Солиқлар ва солиққа тортишнинг вужудга келиши ва ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Солиқларнинг пайдо бўлиши, илк кўринишлари ва ривожланиш босқичлари (I-давр, II-давр, III-давр). 2. Мамлакатимиз ҳудудида солиқнинг пайдо бўлиши, ўзига хос хусусиятлари ва ривожланиши. 3. А.Темур ва темурийлар даврида солиқ, солиққа тортишнинг ҳусусиятлари. 4. Октябрь инқилобигача бўлган даврда солиқ, солиққа тортишнинг ривожланишига умумий тавсиф. 5. Собиқ Иттифоқ даврида солиққа бўлган ёндашув.

www.arxiv.uz 1. Солиқларнинг пайдо бўлиши, илк кўринишлари ва ривожланиш босқичлари (I-давр, II-давр, III-давр). Солиқларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши давлат молиясининг шаклланиши ва ривожланиши жараёнида солиқ тўловчилар мол-мулкининг бир қисмини мажбурий кўринишда давлат хазинасига ўзлаштирилиши сифатида ундириш узоқ даврга бориб тақалади. Солиқларнинг пайдо бўлиши, уларнинг илк кўринишлари ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлиш ҳар бир илм аҳлини қизиқтириши табиийдир. Биз ҳанузгача солиқларнинг қачон пайдо бўлганлиги, уларни кимлар ва нима учун, қай тартибда ва қайси кўринишда ундирилганлигини аниқлашимиз учун шу даврларни ўз ичига қамраб олган тарихий манбалардан кенг фойдаланиш, уларни топиш ва ўрганиш муаммосини ҳал қилишимиз керак. Солиқларнинг қачон пайдо бўлганлиги ҳақида ҳеч қандай аниқ маълумот тарихий китобларда учрамасада, лекин солиқларнинг илк кўриниши сифатида қурбонлик қилинган ноз-неъматлар эътироф этилади. Бунинг ҳусусияти шундан иборатки, у мажбурий бўлмай ихтиёрий тарзда амалга оширилгандир. қилинган қурбонликлар эса камбағалларга, ночорларга, етимларга, муҳтожларга улашиб берилган. Кейинчалик жорий этилган солиқлар эса бевосита қабила ҳамда уруғлар ўртасида давом этиб турган уруш-жанжалларга боғлиқдир. Бундай солиқлар натура шаклида бўлиб, бир қабилани босиб олиш ёки ўзини муҳофаза қилиш учун сафарбар этилган. Солиқлар тариҳда инсон цивилизацияси билан бирга ривожланиб, унинг ажралмас қисми ҳисобланади. Солиқларнинг иқтисодий муносабатларда асосий ўринга чиқишига, авваламбор, давлатнинг шаклланиши, жамоаларнинг синфларга бўлиниши, қадимги ижтимоий тузумнинг вужудга келиши ҳамда уларнинг маълум молиявий манбага эҳтиёж сезишлари сабаб бўлган. Инглиз иқтисодчиси С. Паркинсон сўзи билан айтганда: «Солиқлар кўҳнадир - ҳудди дунёдек, унинг юзага келишида қачондир бир маҳаллий қўмондан ўз ҳудудида жойлашган дарё ёки тоғдан савдогар ҳамда саёҳатчи ўтса улардан ҳақ олиши сабаб бўлган» . 1 Солиқлар пайдо бўлиши ва ривожланиши жараёнида уларнинг шакллари ҳам ўзгариб келмоқда. Агарда бугунги кунга келиб солиқлар асосан пул шаклида ундирилаётган бўлса, улар қадимда бир қанча кўринишларда, жумладан, меҳнат шаклида, натура шаклида ундирилган. Шу билан биргаликда жамият иқтисодий тараққиёти юксалишига мос равишда солиқларнинг пулли шаклда ундирилиши ҳам тобора ривожланиб борди. 1 Паркинсон С. Закон и доходы. - М.: ПКК "Интерконтакт", 1992. - С.14- 15.

www.arxiv.uz В. Пушкарёва солиқлар ривожланиш тариҳини 3 босқичга ажратиб кўрсатади. 2 Уларнинг ҳар бири у ёки бу ҳусусиятлари ҳамда афзалликлари билан ажралиб туради. Биринчи босқичда солиқларнинг ривожланиши қадимги ва ўрта асрлар қишлоқ ҳўжалиги тизимига хос бўлиб, тартибсиз ҳамда асоссизлиги билан ажралиб туради. Худди шу даврда солиқ механизми ундирилиши жорий этилди. Солиқларнинг жорий этилиши давлатнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлиб, уларнинг амал қилишига давлат аппаратининг шаклланиши, армия, суд ва уларнинг молиявий манбалар билан таъминлаш зарурияти, товар ишлаб чиқаришни йўлга қўйилиши каби омиллар сабаб бўлган. Илк солиқлар тизимсиз тўловлар кўринишида бўлиб, улар натура шаклига эга бўлган. Аҳоли солиқларни экинлар ҳосилидан, савдо-сотиқдан ҳамда овлаган ҳайвонларидан тўлаганлар. Уруш вақтида эса қўшимча озиқ-овқат, кийим-кечак, қурол- аслаҳалар етказиш, ночор бўлса аскар сифатида қўшимча жалб этилган. Рим империяси ҳамда Афинада тинч-тотув пайтларда солиқ олинмаган. Солиқларни жорий этиш ва ундириш фақат уруш даврларига тўғри келган. Товар-пул муносабатларининг ривожланиши ва мустаҳкамланиши солиқларнинг ҳозиргидек пул кўринишига келишига олиб келди. Олдин солиқлар асосан чегара ва қўшин эҳтиёжларига, шаҳар атрофини мустаҳкамлашга, йўл ва ибодатҳона қурилишларига йиғилган бўлса, вақт ўтиши билан солиқлар давлат хазинаси даромадининг биринчи галдаги манбаи бўлиб қолди. Ҳозирги давр солиқ тизимига моҳиятан ўхшаш илк солиқ тизими қадимги Римда шаклланган. Бу солиқлар фақат уруш ҳаражатларини молиялаштириш учун зарур бўлган. Рим аҳолиси ўзининг мол-мулки, турмуш даражаси ҳамда оилавий аҳволидан келиб чиққан ҳолда солиқ тўлашган. Солиқ суммалари махсус шахслар томонидан ҳисоб китоб қилинган. Римда давлат ташкилотларининг ривожланиши бевосита император Октавиан Августин (эрамиздан аввалги 63-14 йиллар) томонидан солиқ ислоҳотини амалга оширишга, оқибатда эса илк пул солиқлари жорий бўлишига олиб келди. Солиқларни жорий этиш ва уларни назорати билан шуғулланувчи молиявий муассаса шаклланди. Ер солиғи давлат солиқларининг асосий улушини ташкил этган. Шу қатори к ў чмас мулкдан, балиқлардан, чорва ва бошқа моллардан солиқлар ундирилган. Т ў ғри солиқлардан ташқари эгри солиқлар ҳам б ў лган. Масалан, оборот солиғи 1 %, қуллар савдосидан 2 Пушкарева В. История финансовой м ы сли и политики налогов. Учебное пособие. - М.: Инфра-М, 1996. - С.17.

www.arxiv.uz оборот солиғи 4 % ва бошқалар. Бу даврга келиб солиқлар нафақат фискал, балки у ёки бу иқтисодий тармоқлар б ў йича тартибга солувчилик вазифасини ҳам бажара бошлаган. Аммо XVII асргача Европада солиқлар тартибсиз ундирилганлиги учун ягона тизимга эга бўлмаган. Уларнинг тақдири уруш натижаларига боғлиқ б ў либ, гоҳ камайиб, гоҳ к ў пайиб кетар, натижада аҳолининг тинка-порасини қуритган эди. Фақатгина XVII аср оҳири XVIII аср бошларига келиб солиқлар ривожланишининг иккинчи босқичи бошланади. Иккинчи босқичнинг ў зига х ос х усусияти шундан иборатки, унда солиқлар давлат бюджетини шакллантиришнинг асосий манбаси сифатида к ў рилган. Солиқ объектларини аниқлаш ва солиққа тортиш қонун қоидаларини тартибга солувчи илк солиқ тизими юзага келган. Т ў ғри ва эгри солиқлар илк бор ажратилиб, бу солиқларнинг муҳим ва аҳамиятли жиҳатлари очиб берилган. Солиқлар ичида асосий ў ринни акцизлар эгаллаган. Булар қонуний равишда шаҳар дарвозаларида мамлакатга киритилувчи ёки ундан чиқарилувчи товарлардан ундирилиб, ҳамма даромадлар ва тушумлар солиққа тортилган. Европа мамлакатларида демократиянинг ривожланиши натижасида солиқларни ҳисоблаш ва ундириш борасида аҳолининг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалалари ў ртага ташланди. Натижада 1689 йил Англияда «Билл ҳуқуқлари» китобида қатъиян ҳалқ вакиллари органларига давлат даромадлари ҳамда ҳаражатлари тўғрисида маълумот бериши белгиланди. Францияда эса фақатгина 1791 йил «Улуғ Француз революцияси» дан кейин давлат бюджети ва солиқлари ҳақида маълумот берила бошланди. Солиққа тортиш тизими ривожланиши билан бир қаторда солиққа тортиш назарияси ҳам аста-секин такомиллашиб борди. Солиққа тортиш назариясининг илк асосчиси шотландиялик иқтисодчи Адам Смитдир (1723-1790). У ўзининг « Х алқлар бойлигининг сабаблари ва табиатлари» номли китобида (1776) илк бор солиқ тамойилларини асослаб берди, солиқларнинг давлат молияси тизимидаги аҳамиятини солиқ тўловчиларга тушунтириб, уларни давлатга т ў лаш қуллик эмас , балки эркинлик аломати эканлигини асослаб берди. Учинчи босқичнинг ў зига х ос х усусияти шундан иборатки, унда солиқларнинг камайиши ҳамда солиқларни ў рнатиш ва ундиришга оид қонун-ҳужжатларнинг кучайиши яққол к ў зга ташланади. Жамиятда молия илмининг ривожланиши билан солиққа тортиш муаммолари ва услубиятларига бағишланган янги-янги илмий-назарий қарашлар вужудга келди. Аммо ҳеч қандай иқтисодий мактаб солиқларнинг фискал функциясидан муҳимроқ қарашни и лг ари сура олмади. XIX асрнинг иккинчи ярмида к ў п мамлакатлар янги илмий назарияларни ҳаётга татбиқ этишга уринганлар, лекин фақатгина биринчи

www.arxiv.uz жаҳон урушидан с ў нг янги илмий қарашларнинг самараси ў лароқ солиқ тамойиллари ҳозирги мукаммал к ў ринишга эга б ў лган. Айни шу вақтда замонавий солиқ тизимининг пойдевори қурила бошланди, т ў ғри солиқларнинг аҳамияти илмий жиҳатдан асослаб берилди ҳамда бюджет даромадлари улушининг катта қисмини т ў лдирувчи жисмоний шаҳсларнинг даромадига солинадиган солиқларни прогрессив ставкалари жорий этилди. Шу билан бирга тан олиш лозимки, шу вақтгача бирор бир давлатда мукаммал солиқ тизими амал қилмайди. Ҳозиргача иқтисодиёт илми солиққа оид к ў пдан-к ў п саволларга жавоб топа олмаяпти. Аммо ривожланган мамлакатларда доимо амалга ошириладиган ислоҳотлар шундан далолат берадики, барча ҳатти-ҳаракатлар солиқларнинг адолатли, тенг тақсимланган ҳамда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш каби унсурларнинг ривожланишига катта аҳамият берилган. 2. Мамлакатимиз ҳудудида солиқнинг пайдо б ў лиши, ў зига х ос х усусиятлари ва ривожланиши. Мамлакатимиз тари х ида милоддан олдинги ва милоддан кейинги даврларда ҳукмронлик қилган давлатларда, давлат бошлиқларининг олий мақсадлари ў з х азинасини тинмай т ў лдириб бориш, кейинги авлодларига 2-3 баробар ортиқ бойлик қолдириш б ў лган. Йиғилган х азиналарнинг энг к ў п қисми унумсиз тадбирларга тартибсиз сарфланиб, ҳатто исроф б ў лганлиги аён. Милоддан олдинги биринчи минг йилликнинг бошларидаёқ Марказий Осиё ҳудудларида кўчманчилик шароитида, ўзлари учун қулай жой излаб юрган к ў плаб уруғ ва қабилалар, ер майдонлари, сув, ўтлоқларни эгаллаш мақсадида курашиб келганлар, айрим ҳолларда эса ў зларидан кучлироқ, йирик қабилаларга ер солиғи, яъни ў лпон т ў лаб турганлар. Тари х ий манбалар подшо х х азинасининг дастлабки асосий манбаи совға-салом б ў лганлигидан далолат беради. Лекин Доро ҳукмронлиги даврига келганда солиқлар жорий қилинади. «Дорони Форслар савдогар дейишларига сабаб, у биринчи б ў либ солиқларни жорий этганлигидадир» деб ёзган эди Геродот. Доро солиқ тизимини фақат ў з мамлакатида эмас, балки з ў рлик билан қарам қилиб олган мамлакатларга ҳам жорий этди. Солиқ миқдори сатин пул бирлиги талант ҳисобида аниқланган. Аҳамонийлар ҳукмронлиги даврида Марказий Осиёда яшовчи қабилалардан солиқлар салкам икки аср мобайнида йиллик ҳирож ва ҳарбий отрядлар етказиб бериш шаклида ундирилган. Бу даврда солиқ турлари ҳам ҳар х ил б ў лган. Масалан, сак ва касбийлар каби қабилалар 250 талант (1 талант 25 кг. 248 гр. Соф олтинга тенг бўлган), яъни 6312 кг. миқдорида, парфияликлар, х оразмийлар, с ў ғдлар ва орийлар 300 талант, яъни 7575,4 кг. миқдорида х ирож т ў лашган. қатъий белгиланган х ирожлардан ташқари ҳар х ил сабабларни р ў кач

www.arxiv.uz қилиб қ ў шимча солиқлар ҳам жорий этилар ва улар сув й ў лини т ў сиб қ ў йиш ёки бошқа ҳил з ў равонлик каби таҳдидлар орқали ундириб олинар эди. Эрондаги қадимги Персапол шаҳридан топилган узоқ аждодларимиз - б ак трияликлар, х оразмликлар, с ў ғдлар ва саклар тасвирлаган расмларда, саклар кийим- кечак, ба к трияликлар туя ва идишлар, х оразмликлар дудама х анжар, жангавор болта, билакузук ва отни шо х га олиб бораётган манзара чизилган. С ў ғд битикларига к ў ра ўрта Осиёга машҳур отлар, олтин, фируза ва қимматбаҳо тошлар олиб келинган. Александр Македонский Марказий Осиёни босиб олиб, уни ў з салтанати таркибига киритгач, бу ерда истиқомат қилувчилар солиқларни юнонлар тамойили б ў йича т ў лай бошлаганлар. Юнонистонда солиққа тортиш Марказий Осиёдагидан фарқ қилиб, солиқлар даромад солиғи ва эҳсонлардан иборат бўлган. Даромад солиғи даромаднинг ў ндан ёки йигирмадан бири миқдорида ундирилган ва жамоат манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадлари й ў лида ишлатилган. Александр Македонский Марказий Осиёда асосан Аҳамонийлар барпо этган давлат аппарати тузилмасини сақлаб, маҳаллий задагонлар таркибидан сатраплар ҳокимиятини тузган. Маҳсус солиқ х измати жорий қилмаган, солиқ ундириш вазифаси муайян киши зиммасига юклатилган. Улар эса солиқ т ў ловчилардан х азина билан тузилган шартномада белгилангандан к ў ра к ў проқ солиқлар йиғиб, ў з манфаатлари учун ҳам қ ў шимча маблағлар т ў плаб олишган. Эрамиздан олдинги 140 йилда Юнон-Македон мамлакати барҳам топди. I асрнинг о х иридан бошлаб то ҳозирги эрамизнинг IV аср ўрталаригача Марказий Осиёда Кушон подшолиги ҳукмронлик қилди. Бу даврда солиқларни ҳисоблаш ва ундириш тартиби ҳақида етарли маълумот б ў лмаса ҳам, лекин айрим ар х еологик топилмалар, солиқлар олтин билан ҳисобланишини, ундаги ҳужжатлар солиқларни қабул қилувчи ҳазинабон лавозими бўлганлигидан дарак беради. Сур хо ндарёнинг Денов шаҳрига яқин Далверзинтепа қишлоғидан топилган Кушон давлати даврида бунёд этилган сарой қолдиқлари орасидан 40 кг дан ортиқ олтин жойлаштирилган х ум топилган. Аш х обод яқинидан топилган битиклар, ёзувлар эса солиқ т ў лаш б ў йича катта девон б ў лганлигидан дарак беради. Бу ҳужжатларни таҳлил қилиш шуни к ў рсатадики, солиқ йиғиш ва маҳсулотларни асрашга к ў пдан-к ў п амалдорлар жалб қилинган. IV - VI асрлардаги туркий қавмлар тари х ига оид қадимги манбаларда қабилалар, уруғлар ў ртасида содир б ў лган т ў қнашувларда мағлубиятга учраган томон аҳолиси янги ҳукмдорларига мавжуд ер ёки чорвалари учун солиқлар т ў лаб турганлиги, деҳқончилик ёки чорвачилик билан шуғулланиш имкони б ў лмаган жойларда эса солиқ ў рнига белгиланган миқдорда конлардан маъданлар қазиб берганликлари кабилар ҳақида маълумотларни учратиш мумкин.

www.arxiv.uz Араблар истилосигача Марказий Осиёда шаклланган солиқлар тизимининг х усусияти шундан иборатки, бу даврда қулдорлик ва феодал давлат бошқарувининг ў зига х ос белгилари бирлашиб кетган, ҳатто айрим ҳолларда задагонлар лашкар бошиларга маош т ў ламасдан, унинг ў рнига иккитой тизими жорий қилинган. Солиқларни ундиришда маҳаллий оқсоқоллар билан бирга солиқ ундиришни ижара усули ҳам қ ў лланилган. Солиқлар к ў пчилик ҳолларда туманлар б ў йича белгиланиб, т ў ловчиларнинг х усусиятлари эътиборга олинмаган. 651 йилдан бошлаб мамлакатимиз ҳудудида араблар ҳукмронлиги ў рнатилди. Солиққа тортиш тизими бир мунча муракаблашди ва солиқларнинг турли х иллари пайдо бўлди. Масалан, х айр-эҳсон эҳтиёжлари учун солиқ - закот (мол-мулкдан 2,5 фоиз миқдорида) ижтимоий кескинликни юмшатиш учун м ў лжалланган, камбағаллар, етимлар ва й ў ловчиларга х айр-эҳсон беришда фойдаланилган. Бундан ташқари, қуйидаги солиқлар мавжуд эди, вазифа - ў лпон, жузя - жон солиғи, ҳирож - ер солиғи. Х ирож қуйидаги шаклларда ундирилган: Мисаҳа - ишлов бериладиган майдон бирлигидан қатъий ставкаларда; Муқота - қатъий белгиланган суммада; Муқосама - ҳосилнинг муайян улушида (1ғ3 қисми). Х ирож Навр ў з байрами арафасида йиғиб олинган. Жузяни мусулмон б ў лмаган фуқаролар (озод эркаклар) т ў лаганлар. Х отин-қизлар, кексалар, камбағаллар ва қуллар бу солиқни т ў лашдан озод қилинган. Жузяни ҳисоблашда ў зига т ў қлик даражаси ҳисобга олинган ва солиқ пул ёки натура шаклида ундирилган. Юқоридаги солиқлардан ташқари чорвадорлардан, ҳунармандлардан ва савдогарлардан солиқлар олинган. Араблар ҳукмронлик қилган давр солиқ сиёсатида анча муваффақиятларга эришилган б ў лсада, аммо баъзи камчиликлар ҳам мавжуд б ў лган. Х усусан, Ноиб Ашрас олиб борган солиқ сиёсатида, қисқа вақт ичида икки қарама-қарши й ў л тутилган. Олдинига мусулмонлар жузя ва ҳирождан озод этилган. Аммо к ў п вақт ў тмай х азинага тушумларнинг кескин қисқариб кетиши бу фармонни бекор қилишга мажбур этган. Оқибатда С ў ғд ва Бу х орода норозичилик кучайиб, у қ ў зғолонга айланган. Ашраснинг муваффақиятсиз солиқ сиёсати туфайли арабларга қарши қудратли ҳаракат авж олиб, Моварауннаҳрнинг тез орада араблар и х тиёридан чиқиши билан якунланди. Икки асрдан к ў проқ ҳукмронлик қилган араблар салтанати тугаб, Сомонийлар (869- 1005 йиллар) ҳукмронлиги ў рнатилгач, улар давлатида ў нта девон ташкил этилди. Девонлардан учтаси Девони муставфий (кирим-чиқим ишларини бошқарган) ва Девони муҳтасиб (бозорда тошу-тарози, нар х -наво ва мусулмонлар томонидан шариат қоидалари

www.arxiv.uz бажарилиши устидан назорат қилган), Девони мушриф (давлат ишлари, х усусан кирим- чиқим ишларини юритган ҳамда) солиқларни ҳам назорат қилган. Моварауннаҳрда IX - X асрларда ерларни солиққа тортиш улар кимга тегишли эканлигига боғлиқ эди. Ерлар уч тоифага б ў линган: Биринчи тоифа ерлар - султонга тегишли б ў либ (мулки султоний), бундай ер устидан назорат кейинчалик «Мулки девоний» деб номланган девон (маҳкама) амалдорлари томонидан амалга оширилиб, ушбу тоифадаги ерлар ҳаддан ташқари к ў п эди. Бундай ерларга асосан деҳқонлар ерлари кирган. Иккинчи тоифа - ерлар ша х сан ҳукмрон сулоланинг айрим аъзолари, қадимий деҳқон задагонлар, шунчаки бой деҳқонларга, саййидлар (Муҳаммад пайғамбар х онадони авлодлари), айрим руҳонийлар, турк гвардиясининг айрим раҳбарлари, савдогарларга тегишли б ў лган х усусий мулк ерлар. Учинчи тоифа ерлар - мусулмон диний муассасаларига, яъни масжид, мадраса, х онақоҳ мақбараларга вақтинча ёки умрбод фойдаланиш учун берилган вақф ерлар. Ҳ ирож учала тоифа ерларидан ҳам олинган б ў либ, улар «мулки х ирож» деб аталган, лекин бунда олий мусулмон руҳонийларга, аввало саййидларга тегишли ерлар солиққа тортишдан т ў лиқ ёки қисман озод қилинган. X аср бошларида Моварауннаҳрни қ араҳонийлар эгаллади , яъни дарийзабон сулоласи ўрнини туркийзабон сулоласи эгаллагач, марказлаштирилган давл ат ўрнига мамлакатни бошқ аришнинг улус тизими ўрнатилиб, барча ер хон мулки ҳ исобланган , деҳқ ончилик ер эгалиги институти сифатида тари х саҳнасидан тушишига сабаб б ўлди. Бу даврда «иқтаъ» солиқ йиғишнинг асосий манбаига айланган. «Иқтадорлар» ўз навбатида деҳқонларнинг оддий жамоатчига айланишига замин яратди. Ерлар муайян муддатга «Иқтадорлар» фойдасига муайян даромадни тўлиқ ёки қисман олиш ҳуқуқи балан совға қилинган. «Иқтаъ» соҳиблари деҳқонлардан маҳсус қарор билан белгиланган солиқларнигина олиши мумкин эди. «Иқтаъ» га нафақат ердан, балки солиққа тортишнинг бошқа объектларидан (тегирмон, ҳаммом, бозордаги дўконлар) олинадиган солиқлар ва даромадлар ҳам берилиши лозим эди. 1221 йилда ўрта Осиёда мўғуллар ҳокимияти ўрнатилди. Бу ҳудудларда солиқ сиёсатини олиб бориш мақсадида улар томонидан қурултойда таклиф этилган тадбирлар ҳаётга татбиқ этила бошланди ва Маҳмуд Ялавоч бошчилигида ўлкадаги халқлардан турли хилдаги солиқларни ундирар эдилар. «Калон» солиғи деҳқонлардан йиғиладиган асосий солиқ бўлиб, у ҳосилнинг ўндан бир қисмини ташкил этган. Чорвадорлардан «кўпчур» солиғи олинган бўлиб, унинг миқдори ҳар юз бош қорамолдан бирга тенг эди. Бундан ташқари «Ясо» қонуни бўйича аҳолидан давлат фойдасига «шулси» деб аталган

www.arxiv.uz солиқ ундирилган. Ушбу солиқ турининг миқдори ҳар бир отардан икки яшар қўй ва ҳар минг отдан бир бияни (қимиз учун) ташкил этган. Шунингдек, мамлакатдаги савдо йўлларида жойлашган бекат - «ём» (жом) ларнинг харажатлари ҳам аҳоли зиммасига юклатилиб, уларнинг миқдори шу даражада кўпайиб кетар эдики, баъзи ҳолларда ҳар бир «ём» учун 20 от-улов, сўйиш учун қўйлар, соғиш учун соғувчиси билан биялар, аравалар ва бошқа сарф-ҳаражатлар ажратилган. Мўғуллар истилоси даврида деҳқонлар ва ҳунармандларнинг аҳволи йил сайин ёмонлашиб борди, чунки ер солиғини тўлашдан ташқари деҳқонлар турли хил мажбуриятлар ва хизматларни бажаришарди. Ҳунармандлар айниқса қурол тайёрлаб бериш каби мажбуриятларни олган эди. Феодал ва задогонларга хонзода ва хон хотинлари ёрлиқ ҳамда пайзалар тарқатган, бу унвонлар деҳқон ва ҳунармандлардан турли хизмат ҳамда мажбуриятларни бажаришни талаб қилиш ҳуқуқини берган. Пайза кўрсатилганда маҳаллий аҳоли, масалан саёҳат қилувчини овқатлантириши ва унга хона, отига ем бериши ва бошқа қулайликлар яратиши шарт эди. Йил сайин аҳолининг яшаш шароити оғирлашиб бориши мамлакатнинг кўп жойларида қўзғолонлар кўтарилишига сабаб бўлди. Бу қўзғолонлар зудлик билан бостирилган бўлсада, лекин мўғул ҳукмдори Муннеҳон Моварауннаҳрда солиқ тўловчилар амалга ошираётган тартибсизликлар ва суистемолликларга тегишли фармон чиқарди. Унга кўра бой киши 10 динор, камбағаллар эса 1 динор тўлайдиган бўлди. Чорва солиғи 100 туёқдан бир бош олиниши белгиланди. Мусулмон, христиан ва бутпарастлар руҳонийлари, шунингдек, кекса ва ишлашга ноқобил кишилар солиқ тўламайдиган бўлдилар. Солиқ йиғишга масъул этилган Маҳмуд Яловоч қўзғолондан сўнг ўз лавозимидан бўшатилди ва Моварауннаҳрдан ҳайдаб юборилди. Солиқ йиғувчи ва ноиб этиб унинг ўғли Масъудбек тайинланиб, у бу лавозимда 51 йил хизмат қилди. У мўғулларга ўлпон ва солиқларни ўз вақтида тўлаб турди. Натижада мўғуллар Моварауннаҳрни бошқариш ишига аралашмаганлар. Бундай ҳолат Амир Темур ҳокимияти ўрнатилгунча давом этди. 3. А.Темур ва темурийлар даврида солиқ, солиққа тортишнинг хусусиятлари. Амир Темур инсоният тарихида йирик давлат арбоби ва ўрта асрнинг енгилмас, бетакрор лашкарбошиси сифатида Марказий Осиё ҳудудида йирик салтанат барпо қилиб, ўз салтанати таркибига ҳозирги 27 та давлатни бирлаштирди. У ҳамиша ўз давлат тизимини такомиллаштириб боришни ўйлар, мўғуллардан фарқли ўлароқ, бошқа ўлкаларни забт этишнигина эмас, балки аксинча, у ерларни идора қилиш тўғрисида ҳам қайғурар эди.

www.arxiv.uz Шу билан биргаликда давлатни адолатли идора этишда солиқ сиёсатининг ўрни беқиёс эканлигини яхши тушунар эди. Амир Темурнинг солиқлар масаласи билан жиддий шуғулланганлигини исботлайдиган қатор далиллар бор. Амир Темур солиқ сиёсатининг асосий йўналишлари унинг фарзандларига сиёсий васияти бўлмиш «Темур тузуклари» да ифодаланган: «Амр этдимки, раиятдан мол- хирож йиғишда уларни оғир аҳволга солиб қўйишдан ёки мамлакатни қашшоқликка тушириб қўйишдан сақланиш керак. Негаки, раиятни хонавайрон қилиш (давлат) хазинасининг камбағаллашишига олиб келади. Хазинанинг камайиб қолиши эса сипоҳнинг тарқалиб кетишига сабаб бўлади. Сипоҳнинг тарқоқлиги, ўз навбатида, салтанатнинг кучсизланишига олиб келади» . 3 Солиқларни ҳисоблаш қоидалари ҳам ишлаб чиқилган : «Яна амр қилдимки, хирожни экиндан олинган ҳосилга ва ернинг унумдорлигига қараб йиғсинлар. Чунончи, доим узлуксиз равишда кориз, булоқ ва дарё суви билан суғориладиган экин ерларини ҳисобга олсинлар ва ундай ерлардан олинадиган ҳосилдан икки ҳиссасини раиятга, бир ҳиссасини олий саркорлик (салтанат ҳазинаси) учун олсинлар. Лалмикор ерларни эса, жарибларга бўлсинлар, ҳисобга олинган бу ерлардан (солиқ олишда) учдан бир ва тўртдан бир қоидасига амал қилсинлар» . 4 Ушбу жумлалардан кўришимиз мумкинки, солиқ ернинг лалмикор ва суғориладиган қисмларидан алоҳида-алоҳида тартибда ундирилган. Бундан ташқари янги ерлар ўзлаштиришни рағбатлантириш мақсадида солиқ имтиёзлари ҳам белгиланган: «Яна амр этдимки, кимки бирон саҳрони обод қилса, ёки кориз қурса, ё бирон боғ кўкартирса ёҳуд бирон ҳароб бўлиб ётган ерни обод қилса, биринчи йили ундан ҳеч нарса олинмасин, иккинчи йили раият ўз розилиги билан берганини олсинлар, учунчи йили эса олиқ-солиқ қонун-қоидасига мувофиқ хирож йиғилсин» . 5 Маҳсулот тарзидаги солиқни солиқ пули билан алмаштириб туриш мумкин бўлган: «Агар раият рўйхатга олинган ерларидан бериладиган солиқни нақд ақча билан тўлашга рози бўлса, нақд ақча миқдорини саркорнинг ҳиссаси ҳисобланган ғалланинг мазкур давридаги нархига мувофиқ белгиласинлар» . 6 Амир Темур олиб борган солиқ сиёсатининг муҳим хусусиятлари сифатида шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, у томонидан забт этилган ўлкаларга нисбатан алоҳида солиқ сиёсати юритилган. «Агар ерлик фуқаро азалдан бериб келган хирож миқдорига рози бўлса, уларнинг розилиги билан иш кўсинлар, акс ҳолда (хирожни) тузукка мувофиқ йиғсинлар» . 7 3 «Темур тузуклари». Тошкент «Ч¤лпон», 1991 й. 98 бет. 4 «Темур тузуклари». Тошкент «Ч¤лпон», 1991 й. 99 бет. 5 «Темур тузуклари». Тошкент «Ч¤лпон», 1991 й. 99 бет. 6 «Темур тузуклари». Тошкент «Ч¤лпон», 1991 й. 98 бет. 7 «Темур тузуклари». Тошкент «Ч¤лпон», 1991 й. 98 бет.

www.arxiv.uz Амир Темур фармойишига биноан солиқ ундириш ишлари раҳм-шавқатга асосланган бўлиши лозим: «Амр қилдимки, ҳосил пишиб етилмасдан бурун раиятдан молу жиҳот олинмасин. Ҳосил етилгач, ҳосилни уч бўлиб олсинлар. Агар раият солиқ тўловчи юбормасдан, солиқни ўзи келтириб берса. У ҳолда у ерга солиқ тўпловчи юбормасинлар. Агарда олиқ-солиқ олувчини юборишга мажбур бўлсалар, улар солиқларни буйруқ бериш ва яхши сўз билан олсинлар, калтак, арқон ишлатиш, ишни уриш-сўкишгача олиб бормасинлар. Уларни банд этиб, занжир билан кишанламасинлар. Яна буюрдимки, хирожни раиятдан калтаклаш ва савалаш йўли билан эмас, балки огоҳлантириш, қўрқитиш ва тушунтириш йўли билан ундирсинлар. қайси ҳоким ҳукмининг таъсири чўп ва калтаклаш таъсиридан камроқ бўлса, ундай ҳоким ҳукумат юргизишга яроқсиздур» . 8 Маълумки, А. Темургача солиқ тўловчиларнинг иш ҳақи солиқ тўловчилар ҳисобига бўлиб, улар қонунда кўзда тутилмаган солиқларни ундиришга ҳам ҳаракат қилар эдилар. Амир Темур солиқ ундирувчиларга халқнинг устига юк бўлмаслиги учун уларга маош тайинлади. Амир Темур даврида мамлакат иқтисодиётида қишлоқ хўжалиги муҳим аҳамиятга эга ҳисобланган. қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини асосан ер эгалари бўлган деҳқонлар ва ерга ишлов берувчи ижарачилар амалга оширганлар. Бу даврда асосан деҳқончилик билан боғлиқ бўлган х ирож ва ушр солиқлари амал қилган. Бундан ташқари мамлакатда боғдорчилик ва чорвачилик ривожланиши учун мол сардарахт, мол ўтлоқ, мол сувоқ, миробона солиқлари ҳам амал қилган. Ер солиғи етиштирилган ҳосилга ва ернинг сифатига қараб ҳосилнинг 1Ғ10 дан (ушр) то 1Ғ3 қисмигача миқдорида олинган. Савдогарлар ва ҳунармандлар тамға ёки закот тўлашган, чеҳарадан ўтган моллар ҳисобидан ҳам бож олинган. Бу солиқлар давлат хазинасининг асосий манбаи ҳисобланган. Юқоридаги солиқлардан ташқари фавқулодда солиқлар ҳам амал қилган бўлиб, уларга: молужиҳот - ер солиғининг бир тури; тағор - озиқ-овқатларни реквизия қилишда қўлланадиган натура солиғи; иҳрожот - саройларга қараш учун маҳсус йиғим; бож - савдогарлардан чеҳарани кесиб ўтишда ундириладиган божхона солиғи; сармушар - жон солиғи; хонамушар - ҳар бир хонадондан олинадиган йиғим; қўналға - элчи, амалдорлар, чопарларни бепул қабул қилиш ва меҳмон қилиш йиғими; шилон пули - ноибларни зиёфат қилиш йиғими; пешкаш - юқори мансабдаги амалдорларга совға бериш учун йиғимларни киритиш мумкин. Амир Темурнинг ўзбек давлатчилиги тизимини такомиллаштиришга қаратилган катта хизматларидан бири давлат бошқарув тизимининг мумтоз намуналарини қайта 8 «Темур тузуклари». Тошкент «Ч¤лпон», 1991 й. 72 бет.

www.arxiv.uz тиклаш билан чеҳараланмасдан, замон талабларини кўзда тутиб, янги усулларни жорий қилишидир. Унинг стратегиясида инсонпарварликка асосланган мукаммал жамият қуриш ғояси марказий ўрин тутади. Унгача хазинани идора қилиш нафақат даргоҳ тамойилига асосланган бўлса, у даргоҳ ва вазирлик тамойилларини қўшиб олиб борди. Хазина даромадлари солиқли ва солиқсиз даромадларга ажратилди. Хазина харажатлари таркибидан ободончилик, ижтимоий-маданий, шу жумладан, фан, маданият, ижтимоий таъминот ҳаражатларининг ҳиссаси ортиб борди. Буларнинг ҳаммаси мамлакатнинг иқтисодий ва маданий жиҳатдан мустаҳкамланиши, унинг халқаро мавқеини оширишда фаол таъсир этди. Амир Темур Марказий Осиё иқтисодини ривожлантиришга, фан ва маданиятни қанчалик кўтаришга уринган бўлмасин, шафқатсиз тўлқинлар у ташкил этган буюк салтанатни парчаланишига, пароканда бўлишига олиб келди. Унинг вафотидан сўнг авлодалари ўртасида таҳт учун кураш узоқ давом этиб, шаҳзодалар ўртасида олиб борилган кураш ўлканинг молия-солиқ тизимига таъсир кўрсатмай қолмади. Ҳарбий х аражатларнинг к ў пайиб боргани сари унинг манбаи ҳисобланган солиқ тизими издан чиқди. XV аср давомида Моварауннаҳр ва Х уросонда аввалгидек ер мулкчилигининг асосан т ў рт шаклидаги: мулки девоний - давлат ерлари, мулк - х усусий ерлар, мулки вақф - мадраса ва масжидлар тасарруфидаги ерлар ва ниҳоят жамоа ерлари б ў лган. Деҳқончилик ерларининг энг катта қисми давлат мулки ҳисобланган. Бу ерларга, аввалгидек, мамлакат ҳукмдори султон ёки амирлар эгалик қилган. Темурийлар даврида давлат ерларини суюрғол тарзида инъом қилиш ҳам кенг тарқалган. Суюрғол ерлар ҳажми, шарти ҳамда ер ва ёрлиққа эга ша х сларнинг табақаси жиҳатидан турлича б ў лган. Одатда, шаҳар ёки вилоятлардан то алоҳида қишлоққача суюрғол шаклида инъом этилган. Бутун бир шаҳар ёки вилоят к ў пинча ҳукмрон сулола намоёндалари ёки йирик ҳарбий ва давлат мансабдорларига берилган. Амир Темур даврида б ў лганидек темурийлар даврида ҳам суюрғолларни улашиш амалиёти кенг тарқалди. Марказий ҳокимият вакиллари - Шоҳруҳ, Улуғбек, Абу Саид, Султон Ҳусайн ёки улусларни бошқарган шаҳзодалар ерларга мерос тарзида эгалик қилиш учун улашганлар. Суюрғол эгасига ў з суюрғоли доирасида амалдорлар тайинлаш, солиқлар ва турли т ў ловларни т ў плаш ҳамда айбдорларни жазолаш ҳуқуқи берилган. Абдураззоқ Самарқандийнинг ёзишича, Шоҳруҳ даврида Х оразм - Шо х Малик ; Фарғона - Мирзо Аҳмад; Тус, Машҳад, Обивард, Нисони ў з ичига олган Х уросон - Бойсунғур; қобул, ғ азна ва қандаҳор вилоятлари Мирзо қайду баҳодирнинг суюрғоли эди. Суюрғол ёрлиғига эга б ў лган вилоят ҳукмдорлари марказий ҳокимиятга фақат номигагина қарам б ў либ, одатда,

www.arxiv.uz улар деярли мустақил эди. Суюрғол эгалари тобелигини кучайтириш мақсадида марказий ҳокимият баъзан улар тасарруфидаги ер майдонларини қисқартирар ёки уларнинг маъмурий ва адлия жиҳатидан ҳақ-ҳуқуқини чеклаб қ ў яр эди. Суюрғол эгаси марказий ҳукуматга б ў йсунмаган тақдирда суюрғол ҳуқуқидан маҳрум б ў лар ва ҳоким унинг вилоятини бошқа ша х сга берар эди. Темурийлар даврида деҳқончилик майдонларининг иккинчи каттагина қисми х усусий ерлардан иборат б ў либ, йирик мулкдорларнинг катта ер майдонлари ҳам, меҳнаткаш зироатчиларнинг майда пайкаллари ҳам х усусий мулк қаторига кирган. Мулк ерларининг катта қисми маъмурий, ҳарбий ва диний арбобларнинг тасарруфида б ў лган. Бош ҳукмдор томонидан йирик мулк эгаларига бирон ҳизмати учун тарҳонлик ёрлиғи бериш кенг тарқалган. Тарҳонлик ёрлиғини олган мулкдорлар, асосан барча солиқ, т ў лов ва мажбуриятлардан озод қилинган. Тарҳонлик ёрлиғи, одатда амирлар, беклар, сарой амалдорлари, саййидлар ва бошқа юқори табақа вакилларига берилган. Бундай ёрлиқни олган мулкдор исмига тарҳон с ў зи қ ў шиб айтилган. Улуғбек даврида Самарқанд яна равнақ топди. Бу даврда санъат ва илм-фан ривожи учун шу қадар катта ишлар қилиндики, бу даврни «Самарқанднинг олтин даври» деб атай бошлашди. У солиқ сиёсатида деҳқонлардан олинадиган солиқларни камайтирди ва деҳқонлар фаравонлигини ў стиришга имкон яратди. Тушумлар қисқаришининг ў рнини эса тамға - ҳунарманд ва савдогарлардан олинадиган йиғимни к ў пайтириш ҳисобига т ў лдирди. Темурийлар давридаги солиқларни ў рганишда айрим фактларни келтириб ў тиш ў ринли. Масалан, темурийлардан Ҳусайн Бойқаро мамалакатдаги исёнлар туфайли ҳаражатлар к ў пайганини ҳисобга олиб, Ҳирот ҳокими Муборизиддин Валибекка нишон юбориб, янги ҳаражатлар учун Ҳирот ва унинг теварак атрофидаги туманлардан 100 минг динор кепакий т ў плаб ж ў натишни буюрди. Ҳирот ҳокими туманлардан фақат ярмини, қолганини эса аҳолидан сармушар, яъни жон солиғи сифатида ундиришга қарор қилди. Бундай меҳнаткаш х алққа жудаям қийин б ў лган бир шароитда Алишер Навоий Ҳирот аҳолиси зиммасига тушган 50 минг динорни ў з жамғармаси ҳисобидан т ў лади. Юқоридагилардан х улоса қилиб айтиш мумкинки, Амир Темур ва темурийлар даврида бир қадар тартибли солиқ тизими амал қилган. Амир Темур ва темурийлар давридаги солиқ сиёсати, унинг юритилиш тартиби. Ундирилишига оид қонун-қоидалар, т ў ловчиларга берилган имтиёзлар, босиб олинган ҳудудлар учун Амир Темур томонидан қ ў лланилган солиқ ислоҳотлари, йиғилган солиқлардан х аражатларни молиялаштириш учун ишлатиш меъёрлари аввалги даврлар солиқ ислоҳотидан тубдан фарқ қилиб, ҳозирги кунда ҳам биз учун аҳамиятли б ў либ ҳисобланади. бизнинг олдимизда Амир Темур

www.arxiv.uz юргизган солиқ ислоҳотлари ва темурийлар томонидан давом эттирилган солиқ борасидаги ў згаришларни т ў лиқ ва аниқ ў ргнишимиз зарурияти мавжуд б ў либ қолмоқда. Бунинг учун шу даврларни аниқ ва ҳаққоний ёритган тари х ий китоблар ва бошқа манбаларни ў рганишимиз зарур. 4. Октябр инқилобигача б ў лган даврда солиқ, солиққа тортишнинг ривожланишига умумий тавсиф. Темурий шаҳзодаларнинг ў заро т ўх товсиз олиб борган та х т талашишлари о х ир оқибатда салтанатнинг Шайбоний х он қ ў лига ў тишига олиб келди ва XVI аср бошларидан Моварауннаҳрда янги шайбонийлар сулоласи қарор топди. Улар деярли юз йил ҳукмронлик қилиб, темурий задагонлар ва улар билан боғланган олий руҳонийлар ва ер соҳиблари й ў қ қилинди, уларнинг ерлари, мулклари ва бошқа бойликлари к ў чманчи ў збек задагонлари қ ў лига ў тди. Лекин шайбонийлар давлатининг ижтимоий тузуми темурийлар давлати х усусиятларини сақлаб қолди. Аввалгидек муайян ша х сларга дастлаб давлат х азинасига тушган солиқларни маълум вақт ў з фойдасига ундириш ҳуқуқи берилди. Бу х орода бундай шартли туҳфа форсча «танҳо» атамаси билан атала бошлади. Шайбонийлар давлатида солиқ, ў лпон ва мажбуриятлар тизими анча мураккаб б ў лган. Расман 90 га яқин солиқ ва ў лпонлар ундирилган . Асосий солиқ х ирож б ў либ, у суғориладиган ерларнинг 30-40 фоизига солинган; давлат аппарати, сипоҳийлар ва х он саройини боқиш учун иҳрожот олинган; боғлар, полизлар, бедазорлар ҳам солиққа тортилган . Агар давлат аппарати пулга жуда муҳтож б ў лса, фавқулодда солиқлар жорий этилган. Солиқ ва ў лпонлардан ташқари мажбурий ишлаб бериш мажбурияти б ў либ, улар ичида энг оғири ясоқ б ў лган, яъни аҳоли каналлар, ҳандаклар қазиш, й ў ллар қуриш, ў тин, сомон, шоҳ-шабба йиғишга сафарбар қилинган ва текин ишлаб берган. Юқоридагилардан ташқари шайбонийлар даврида тоғор, улуфа, қўналға, мададилашкар, бож, тансуқот, туҳфа ва бошқа солиқлар амал қилган. XVII аср ва XVIII асрнинг биринчи ярмида Марказий Осиёда марказлашган давлат учта мустақил давлатга: Бу х оро амирлиги, Х ива ва Қў қон х онликларига б ў линиб кетди. Уларнинг ҳар бири ў з чеҳараси, давлат тизим ва х азинаси, ўзининг мустақил молиясига эга эди. XVI асрдаёқ ташкил топган Х ива х онлиги инқирозни бошидан кечирар эди. Солиқ юкининг оғирлиги деҳқонлар, шаҳарликлар ва к ў чманчи - туркман қабилалари зиммасига тушарди. Туркманлар ер-мулк солиғи - ҳосилнинг ў ндан бир қисмини ва ў нлаб минг бош қ ў йни « х он қозони» учун солиқ сифатида т ў лар эдилар. Адоқли-ҳизр қабиласи х онга навкарлар ёки гвардия етказиб берар эди. ўлпон фақат х он учун эмас, балки х он

www.arxiv.uz сулоласининг айрим вакиллари учун ҳам ундириларди. Туркман қабилалари тез-тез қ ў зғолонлар к ў тариб, вақти-вақти билан муайян мустақилликка эришардилар. Х ива х онлари х азинаси XVII асрда алоҳида х азиначилар қ ў лида эди. қуйи маъмурий аппарат арбоблар (қишлоқ оқсоқоллари) дан иборат эди. қишлоқларда ер эгалари зиммасига уларга б ў йсунувчи аҳоли ҳисобидан й ў лдан ў тиб борувчи элчиларни озиқ- овқат билан таъминлаш мажбурияти юкланган эди. Х ива х онлигида шу вақтда х он х азинасига даромаднинг асосий қисми ў троқ ва ярим к ў чманчи аҳоли ишлов берадиган ҳайдаладиган ерлардан тушар эди. Х азинага қарашли ёки давлат ерларида яшайдиган деҳқонлар форсча даҳяк ёки арабча ушр с ў зи билан номланадиган х ирож, чиғирлар ёрдамида суғориладиган ерлардан ҳосилнинг бешдан бир қисми миқдорида т ў лаган. Х усусий мулк қилиб берилган ерлардан х ирож улар қандай тоифага боғлиқлигига қараб олинарди. Х он ёрлиғи б ў йича муайян мулк қилиб берилган х усусий мулк ёрлиқ ерлари ва азалдан х усусий мулкни ташкил этган одатдаги х усусий мулк ерлар солғит деб номланувчи, пул билан т ў ланадиган ер солиғига тортилган. Адай мулк (оддий ҳалқ тилида атай мулк) ерларидан ер солиғи эмас, балки қура солиғи ундирилган, бу солиқни т ў ловчилар ў з мулкий аҳволларига к ў ра киритиладиган тоифага мувофиқ ҳисоб-китоб қилинган ва шу сабабли даромад солиғи х усусиятларига эга б ў лган. Солғитни х азинага ва даҳякни ў з вақф муассасаси фойдасига киритишга мажбур б ў лган вақф ерининг ижарачилари энг оғир аҳволга тушиб қолган эдилар. Саййидлар, хў жалар, шайҳлар ва мансабдор ша х сларнинг ерлари ма х сус х он ёрлиқлари билан х ирож т ў лашдан озод қилинган. Бундай ша х слар туркча-форсча с ў з билан ёрлиқдор деб номланган. Навкарларга тегишли ерлар ҳам х ирождан озод қилинган. Товар битимлар учун солиқлар - закот ва тарози йиғимлари белгиланган. Х онлик савдо марказлари (Урганч, Ҳонқа, Х ива, Гурлан ва бошқа шаҳарлар) савдогарлари бундан ташқари ҳар йили х онга бой пули солиғини т ў лашган. Унинг ҳажми х оннинг ма х сус фармони билан савдо шаҳарчаларига юборилиб, ҳар бир савдогарни х он х азинасига г ў ё қайтариш шарти билан муайян суммани тақдим қилишга мажбур қилинган, бироқ одатда бу сумма ҳеч қачон қайтарилмаган. Ана шу ў зига х ос тарздаги қарзлар бир йилда икки-уч маротаба олинган. К ў чманчи ва чорвадорлардан х он х азинасига чорва умумий туёғининг қирқидан бир миқдорида закот олинган. Бундан ташқари Амударёнинг ў нг соҳилидаги чорва эгаларидан олинадиган тарч ў б йиғими ҳам б ў либ, пода соҳилдаги т ў қайлар орасидан ў тганида шо х -шаббалардан кавшанганлиги учун ана шу солиқ олинган. Т ў қайдан ў тган ҳар бир подадан битта қ ў й олинган. Х ива х онлигида ў лпон йиғиш учун ҳокимлар (округ ҳукмдорлари), уларнинг ноиблари ёки қозилар жавоб беришган. Улар ҳузурида божмонлар (бож йиғувчилар) ва закот йиғувчилар , агар ҳудудда давлат ерлари ҳам б ў лса, мушрифлар (натура шаклида

$www.arxiv.uz т ў ланадиган ў лпонларни йиғувчилар) ҳам х измат қилган. қишлоқларда маъмурий- миршаблик таркибидаги барча ишлар билан оқсоқоллар шуғулланиб, улар аҳолидан ў лпонлар ҳам йиғишган. Х онликнинг маъмурий ва молия-солиқ аппарати пул билан таъминланмаганлиги сабабли, ў лпонларни айниқса даҳякни йиғишда жиддий суистеъмолликлар қилишга й ў л қ ў йилган. XVIII - XIX асрларда х онликда турли ижтимоий-иқтисодий омиллар таъсирида айрим солиқларнинг номи, моҳияти ў з г ариб турди, янги солиқлар ва йиғимлар жорий қилинди. Масалан, Х ива х онлигида солғит, солғит-кесма, ч ў п пули, чангалак каби солиқлар амал қилган. Х онликда салкам 25 та маҳаллий солиқлар ундирилган. Улар орасида лавозимларни сотишдан к ў риладиган даромадлар алоҳида ажралиб турарди. Натура шаклида ў лпонлар бошқа х онликларга қараганда оғирроқ б ў лган. Масалан, қазув - катта ва кичик сойларни йиғилиб қолган лойқалардан тозалаш, 15-25 кун давом этган. К ў чув - сув тошқинига қарши иншоатларни барпо қилиш 15 - 25 кун, бегор - к ў прикларни таъмирлаш, х он ва унинг амалдорлари учун саройлар қуриш 12 кун ва ундан ортиқ давом этган. Тари х ий манбалар Х ива х онлигида қуйидаги солиқларнинг амал қилганлигидан далолат беради: бегор ; қазув (бало қазув деб аталувчи 6 кунлик мажбурий меҳнат ва сув тақсимловчи тармоқларни тозалаш); қочув (эҳтиёт дамбаларини қуриш учун сафарбар қилиш); олғут (бир йўла олинадиган йиғимлар, солғут бунга кирмайди); солғут (ер солиғи); милтиқ солиғи (қўшинга қурол-аслаҳа сотиб олиш учун олинадиган пул солиғи); арава олув (аравалардан давлат эҳтиёжи учун сафарбар қилиш); улоқ тутув (туя ва отларни, аҳолини сафарбар қилиш); қ ў нолға (деҳқонлар томонидан амалдорларга кечаси тунаш учун жой бериш); с ў йсин (уй эгасининг қ ў ноқда қолган кишини қ ў й ёки бузоқ с ў йиб меҳмон қилиши); чопар пули (солиқ йиғиш ҳабарини етказганлик учун т ў ланадиган ҳақ); тарози ҳақи (солиқ т ў лаш жараёнида тарозибонга бериладиган пул); миробона (мироб фойдасига бериладиган пул); дарвозабон пули (юк билан шаҳарга кирганда шаҳар дарвозабонига бериладиган пул); отланув (ҳалқ лашкари ва х он қатнашадиган овда мажбурий қатнашиш); ипак моли (аҳоли ипакчилик даромадининг 1Ғ40 қисмини олиш); мир тумон ҳақи (маҳаллий ҳоким ҳақи); шиғовул пули ; пул солиғи т ў лаш пайтида х азиначига т ў ланадиган солиқ; қ ў рувбон пули (дара х т қоровули ёки яйловни назорат қилиб турувчи ша х сга т ў ланадиган ҳақ; мушрифона (ҳосилни текширадиган ва миқдорини белгилайдиган кишига бериладиган пул); афанак пули ; чивиқ пули ; оммавий ишлар ў тказиш даврида руҳонийлар фойдаси учун йиғиладиган пул ва бошқалар. 9 9 Сабурова С. «Хива хонлигида соли = ( +ын \ иротлар даври)». «Соли = тыловчининг журнали» 2001 йил 12-сон.$