафдорлари б ў лишган. Монетаристларнинг фикрича иқтисодиётни бошқаришнинг асосий усулларидан бири бу - муомаладаги пул массаси ва банк кредит ставкаси орқали таъсир этишдир. Уларнинг фикрича давлат ҳаражатларини ошиб кетиши инфляцияга олиб келади, пулни эмиссия қилиш бу бойлик яратишга кирмайди. Муомаладаги пулларни давлат қарз мажбурияти сифатида қайтариб ололмаса, солиқ орқали олиши кераклиги таъкидланади.

www.arxiv.uz Ушбу назарияда солиқга кейнисистик иқтисодий концепциялардаги каби катта аҳамият берилмайди. Бу вазиятда солиқ бошқа меҳанизмлар билан бир қаторда пул муомоласига таъсир қилади. Х усусан солиқ орқали ортиқча пул миқдори ундирилиши лозим деб ҳисобланади. Монетаризм ва кейнсчилик назарияларда солиқ иқтисодиёт ривожланишининг ноқ у лай омилларини камайтиради деб ҳисобланади. Кейнс назариясида бундай омил б ў либ ортиқча пул ҳисобланса, монетаризм назариясида эса - ортиқча жамғармалар ҳисобланади. 1980 йиллар бошида Америка олимлари М.Бернсон, Г.Стайн ва А.Лэффер томонидан ишлаб чиқилган таклиф иқтисодиёти назарияси Кейнс назариясига қараганда солиқни иқтисодий ривожланиш ва тартибга солишнинг бир омили сифатида к ў проқ аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди. Мазкур назария юқори даражада солиққа тортиш тадбиркорлик ва инвестицион фаолликка салбий таъсир қилишини, бу эса оҳир оқибатда солиқ т ў ловларидан тушумлар камайишига олиб келишини асослаб беради. Шунинг учун улар солиққа тортиш ставкаларини пасайтириш ва корпорацияларга ҳар- х ил имтиёзлар беришни таклиф этади. Муаллифларнинг фикрига к ў ра солиқ юкини пасайиши шиддатли иқтисодий ў сишга олиб келади, юқори солиқ ставкалари эса тадбиркорлик инициативасини камайтиради ва инвестиция сиёсати, ишлаб чиқаришни янгилаш ва кенгайтиришни сусайишига олиб келади. Солиқ ставкалари шкалаларини шаклланиш даражаси б ў йича умумий қонун бор. Кенг солиққа тортиладиган базага нисбатан камроқ солиққа тортиш ставкасини қ ў ллаш, етарли даражада кам б ў лган солиқ базасига нисбатан эса бунинг тескариси, алоҳида солиқ турларини юқори ставкада қ ў ллаш керак. К ў риниб турибдики юқори ва паст солиқ ставкалари хў жалик фаолиятига ва тадбиркорларни иш фаоллигига ҳар х ил таъсир к ў рсатади. Солиқ ставкасининг ў сиши фақатгина маълум даражага етгунича бюджетга тушадиган даромадларни ў сишига олиб келади, кейин бу ў сиш секинлашади ва яна ошган сари бюджет даромадлари унинг ошишига

www.arxiv.uz нисбатан тезроқ камаяди. Шундай қилиб солиқ ставкаси маълум даражага етганида тадбиркорлик инициативаси ў лади, ишлаб чиқаришни кенгайтиришга б ў лган рағбат камаяди, солиққа тортиладиган даромадлар камаяди, натижада солиқ т ў ловчиларнинг бир қисми иқтисодиётни «қонуний» секторидан «яширин» секторига ў тади. Лаффернинг назариясига к ў ра иқтисодиётнинг ривожланиши солиқ юкини ошишига т ў ғри пропорционалдир, яъни солиқ ошиши билан яширин иқтисодиёт к ў паяди, натижада олинган даромадларнинг к ў п қисми декларацияда к ў рсатилмайди. 3. Х усусий солиқ назариялари. Х усусий солиқ назариялари ичида энг биринчиларидан бири б ў либ, т ў ғри ва эгри солиқ нисбати назарияси ҳисобланади. Европа цивилизацияси ривожланишининг бошланғич даврида т ў ғри ва эгри солиқнинг жорий қилиниши жамиятнинг сиёсий ривожланишига боғлиқ б ў лган. Мулк анча текис тақсимланганлиги оқибатида ҳали демократик тартиблар сақланиб қолган ў рта аср шаҳарларида солиқ тизимлари асосан т ў ғри солиқга асосланиб тузилган. Эгри солиқ анча оғир ва х алқ аҳволига салбий таъсир қилади деб ҳисобланган, чунки улар товар қийматини оширади. Аристократия х алқ қаршилигини синдирганидан с ў нг эгри солиқнинг қ ў лланилиш устунлиги ўрнатилди ва у асосан биринчи зарур б ў лган товарларга нисбатан қ ў лланилди (масалан, тузга солиқ). Шундай қилиб, биринчи ёндашув га асосан эгри солиқ солиқ т ў ловчилар учун зарарли ҳисобланади, чунки улар ҳалқ аҳволини ёмонлаштиради. ўрта асрлар о х ирларида пайдо б ў лган ушбу назарияга иккинчи ёндашув эса, аксинча эгри солиқни жорий қилиниши зарурлигини асослаб берган. Эгри солиқлар ёрдамида солиққа тортишнинг тенг шароитларини таъминлаш таклиф этилган. Бой табақа вакиллари солиқлар б ў йича турли ҳил имтиёзларга эга б ў лганлиги сабабли улар оладиган даромадлар солиққа тортилмай қолади. Шунинг учун эгри солиққа тортиш тарафдорлари солиқларни товар нар х ига устама шаклида белгиланишини ёқлаб чиқадилар. А.Смит ва Д.Рикардолар ҳам эгри солиққа тортиш тарафдорлари ҳисобланишган, улар уни и х тиёрийлик ғояси орқали асослаб беришди. Бу ғоя

www.arxiv.uz эгри солиқ т ў ғри солиқга қараганда енгилроқ деган тасдиқдан келиб чиқади, чунки улардан эгри солиқларга товарларни х арид қилмасдан осон қочиш мумкин деган х улосани беради. Лекин XIX аср о х ирида т ў ғри солиқ тенглаштириш мақсади учун, эгри солиқ эса тушумларнинг самарали олиниши учун м ў лжалланиши, ушбу масала б ў йича ҳамма баҳслашувлар т ў ғри ва эгри солиққа тортиш ў ртасида ў заро балансни таъминлаш зарур деган х улосага келинди. Баъзи мута х ассислар «т ў ғри ва эгри солиқнинг оқилона қоришмаси» т ў ғрисидаги ғояга ҳаттоки солиқ тизимининг бир тамойили сифатида қарашган. Х усусий солиқ назариялари ичида муҳим аҳамият касб этган назариялардан бири ягона солиқ назариясидир. Ягона солиқ назариясидан қурол сифатида ижтимоий-сиёсий ислоҳотчилар бир неча бор фойдаланишган. Шуни таъкидлаш лозимки, бу назария солиқ муаммоларидан к ў ра к ў проқ ижтимоий-сиёсий муаммоларни к ў риб чиққан. Ягона солиқни жорий қилиш ғояси барча даврларда машҳур ҳисобланган. Ҳаттоки, Англияда XVIII асрда биноларга нисбатан ягона солиқ жорий этиш керак деган шиор остида партия фаолият к ў рсатган. Мазкур назариянинг тарафдорлари ягона солиққа ҳамма офатлардан даъво сифатида қарашган. Ягона солиқ жорий қилинганидан кейин камбағалчилик бартараф этилади, иш ҳақи ошади, ортиқча ишлаб чиқариш б ў лмайди, саноатнинг ҳамма тармоқларида ишлаб чиқариш ў сиши юз беради деб таъкидланган. Ягона солиқ - бу солиққа тортишнинг муайян объектга нисбатан қ ў лланадиган ягона, битта солиқдир. Солиққа тортишнинг ягона объекти сифатида турли назариётчилар томонидан ер, ҳаражатлар, к ў чмас мулк, даромад, капитал ва бошқалар таклиф қилинган. Ягона солиқнинг биринчи к ў ринишларидан бири б ў либ ер рентасига солиқ ҳисобланади. Физиократлар - жамият ривожланишининг қишлоқ хў жалиги тизими тарафдорлари ҳисобланиб, саноатда соф даромад яратилмайди деб ҳисоблашган. Уларнинг фикрига к ў ра ҳамма бойликлар ерда мужассамланган ва ердан олинади. Шунинг учун даромаднинг ягона манбаи сифатида ер рентасига ягона

www.arxiv.uz солиқни жорий этиш керак. Демак бу солиқ турини фақат ер эгалари т ў лашлари керак бўлади. Бу назария ягона солиқни жорий этишни асоси сифатида «ерни ҳамма учун умумийлиги» ғояси сифатида таклиф қилинган эди. Ер - бу Оллоҳнинг неъмати ва у ҳаммага тегишли б ў лиши керак. Бундан ташқари ҳамма бойлик ердан олинади. Ҳақиқатда эса ер муайян ша х сларга тегили б ў лгани учун улар бойликнинг ягона манбаи эгалари сифатида ягона солиқни т ў лашлари шарт. XIX асрда америкалик иқтисодчи Генри Джордж (1839-1897 йиллар) «ягона ер солиғи» ғоясини илҳари суриб унга умумий т ў қчилик ва «ижтимоий тинчликни» таъминлаш воситаси сифатида қараган. Даврлар б ў йича солиқ назариялари мукаммаллашиб ва такомиллашиб бормоқда. Шуниндек, ягона солиқ назарияси ҳам 3-4 аср давомида ў з моҳиятини ў згартирмай келмоқда. Ягона солиқ назариясининг мамлакат иқтисодий ривожланишига қай тарзда таъсир этиши, мавжуд соҳаларга ижобий ёки салбий таъсири мамлакат миқёсида қ ў ллашдаги мавжуд муаммоларни ҳал этиш лозим. Ягона солиқ назариясини ў рганишда шуни таъкидлаш жоизки, солиққа тортиш объекти қандай б ў лишидан қатъий назар, бу назария прогрессив аҳамият касб этмайди. Ягона солиқнинг ижобий томонларини сифатида уни ҳисоблаш ва йиғишнинг осонлиги билан боғлиқ томонларини тан олиб, бироқ шуни қайд этиш лозимки, соф ҳолатта бу назария утопикдир ва уни амалиётга бутун мамлакат солиқ тизими сифатида қ ў ллаб бўлмайди. Лекин бошқа солиққа тортиш тизимлари билан бирга қ ў лланилганда у ижобий роль ў йнаши мумкин. Масалан, ягона солиқ назария асосида ётувчи ғоя Ўзбекистон Республикасининг солиқ тизимида қисман ифодаланганлигини к ў ришимиз мумкин. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 15 апрелдаги «Солиқ солишнинг соддалаштирилган тизимига ў тган микрофирмалар ва кичик кор х оналарга солиқ солиш тартиби т ў ғрисида» ги 159-сонли қарорига мувофиқ кичик корҳоналар ва микрофирмалар умумдавлат солиқлари ҳамда маҳаллий солиқ ва йиғимларни т ў лаш ў рнига ҳисобот давридаги хў жалик фаолияти натижалари б ў йича ҳисобланадиган

www.arxiv.uz ягона солиқни т ў лашлари мумкин. Бу вазиятда ягона солиқни жорий қилинишига прогрессив қадам сифатида қараш мумкин, чунки бу орқали кичик бизнес субъектларининг солиққа тортишда осонлик ва қ у лайликка эришилади. Солиққа тортишнинг назарий жиҳатларига солиқнинг ижтимоий-сиёсий табиати ҳам катта таъсир ў тказади. Бу айниқса пропорционал ва прогрессив солиққа тортиш назариялари нисбатида намоён б ў лади. Пропорционал солиққа тортиш ғоясига мувофиқ солиқ ставкалари солиқ т ў ловчининг даромади ҳажмидан қатъий назар унга нисбатан ягона фоизда белгиланган б ў лиши керак. Прогрессив солиққа тортиш ғоясига мувофиқ солиқ ставкалари ва солиққа тортиш юки солиқ т ў ловчи даромадининг ў сиши билан кўтарилади. Прогрессив назария тарафдорлари б ў либ ҳар доим жамиятни социалистик қайта қурилишининг етакчи тарафдорлари чиқишган, Карл Маркс ва Фридриҳ Энгельс эса ў зларининг Комунистик Манифестида уни ҳаттоки ҳусусий мулкчиликнинг й ў қотилиши ва социализмни қурилиши билан боғлашган. Мазкур назария батамом XIX асрнинг ў рталарига келиб шаклланиб б ў лди, аммо унинг баъзи бир элементларини А.Смит, ҳамда француз маърифатпарварлари Жан Жак Руссо (1712-1778 йиллар) ва Жан Батист Сэй (1767-1832 йиллар) асарларида (ёки тадқиқотларида) учратиш мумкин. Аммо солиққа тортишнинг прогрессив усулини к ў плаб тарафдорлари уни анча адолатлилигини таъкидлашган, чунки у тенгсизликни юмшатади ҳамда мулк ва даромаднинг қайта тақсимланишига таъсир қилади. Солиққа тортишнинг асосий муаммоларидан бири XX асрда тадқиқот бош объекти ҳисобланган солиқни юклаш назариясида ў з аксини топди. Шу билан бирга, солиқни юклаш муаммоси унинг амалий аҳамияти жуда катта б ў лса ҳам ҳозиргача кам ў рганилган муаммолардан бири б ў либ қолмоқда. Солиқларни юклаш назариясининг моҳияти шундан иборатки, солиқ юкини тақсимланиши фақат алмашиш жараёнида мавжуд б ў либ, унинг натижаси эса нар х нинг шаклланишида намаён б ў лади. Айнан алмашиш ва тақсимлаш

www.arxiv.uz жараёнлари орқали солиқни юридик т ў ловчиси солиқ юкини бошқа ша х сга, яъни солиқлар г арданига тушувчига ў тказиши мумкин, у эса солиққа тортишнинг бутун оғирлигини к ў таради. Америкалик иқтисодчилар Энтони Б., Анкинсон ва Джозеф Стиглицанинг қайд этишларича: «Давлат молиясининг иқтисодий таҳлили натижасида қилинган ниҳоятда муҳим х улосалардан бири шундан иборатки, солиқка тортиш т ў ғрисидаги низом расмий амал қиладиган одам билан бу солиқни т ў ловчи одам бир шаҳс б ў лишлари шарт эмас. Солиқ ёки давлат дастурининг ҳақиқий амал қилиш соҳасини аниқлаш - давлат сектори назариясининг энг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Солиқларни юклаш назариясининг асосчиси инглиз файласуфи Джон Локк (1632-1704 йиллар) ҳисобланади. У ҳамма солиқ о ғ ир оқибатда ер эгасига тушади деган х улосага келиб, бу муаммони ҳал этиш учун бир неча усулларни таклиф қилган. XIX аср оҳирларида Колумбия университетининг профессори Эдвин Селигмен (1861-1939 йиллар) ў зининг «Солиқнинг юкланиши ва тушиши» (1892 йил) номли китобида солиқ юкланишининг асосий тартибини баён қилади ва уларнинг икки турини к ў рсатади: сотувчидан х аридорга ў тиши (эгри солиқ қ ў лланганда р ў й беради) ва х аридордан сотувчига ў тиши (эгри солиқ, баъзи товарлар нар х лари ставкалар юқорилиги учун жуда баланд (масалан, акциз солиғи), бу эса товарга б ў лган талабни сезиларли даражада чеклаб қ ў яди). Солиқнинг юкланиши муаммоси ҳозирга қадар ҳам ў з ечимини топгани й ў қ. Америкалик иқтисодчилар К.Макконел ва С.Брюларнинг фикрларига к ў ра: Солиқ ҳар доим ҳам солиққа тортилиши лозим б ў лган манбалардан келиб чиқмайди. Баъзи бир солиқ юкланиши мумкин. Шу сабабли, солиқнинг асосий турлари юкланиши мумкин б ў лган соҳани ва солиқ к ў чиб ў тадиган с ў нгги нуқтасини аниқлаш керак. Бошқа ғарб иқтисодчилари Р.Масгрейв ва Д.Минзанинг фикрларига к ў ра, капиталистлар т ў лайдиган солиқнинг 30 % дан 50% гачаси истеъмолчиларга юкланади. Солиқларни юкланиши муаммоси ҳозирги пайтда Ўзбекистонда ҳам долзарб ҳисобланади, чунки

www.arxiv.uz республикамиз давлат бюджети даромадларининг юқори қисми эгри солиқлар ҳисобига шакллантирилмоқда. Бу эса солиқларнинг асосий оғирлиги товар, иш, х изматларнинг истеъмолчилари зиммасига тушаётганлигидан далолат беради.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Адолат» , 1992.- 32 бет. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси.-Т.: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами.2007 йил декабр 52 (1) сони.219-б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Д авлат солиқ х измати т ў ғрисида» ги қонуни. -Т.: « Х алқ с ў зи» , 1997 йил, 29 август. 4. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт - пировард мақсадимиз. - Т.: «Ўзбекистон» , 2000. 8-том, 528 бет. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Солиқ ҳуқуқий муносабатлари тушунчаси ва объектлари. Солиқ ҳуқуқий муносабатлари иштирокчилари. Солиқ юридик таркибининг элементлари

Халқаро солиққа тортиш

Мулк ҳуқуқи ва солиқ тизими

Туристик корхоналарни суғурталаш ва солиққа тортиш

Корхоналар даромадини солиққа тортиш