Чет эл инвестицияси иштирокида юридик шахсларни солиққа тортишнинг ҳуқуқий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Чет эл инвестицияси иштирокида юридик шахсларни солиққа тортишнинг ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

281 KB

Ko'chirib olish

Чет эл инвестицияси иштирокида юридик шахсларни солиққа тортишнинг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Чет эл инвестиция с и иштирокида юридик шахсларни солиққа тортиш. 2. Чет эл инвестицияси иштирокидаги юридик шахслар томонидан тўланадиган солиқлар. 3. Чет эл инвестицияси иштирокидаги юридик шахслар тўлайдиган солиқларнинг муддати.

Умуман, тадбиркорлик тузилмалари фаолиятини солиқ воситасида тартибга солишни кўриб чиқишда чет эл ин вестициялари иштирокидаги корхоналар (ЧЭИИК)га солиқ солиш тартибига тўхталиб ўтамиз. Бу тартиб учун қуйидагилар хосдир: давлат солиқлардан муҳим иқтисодий тизим сифатида фойдаланиб, замонавий ишлаб чиқаришга йўналтирилган, юқори технологик самарадорли, экспортга йўналтирилган ҳамда маҳсулоти импорт ўрнини боса оладиган ЧЭИИКни ташкил этишда миллий ва хорижий фирмаларни уларнинг иш фаоллиги узоқ муддатлилигига қараб рағбатлантиради. Бу тартибнинг бошқа ўзига хослиги солиқ воситасида тартибга солишнинг турли хил солиқ имтиёзлари каби қуролидан пухта фойдаланиш ҳисобланади, Уларнинг кўп усуллилиги ва салмоғи ЧЭИИК олдида бюджетга ажратиладиган солиқ ажратмаларининг мақбул тузилмаси ҳамда миқдорлари ва ўз фаолияти самарадорлигига эришган ҳолда солиқларни режалаш-тиришда кенг имкониятлар очади. Узбекистонда корхоналарнинг аксарияти, жумладан, ЧЭИИК солиқ қонунчилиги хужжатларида кўзда тутилган солиқ имтиёзларидан фойдаланадилар. Улар орасида ЎзР Солиқ кодекси ЧЭИИКга солиқ солиш тартибини белгилашда ҳал қилувчи (асосий) қонун ҳисобланади. Солиқ қонунчилиги тизимида ЎзР Президентининг Фармонлари, УзР Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг ҳужжатлари хам ўта муҳим ўрин тутади. Кўпчилик ЧЭИИК учун солиқ имтиёзлари олиш механизми асосида ЎзР Ҳукумати ва ижроия ҳокимиятининг махсус қарорлари ётади. Бу амалиёт ЎзР Солиқ кодекси қабул қилингунига қадар ва ундан кейин ҳам амал қилган. Умуман олганда, ЧЭИИКларга солиқ солишга тегишли ҳуқуқий ҳужжатлар солиқ сиёсатидаги хорижий инвестицияларни фаол жалб қилишга қаратилган узоқ муддатли давлат стратегиясидан далолат беради. ЧЭИИК солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ЎзР солиқ қонунчилигига мувофиқ тўлайдилар. ЎзРнинг 1998 йил 30 апрелдаги "Хорижий инвестициялар тўғрисида"ги қонуни 6-моддасига мувофиқ акциялари (улуши, пайи) ёки устав сармоясининг камида 30%ни хорижий

инвестиция лар ташкил этган корхоналар ЧЭИИК деб тушунилади. ЧЭИИК қатнашчиларидан бири албатта хорижий инвес тор ҳисобланади (хорижий давлат фуқаролари ҳисобланган жисмоний шахслар, фуқаролиги бўлмаган шахслар ва хорижда доимий яшаётган УзР фуқароларидан ташқари). Хусусан, 1998 йил 1 апрелдан эътиборан янгитдан ташкил этилаётган корхоналар қуйидаги мезонларга риоя қилингандагина ЧЭИИКларга киритилади: 1) унинг устав фонди миқдори 150 минг АҚШ долларига тенг суммадан кам бўлмаслиги лозим (илгари 1997 йил 1 январдан 300 минг АҚШ доллари эди); 2) бундай корхонанинг қатнашчиларидан бири албатта хорижий юридик шахс бўлиши зарур; 3) хорижий инвестициялар улуши корхона устав фондининг 30%дан кам бўлмаслиги зарур. Бу ҳолатда бундай ЧЭИИК ЎзР Адлия вазирлигида давлат рўйхатидан ўтказилиши керак. Кўрсатилган шартлар хорижий юридик ва жисмоний шахслар Узбекистонда бошқача вазиятларда фаолият кўрсата олмайди дегани эмас. Бирок агар улар ташкил этаётган корхоналар санаб ўтилган мезонларга мос келмаса, улар давлат рўйхатидан УзР Адлия вазирлигида эмас, балки маҳаллий ҳокимият органлари (ҳокимиятлар)да ўтказилади ва бундан ташқари, бу шахслар ташкил қилган корхоналар ЧЭИИКларга уларнинг янгича хуқуқий мақомида берилади ган салмоқли солиқ соҳасидаги ҳамда бошқа имтиёзларнинг аксариятини қўлга кирита олмайди. Ҳокимиятларда рўйхатдан ўтказилган корхоналар, ЎзР солиқ қонунчилигига мувофиқ, одатда, хорижий сармоя иштирок этмаган корхо наларга бериладиган имтиёзларнигина оладилар. Солиқ имтиёзларидан тегишлича фойдаланиш учун шуни инобатга олиш зарурки, республика қонунчилиги ишлаб чиқариш ЧЭИИКга юқорида санаб ўтилган ме зонларга мос келувчи ҳамда устав фаолиятида хусусий ишлаб чиқариш ёки чиқарилаётган маҳсулотга хизмат кўрсатиш улуши хўжалик фаолиятидан келган тушум умумий ҳажмининг 60%дан юқорисига тўғри келадиган хорижий, шуъба ва қўшма корхоналарни киритади.

ЧЭИИК солиқларни қуйида санаб ўтиладиган айрим ўзига хосликлар ва истисноликлардан ташқари, бошқа корхоналар сингари ҳисоблаб чиқади ва тўлайди. Даромад (фойда) солиғи. Юридик шахсларнинг даромад (фойда) солиғи ставкаси 2001 йил 1 январдан эътиборан 26% чегарасида белгиланган. ЎзР Солиқ ко-дексининг ЎзР ҳукуматига ЧЭИИК учун даромад (фойда) солиғининг пасайтирилган ставкаларини тайинлашга имкон берувчи қўшимча шарт кўрсатиб ўтилган. ЎзР Солиқ кодексида даромад (фойда) солиғи бўйича имтиёзларга бағишланган катта алоҳида боб ажратилган. Уни тўлашдан ЎзР Солиқ кодекси 31-моддасининг 24-бандида са наб ўтилган юридик шахслар озод қилинади. ЧЭИИК учун қўлланиладиган уларнинг айримларини кўриб чиқамиз. Бу имтиёз солиқ қонунчилигига биринчи бор УзР Президентининг 1995 йил 2 июндаги "Ўзбекистон Республикасининг Буюк Ипак йўлини тиклашдаги иштирокини кучайтириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Фармонига мувофиқ жорий этилди. Фармон ушбу шаҳарларда қўшма корхоналар ташкил этаётган хорижий сармоядорлар четга чиқариладиган фойда солиғини тўлашдан беш йилга озод қилинишини назарда тутади. Янгитдан ташкил этилиб, экспартга йўналтирилган хамда импорт ўрнини боса оладиган махсулотларни ишлаб чиқарадиган ЧЭИИК хам ушбу имтиёздан фойдаланади (ЎзР Солиқ кодекси 31-моддасининг 14-банди). Қонун чиқарувчи ЧЭИИКларга бу солиқ имтиёзини беришнинг иккита шартини айтиб ўтади. Биринчидан, агар унинг ишлаб чиқариш ҳажмининг 25%дан ортиғи болалар маҳсулотлари турларини ташкил этса - ишлаб чиқариш бошланганидан 5 йилга имтиёз берилади, кейинги йилларда эса солиқ амалдаги ставкага нисбатан икки баравар паст ставкада ундирилади. Иккинчидан, агар ишлаб чиқариш ЧЭИИК устав фондидаги хорижий сармоя улуши 50% ва ундан ортиқни ташкил этса, имтиёз ишлаб чиқариш бошлангандан 2 йил муддатга амал қилади (ЎзР Солиқ кодекси 31-моддаси

14-бандининг учинчи хатбошиси). Бу имтиёз биринчи бор 1996 йил 30 ноябрда Президент Фармони билан белгиланди ва 1997 йил 1 январдан эътиборан кучга кирди (4.3-банд). ЎзР Президентининг 2000 йил 5 июндаги "Экспорт маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларни рағбатлантириш бўйича қўшимча чоратадбирлар тўғрисида"ги ПФ-2613-сонли Фармони 2000 йил 1 июлдан бошлаб барча турдаги мулкчилик шаклларига эга бўлган экспортчи корхоналарнинг ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) экспортидан эркин айирбошланадиган валютада олинган даромадларини даромад (фойда) солиғини тў лашдан озод қилди. Имтиёз экспорт маҳсулотларини ишлаб чиқарувчи ва уни мустақил ёки вазирликлар, идоралар, корпорациялар, концернлар, уюшмалар ва компанияларнинг таркибий тузилмаси ҳисобланган ихтисослаштирилган ташқи савдо бирлашмалари ҳамда фирмалари орқали сотадиган корхоналарга татбиқ этилади (ЎзР Солиқ кодекси 31-модда сининг 24-банди). Бироқ у қуйидагиларга тааллуқли эмас: а ) савдо-воситачилик корхоналари, б) эркин айирбошла надиган валюта эвазига хомашё товарларини экспорт қилувчи ишлаб чиқариш корхоналари (хусусан, пахта толаси, калава ип, линт, ишланмаган нефт, нефть маҳсулотлари, газ конденсати, табиий газ, электр қуввати, қимматбаҳо, рангли ва қора металлар, рангли металлар прокатлари, рангли металлар парчалари ва чиқиндилари). • Ўзбекистон Республикоси Инвестиция дастурига киритилган лойиҳаларга сармоя ажратаётган ишлаб чиқариш ЧЭИИК - рўйхатдан ўтказилгандан бошлаб дастлабки 7 йилга солик тўлашдан озод этилди (ЎзР Солиқ кодекси 31-моддасининг 16-банди). ЎзР солиқ қонунчилиги илгари ҳам бу ҳолатни назар да тутган эди, бироқ унинг муддати ишнинг дастлабки 5 йили билангина чегараланган эди. Бу меъёр биринчи бор ЎзР Президентининг 1992 йил 24 июлдаги Фармони би - лан жорий этилган. Сўнгра ЎзР Президентининг 1996 йил 30 ноябрдаги

Фармонининг 4.1 -бандита мувофиқ бу муддат 7 йилгача узайтирилди. Халқ хўжалиги устувор тар-моқларидаги инвестициялар бўйича энг муҳим лойиҳаларнинг рўйхати ва техникавий-иқтисодий тавсифларни ўз ичига оладиган ҳамда республика фаолиятининг долзарб муаммолари ечимини таъминлайдиган Ўзбекистон Республикаси Инвестиция дастури ЎзР Вазирлар Маҳкамаси томонидан ишлаб чиқилади ва чоп этилади.ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 12 майдаги қарори билан давлат органларига дастурга киритиладиган лойиҳалар рўйхатини танлаш мезонлари ҳамда шакллантириш механизмини назарда тутган ҳолда Инвестиция дастури хақида махсус низом ишлаб чиқиш топширилди. • Устав фондидаги хорижий сармоя улуши 30%дан ортиқ бўлган ва қуйидагиларга ихтисослашувчи ЧЭИИК: қишлоқ хўжалиги (узум ва мева шарбатлари, маст қилувчи ичимликлардан ташқари) маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш; халқ истеъмали товарлари ва қурилиш материаллари ишлаб чиқариш; тиббий асбоб-ускуналар ишлаб чиқариш; қишлоқ хўжолиги, енгил ва озиқ-овқат саноати учун машиналар хамда асбоб-ускуналар ишлаб чиқариш; иккиламчи хомашё ва маиший чиқиндиларни тайёрлаш, қайта ишлаш. Бу имтиёзнинг амал қилиш муддати ЧЭИИК рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб 2 йил муддатга белгиланган (ЎзР Солиқ кодекси 31- моддасининг 17-банди). • Устав фондидаги харижий сармоя улуши 50% ва ундан ортиқ бўл- ган ишлаб чиқариш ЧЭИИК - ишлаб чиқоришни ривожлантириш ва кен- гайтиришга йўналтириладиган даромади (фойдаси) бўйича (ЎзР Солик кодекси 31-моддасининг 15-банди). УзР Солиқ кодексида барча юридик шахслар, жумладан, ЧЭИИКларга татбиқ этиладиган имтиёз ҳам мавжуд (ЎзР Солиқ кодекси 31-моддасининг 19-банди), хусусан:

• янгитдан ташкил этилган (савдо, воситачилик, таъминот-маиший ва тайёрлов фаолияти билан шуғулланувчилардан ташқари) корхоналар ташкил этилган (рўйхатдан ўтказилган) пайтдан бошлаб биринчи йилда белгиланган ставканинг 25% миқдорида, иккинчи йилда эса 50% миқдо- рида солиқ тўлайдилар. Кейинги йилларда эса даромад (фойда) солиғи белгиланган ставка бўйича тўла миқд о рда тўланади. Бу имтиёз дастлаб ЎзР Президентининг 1996 йил 30 ноябрдаги Фармони билан белгиланган ва 1997 йил 1 январдан кучга киритилган. ЎзР Солиқ кодексининг 31-моддаси иккинчи қисмида битта чеклов бор: янгитдан ташкил этилган корхоналар (ЧЭИИКдан ташқари) учун имтиёзлар илгари фаолият кўрсатган юридик шахслар, уларнинг филиаллари ва таркибий тузилмалари негизида ташкил қилинган юридик шахсларга, шунингдек, корхона қошида ташкил этилиб, корхонадан ижарага олинган асбоб-ускуналарда ишлаётган юридик шахсларга татби қ » этилмайди. Бу ЧЭИИК ларга нисбатан салмоқли шарт ЎзР Солиқ кодексида белгиланган эди, илгари қонунчиликда у йўқ эди. Бундан ташқари, кўриб чиқилган имтиёзлар, жумладан, ЧЭИИКларга берилган имтиёзларнинг қўлланиши тартиби битта муҳим шартдан иборат: солиқ суммаси солиқ имтиёзларидан фойдаланган юридик шахснинг фаолият кўрсатиши муддатларига қараб тўла миқдорда ундирилиши мумкин (ЎзР Солиқ кодекси 31-моддасининг учинчи қисми). Солиқ суммаси юридик шахслар "белгиланган имтиёз давридан кейин бир йил ўтгунига қадар тугатилган тақдирда (ЎзР Солиқ кодекси 31-моддасининг 11-, 12-, 14-, 17-20- бандларда кўрсатилган), фаолиятнинг бутун даври учун тўла миқдорда ҳисобланади. УзР Президентининг 1996 йил 30 ноябрдаги Фармони ишлаб чиқариш ЧЭИИК учун фойда солиғи ставкасини пасайтирган ва уни устав фонди миқдорига боғлаб қўйган ҳолда имтиёз жорий этди (қоида 1997 йил 1 январдан амал қилади). Эндиликда агар ишлаб чиқариш ЧЭИИК устав фонди миқдори 300 мингдан 1 млн. АҚШ долларигача бўлган суммага тенг бўлса,

солиқ ставкаси 20% миқдорида белгиланади.1 млн. АҚШ доллари ва ундан ортиқ бўлган суммага тенг бўлганида эса - фойда солиғи 16%ни ташкил этади. Шу Фармонга кўра, 1997 йил 1 январдан эътиборан ишлаб чиқаришга тааллуқли бўлмаган янгитдан таш кил этилган ЧЭИИК учун амалдаги ва қўшимча жорий қилинадиган солиқ имтиёзлари татбиқ этилмайди. Бундан ташқари, ЧЭИИК хорижий қатнашчиларининг даромад тақсимоти натижасида олинадиган даромадла ри хорижга ўтказиш пайтида, агар ЎзР ва ЧЭИИК хорижий қатнашчисининг доимий турар жойи ҳисобланган давлат ўртасидаги халқаро шартномада бошқача тартиб кўзда тутилмаган бўлса, ставка бўйича 10% солиққа тортилади (бу қоида ва ставка 1992 йил 24 июлдан амал қилмоқда). Солиқ қонунчилигида бошқа солиқ имтиёзлари орасида ишлаб чиқариш ЧЭИИК учун даромад (фойда) солиғи ставкасига нисбатан пасайтириш кўрсаткичларининг ишлатилишини қайд этиш лозим. Солиқ ставкасига нисбатан қўлланиладиган бу кўрсаткичлар ЎзР ҳудудида ишлаб чиқариладиган хомашё, материаллар ва бутловчи қисмларнинг ЧЭИИК ишлатадиган хомашё, материаллар ва бутловчи қисмлар умумий қийматидаги (ишлаб чикариш тан нархидаги) улушига боғликқдир. Бунда ишлатиладиган хомашё умумий қийматидаги маҳаллий хомашё қиймати солиштирма вазни 70% ва ундан ортиқни ташкил этиши муҳимдир. Ушбу ҳолатда юридик тартиб учун даромад (фойда) солиғи бўйича бир неча имтиёзларни ишлатиш мумкинлиги аҳамиятли. Тартибнинг 8-бандида солиқ ставкасини экспорт улушига қараб тузатиш билан бир қаторда, тасдиқланмаган ставкани тузатиш ҳамда экспорт ҳажмига қараб тузатилган ставкада эса, пасайтириш кўрсаткичи шаклидаги иккинчи солик, имтиёзини ишлатиш рухсат этилади. Муомаласи ҚҚСдан озод қилинадиган маҳсулотлар (товарлар, ишлар, хизматлар) рўйхати жуда кенгдир. ЧЭИИКларга белгиланган т а ртибда тасдиқланган инвестиция лойиҳаларига мувофиқ ЎзР ҳудудига келтириладиган тех нология асбоб-ускуналарини ҚҚСдан озод қилиш бўйича

1) янги ишлаб чиқаришни ташкил этишга; 2) ваколатли банк тасдиғи бўлган таедирда, амалдаги ишлаб чиқаришни замоналаштириш ва техникавий к,айта таъминлашга берилган имтиёзлар анча қизиқиш уйғотади. Солиқ имтиёзи биринчи бор ЎзР Президентининг "Ўз бекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 19 ян вардаги Фармонига ўзгартириш киритиш тўғрисида"ги ПФ-1919-сонли,1998 йил 3 августдаги "Инвестиция лойиха ларини амалга оширишни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида'ги ПФ-2065-сонли Фармонларида белгиланган эди. Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 16 сентябрдаги 447-Ф- сонли махсус қарори билан "Тасдиқланган инвестиция лойиҳаларига мувофик, импорт қилинадиган технология асбоб-ускуналарини қўшилган қиймат солиғидан озод қилиш тартиби тўғрисида"ги Низом тасдик,ланди. Шуни қайд этиш керакки, Фармонда кўзда тутилган ҚҚС бўйича объектларга солиқ солиш истиснолари, биринчидан фақат технология асбоб- ускуналарига, ик кинчи дан, инвестиция лойиҳаси д ои расида янгиларини ташкил этиш, амалдаги ишлаб чиқаришларни замонавийлаштириш ва техникавий қайта таъминлаш бўйича четдан келтириладиган асб о б- ускуналарга тааллуқлидир,учинчидан, бундай ишлаб чиқаришларнинг техниковий-иқтисодий асасланиши (ТИА) махсус тартибга мувофиқ тасдиқланган бўлиши, тўртинчидан, ваколатли банкнинг тасдиғи бор бўлиши зарур. Афсуски, мазкур ҳужжатларнинг баъзи ифодалари ноаниқлиги амалиётда турли саволларни т ўл диради. Хусусан: технология асбоб-ускуналарига нималарни киритиш керак ва махсус тасдиқни бериш тижорат банкларининг вазифаси ҳисобланадими-йў қ ми, тижорат банклари учун хос операциялар рўйхати 1996 йил 25 апрелдаги "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги ЎзР Қонунининг 4-моддасида кўрсатилган;

ваколатли банк чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарни ишлаб чиқариш корхонаси сифатида аниқлашда қайси мезонларга амал қилиши зарур; ваколатли банк хулосасининг тасдиқловчи кучи ҳақида гапирилганда нима назарда тутилади. Афсуски, қонунчилик аниқ жавоб беришга имкон бермайди. Масалан, технология асбоб-ускуналари сифатида инвестиция лойиҳаларининг белгиланган тартибга тасдиқланган ТИА ва лойиха ҳужжатлари доирасидаги таснифларда таърифланган асбоб-ускуналарнинг бутун рўйхатини кўриб чикиш таклиф этилади. Мисол учун, компью тер асбоб-ускуналари масаласи қандай ҳал қилиниши керак, одатда улар технология асбоб-ускуналари сифа - тида кўриб чиқилмайди. Ахир, қатор холатларда компьютерсиз ва/ёки дастурий таъминотсиз технология занжири лаёқатсиз бўлиб қолади. Шу орада бу фақат бошкарув, офис асбоб-ускуналари ҳисобланади. Б алким, инве стиция лойиҳасининг ҳар бир муайян ҳолатида асбоб-ускуналар (маҳсулот)га анъанавий назарда эмас балки. Мазкур инвестиция лойиҳасининг лойиха ҳужжатларида акс эттирилган технология жараёнининг моҳияти ҳамда бу жараёнда келтириладиган асбоб-ускуналарнинг ўрнидан келиб чиқиш муҳимдир. Баъзан ҚҚС бўйича ушбу истиснонинг қўлланиши туфайли корхонани ишлаб чиқариш корхонаси сифатида таърифлаш зарурати ҳақида савол туғилади. Бунда шу назарда тутиладики, имтиёз фақат ишлаб чиқариш корхоналарига мўлжаллангандир, чунки 1998 йил 3 августдаги фармонда гап "янги" ёки "амалдаги ишлаб чиқаришлар" хақида боради. Маълумки, 1998 йил 1 апрелдан эътиборан чет эл инвестициялари иштирокидаги ишлаб чиқариш корхоналарига устав фаолиятида хусусий иш лаб чиқариш ва (ёки) ишлаб чиқарилган маҳсулотга хизмат кўрсатиш улуши хўжалик фаолиятидан келган умумий тушумнинг 60%дан кўпроққа тўғри келадиган чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар учун қонунчиликда белгиланган талабларга мувофиқ келувчи хори жий, шуъба ва қўшма корхоналар

киритилади. Ҳаммаси тушунарлидек туюлади. Бирок, ЎзР Президентининг 1998 йил 19 январдаги "Инвестиция лойиҳаларини амалга оширишни рағбатлантириш бўйича қўшимча чоратадбирлар тўғрисида"ги ПФ-1919- сонли Фармони бу имтиёзни белгилаш билан бирга, йил инвестиция дастурига киритилган ёки "ҳукумат кафолати асосида хорижий кредит хисобига молиялаштириладиган "устувор инвестиция лойихаларини назарда тутади. Кўриниб турганидек, Фар монда ноишлаб чиқариш корхоналари учун ҳеч қандай истисноликлар йўк . Ушбу ҳолатда имтиёз беришда бир вак тн инг ўзида иккита жиҳатни лойиҳанинг инвестиция дастурида мавжудлиги ва келтириладиган асбоб-ускуналар тавсифини ҳисобга олиш муҳимдир. Масалан, лойиҳа инвестиция лойиҳаси мақомига эга бўлиши мумкин, лекин мисол учун келтириладиган офис ёки бошқа мебел, кан целярия товарлари, ихтисослаштирилмаган енгил автомобиллар, фикримизча, ҳеч қанақасига технология тоифа сига тўғри келмайди. Нихоят, ваколатли банк хулосасининг тасдиқловчи кучи ҳақидаги масалани тушуниб олиш муҳимдир. Бизнинг назаримизда, қуйидагига ўхшаш холат юзага келиши мум кин: исталган банк ўзининг махсус ваколати кучидан ке либ чиқиб, келтириладиган асбоб-ускуналарнинг технологик тавсифи ххэқида хулоса беришга хақли (ваколатли) эмас. Буни қилолса ҳам фақат ихтисослаштирилган ком пания ёки ижроия ҳокимиятининг бошқа органлари бажариши шарт. Фараз килиш мумкинки, ушбу холатда банк хулосасининг мутлақо бошқача йўналтирилганлиги назарда тутилган. Ваколатли банк қуйидагиларни тасдиқлаши мумкин: 1) ТИА (техникавий-иқтисодий асосланиш) ёки инвес тиция лойихаси доирасида четдан келтирилиши зарур бўлган асбоб-ускуналар рўйхатига мувофиқ келувчи лойиха ҳужжатлари таснифининг борлиги, айнан шуни импортчи банкка тақдим этади; 2) банк, корхонанинг ўзи хусусий маблағлари ҳисобига, жойлардаги давлат ҳокимият органи ёки бевосита хорижий инвестициялар ҳисобига, агар

шундай қарорни қабул қилган бўлса, инвестиция лойиҳасига кредит ажратиш ҳақида қарорнинг борлиги. Банк хулосаси талаб қилинганда, айнан ана шу назарда тутилади: ҚҚС бўйича имтиёзга даъвогар мижознинг банки бу материалларни текшириб чиққан ҳолда асбоб-ускуналарни четдан келтиришни инвестиция лойиҳасини амалга ошириш мақсадида деб ўз хулосасини беради. Бунда оддий олди- сотди битимини ўтказиш доирасида асбоб-ускуналарни келтириш деб ҳисобланмайди. Ушбу юридик вазият эслатилган ҳужжатларда санаб ўтилган четдан келтириладиган асбоб-ускуналар бўйича ҚҚСни тўлашдан озод қилиш учун ҳол қилувчи аҳамиятга эга ҳисобланади. Шун дай қилиб, банк хулосаси четдан келтириладиган асбоб-ускуналарнинг технологик тавсифини тасдиқловчи хулоса сифатида кўриб чиқилиши мумкин эмас. Шуни қайд қилиш керакки, Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 16 сентябрдаги 447-Ф-қарори бандларидан бири меъёр белгилади. Унга мувофиқ ваколатли банкнинг буюртмачининг ҳужжатларини қайтаришида ягона асос " аризада, лойиҳа ҳужжатлари бўйича асбоб-ускуна лар таснифида кўрсатилган асбоб-ускуналарнинг номувофиклиги" хисобланади. Демак, ваколатли банкка агар асбоб-ускуна технологик бўлмаса, материалларни қайтаришга ҳуқуқ берилмаган. Эътиборни шунга қаратамизки, давлат солиқ хизмати асбоб- ускуналарнинг технологияга мувофиқлигини назорат қилмайди, чунки бу худди банкнинг каби, унинг ваколатлари доирасига кирмайди. Бу хизмат фақат "четдан келтирилган технология асбоб-ускунасининг мақсадли ишлатилиши устидан"', яъни унинг инвестиция лойиҳасини амалга ошириш маҳсадида қўлланиши усти дан назорат олиб боради. Бу эса солик, имтиёзлари бериш учун асос ҳисобланади. Солик, хизмати фақат асбоб- ускуналар мақсадга номувофик, ишлатилишинигина айтиб ўтиши мумкин (инвестиция лойиҳаси ТИАда тасдиқланган мақсадлар ва вазифаларга зид). Айнан шу холат молиявий санкцияларни қўллашнинг юридик асоси сифа - тида белгилаб қўйилган технология асбоб-ускуналари импортчисидан ДБД

расмийлаштирилган санадан белги ланган миқдорда пенялар ҳисоблаб ёзган ҳолда ҚҚС суммаси ундирилади. Кўриб чиқилаётган солиқ имтиёзи танлама хусусиятга эга ва ЎзР Солиқ кодексининг 71-моддасидаги имтиёзлар рўйхатида кўрсатилмаган. У Фармонга асосан қатъий кўрсатилган ҳолатларда қўллашга мўлжалланган: 1) 1998 йилда инвестиция дастурига киритилган устувор объектларни таъминлаш учун технология асбоб-ускуналарини келтиришда; 2) ҳукумат кафолати асосида хорижий кредитлар ҳисобига маблағ билан таъминланадиган инвес тиция лойиҳаларини амалга ошириш учун; 3) халқ истеъмоли товарлари ишлаб чиқаришга ихтисослашувчи янгитдан қурилган ва тикланаётган корхоналар учун; 4) ЧЭИИК устав сармоясига ҳисса сифатида хорижий сармоядорлар томонидан асбоб-ускуналар келтирилаётганда; 5) республика нефтгаз тармоғи объектлари учун. ЧЭИИКларга мулк солиғини тўлашда катта имтиёзлар берилган. Агар бундай ЧЭИИК устав фондидаги хорижий сармоя улуши камида 500 минг АҚШ долларини ташкил этса, ишлаб чиқариш ЧЭИИК уни тўлашдан озод қилинган. Бу имтиёз биринчи бор Президентнинг 1996 йил 31 май даги "Чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарни ташкил этиш ва улар фаолиятини рағбатлантириш бўйича қўшимча чоратадбирлар тўғрисида"ги Фармонида белги ланган ҳамда хозирда ЎзР Солиқ кодекси 92-моддасининг иккинчи қисмида мустаҳкампанган. 2000 йил 1 июлидан бошлаб бу маҳаллий солиққа экспортчи корхоналар мулки тортилмайди. Қонунчилик улар учун мулк солиғи тўлашнинг тафовутли тартибини белгилаган. Умумий сотув хажмида ўзи ишлаб чиқарган товарлар (хизматлар, ишлар) экспортининг улушига қараб корхонанинг мол-мулк солиғи ставкаси пасайиб боради: экспорт улуши 25-50% микдорида бўлганида - 50%га; 50% ва ундан юқори бўлган ҳолда - мол-мулк солиғи умуман ундирилмайди. Айнан шундай истисноликдан Самарканд, Бухоро, Хива ва Тошкент шаҳарларида туристик фаолият билан шуғулланувчи янгитдан ташкил

этилган корхоналар ва бошқа юридик шахслар рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб купи билан уч йил муддатга ташкил этилганидан эътибо ран биринчи фойдани олгунига қадар фойдаланадилар (ЎзР Солиқ кодексининг 92- моддаси). Бироқ ушбу ҳолатда қонун чиқарувчи бу юридик шахслар фаолияти муддати билан боғлиқ стандарт шартни қайд этиб ўтади: агар улар белгиланган имтиёз давридан кейин бир йил тугагунига қадар тугатилиб кетса, солиқ суммаси уларнинг бутун фаолияти даври учун тўла миқдорда ундирилади. Туристик фаолият билан шуғулланувчи ЧЭИИК ҳам уч йил муддатга ер солиғини тўлашдан озод этилган (ЎзР Солиқ кодексининг 102- моддаси 7-банди). Ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғулланувчи бошқа ЧЭИИК белги ланган имтиёз давридан кейин 1 йил ўтмасдан тугатилмаслик шарти билан рўйхатдан ўтказилган пайтдан бош лаб икки йил муддатгагина ер солиғини тўлаш имтиёзидан фойдаланадилар. ЎзР Солиқ кодексида мустаҳкамланган имтиёзлардан ташқари, ЎзР солиқ кодексида давлат томонидан белги ланган устуворликларга қараб ЧЭИИКларга бериладиган бошқа солиқ имтиёзлари ҳам бор. Ҳукумат кўпинча иқтисодиёт тармоқлари муайян соҳасини ёки экспортга йўналтирилган компаниялар ишлаб чиқариш йўналишини қўллаб-қувватлаш, республика минтақаларида корхо налар ташкил этишни рағбатлантириш заруратидан кеиб чиқиб, лойиҳаларга солиқ имтиёзлари беради. Мисол учун: ЎзР Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 1 1 октябрдаги 393- сонли "Қўшма корхоналар ташкил этишга хорижий инвестицияларни жалб қилиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги қарорини кўриш мумкин. Унга кўра, қишлоқ жойларида янгитдан ташкил этилган иш лаб чиқариш ЧЭИИК ишлаб чиқариш бошланган пайтдан эътиборан уч йил муддатга даромад (фойда) солиғини тўлашдан озод қилинади. Бундан ташқари, кўрсатилган муддати тугаганидан сўнг кейинги икки йил давомида даромад (фойда) солиғини пасайтирилган ставкада - кўрсатилган ЧЭИИК учун амал қилган ставканинг 50% микдорида тўлашга рухсат берилади. ЎзР Президентининг 1998 йил 24 ноябрдаги "Чет эл инвестициялари

иштирокидаги корхоналарнинг болалар пойабзали ишлаб чикаришини рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги ПФ-2143- сонли Фармони болалар пойабзали ишлаб чикаришга ихтисослаштирилган ЧЭИИКларни ўз ишлаб чиқаришида фойдаланиш учун республикага келтириладиган хомашё, материаллар ва тайёрлов махсулотларига ҚҚС тўлашдан озод килди. Бошқа яққол мисол: ЎзР Президентининг 2000 йил 28 апрелдаги "Нефт ва газ қидириш ва қазиб олишга бевосита хорижий инвестицияларни жалб қилиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида ” ги ф армони. Нефт ва газ кидириш ва разведка қилиш ишлари билан шуғулланувчи компаниялар, шунингдек, улар жалб қиладиган пудрат ва ёрдамчи пудрат ташкилотлари геология- қидирув ишларини ўтказиш даврида ЎзР қонунчилигига кўра амал килаётган барча соликлар, ажратмалар ва тўловлар турларини тўлаш дан озод қилинади, шунингдек, қидирув, разведка ва улар билан боғлиқ бошқа ишларни ўтказиш учун зарур асбоб-ускуналар, моддий-техника ресурслари ва хизматларини импорт қилишда божхона тўловларидан (божхона хужжатларини расмийлаштириш йиғимидан ташқари) озод қилинадилар. Шу фармонда кўрсатилган хорижий компанияларга материал лар етказиб берувчи, ишлар бажарувчи ва хизматлар кўрсатувчи ЎзР резиденти хисобланган корхоналар ва ташкилотлар ҚҚС тўлашдан озод этилиши белгиланган. Нихоят, хорижий компаниялар иштирокида ташкил этилган нефт ва газ қазиб олиш бўйича ЧЭИИК нефт ва газ қазиб олиш бошланганидан етти йил муддатга фойда солиғи тўлашдан озод қилинадилар. Кўрсатилган муддат тугаганида бу солиқ ставкаси амалдаги став канинг 50% миқдорида белгиланади. Хорижий иштирокчиларнинг қўшма корхоналардаги улушли иштирокидан ортирган мол-мулки ва даромадлари ҳам солиқ тўлашдан озод қилинади. Масалан, ЎзР Президентининг 1996 йил 31 майдаги Фармонига мувофиқ 1996 йил 1 июндан эътиборан экс портга йўналтирилган ва импорт ўрнини босадиган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи ЧЭИИКга ишлаб чиқаришни

ривожлантириш учун солиқ кредити олиш ҳуқуқи, яъни икки йил муддатга бюджетга тўланадиган учта асосий солиқ: фойда солиғи, ҚҚС ва ер солиғи бўйича тўловларни кейинга суриш каби имтиёз берилди (ҳам битта солиқ бўйича, ҳам бир вақтнинг ўзида учта солиқ тури бўйича). Маълумки, ЎзРнинг 1998 йил 30 апрелдаги "Хорижий инвесторлар хуқуқларининг кафолатлари ва химоялаш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қонуни 3-моддасига мувофиқ, агар Ўзбекистон Республикасининг келгуси қонунчилиги инвестиция қилиш шароитини ёмонлаштирса, хорижий инвестицияларга нисбатан инвестиция қилиш пайтидан бош лаб ўн йил муддатга инвестиция қилиш санасида амал кал ган қонунчилик кулланилади. Бунда хорижий инвестор ўз ихтиёрига кўра унинг инвестиция қилиши шароитини яхшилайдиган янги қонунчилик қоидаларини қўллаши мумкин. Қонуннинг бу талаби (шарти) солиқ қонунчилигига, жумладан, унга хуқуқий хужжатлар қаторида киритилган ва келгусида киритиладиган ўзгартиришлар ва қўшимчаларга хам татбиқ этилади. Бироқ "бувамдан қолган шарт"ни қўллашнинг бир қатор масалалари бўйича солиқ тўловчилар билан ўзаро муносабатларда бир хил тушунмаслик холатлари мавжудлиги яққол кўзга ташланмоқда. Республика қонунчилиги амал қилиши (барқарорлиги)ни саклаш кафолати ЧЭИИКларни уларга нисбатан ахволини ёмонлаштирадиган қонунчилик қўлланишидан химоя қилади. Кафолатнинг мо ҳ ияти шундан иборатки, сармоядор дастлабки пул бирлигини сарфлаганидан сўнг у бизнес юритиш шароитини ёмонлаштирадиган хар қандай ўзгаришлардан кафолатланади. Шартда кўрсатилган муддат 10 йилни ташкил этади. Бу кўпми ёки кам? Ўртача лойиханинг ўзини доплат муддати тахминан 7-8 йилга тенг (бунда дастлабки 2-3 йил лойихани амалга ошириш муддати, қолган вақт эса ўзини қоплаш муддати). Албатта, истисноликлар хам бор. Масалан, Ўзбекистон иқтисодиётига сарфланган суммаси 100 млн. АҚШ доллари ва ундан ортиққа тенг кўп миллионли лойихалар инвестиция қилишнинг, жумладан, "бувамдан долган шарт"нинг амал қилиши муддати

бўйича алохида шартларига эга бўлиши мумкин. Бундай амалиёт ЎзР Инвестиция дастури амал қилиши доирасида у ёки бу даражада қўлланилади. Афсуски, конуннинг бу меъёри, жумладан, солиқ органлари томонидан эътиборга олинмай келинмоқда. Худди шу холат ЎзР худудига товарларни импорт қилишда ҚҚС жорий этишда юзага келди: на солиқ, на божхона органлари солиқ ундиришнинг бу янги тартиби қатор холатларда ҚҚС ундириш (бизнесга алоқадор бўлмаган билвосита солиқ бўлса хам) механизмининг ўзгаришини олдиндан кўзда тутмаган сармоядор учун иқтисодий манфаатсиз бўлишини англашни истамади. Давлат тузилмалари баъзи вакиллари билво сита солиқларга ставкаси миқдори оширилганда инвестиция қилиш ва фаолият кўрсатиш шароитини ёмонлаштиради деб қарамайдилар. Бирорта хам меъёрий хужжатда ханузгача "барқарорлик" тушунчасида нима назарда тутилганлигини билдирувчи аниқ таъриф йўқ. Солиқ хуқуқи солиқ солишнинг ёмонлашуви нафақат қўшимча солиқлар, ставкалар ошиши, балки мажбурий тўловларни хисоблаш ва тўлаш муддатлари ўз гаришини хам ўз ичига олишини белгилаб қўйиши зарур. Солиқ шартлари ёмонлашган тақдирда, сармоядорга солиқ тўловларини камайтиришдан тортиб қўшимча талафотларни қопланадиган харажатларга киритишгача бўлган талафотларни қоплаш имкониятларини танлашга имкон бериш керак. Сармоядор унинг солиқ тартибини ёмонлаштирувчи қонун-чиликдаги ўзгаришларга эътибор бермаслиги хамда бу хақда солиқ органларини хабардор қилган холда талофотларни қоплашнинг муайян усули-ни мустақил танлаши мумкин. Бу вазиятда, инвестиция қилишга таъсир кўрсатадиган солиқ юкларини бахолашнинг ягона ошкора ва юридик аниқ тартиби, жумладан, солиқ тартиби ишлаб чиқилиши зарур. Албатта, бундай юкларни бахолаш амалдорларга юклатилиши мумкин эмас. Айрим МДҲ давлатларида инвестициялар юки масаласи бўйича низоларни бартараф этувчи қуйидаги механизмни жорий этиш назарда тутилмоқда: инвестиция лойихасини буюртма асосида рўйхатдан ўтказиш жорий этилади, бунда инвестор

инвестициялар иқтисодий юки (жумладан, солиқ юки) хажмини мустақил равишда бахолаш имкониятига эга бўлади. Давлат солиқлар, божлар, тарифлар ва шу кабиларни солиштирган холда, бу хисоб-китоблар тўғри- лигини текшириш хуқуқига эгадир. Корхона рўйхатдан ўтказилган кунда тўла келишилган ва қайд этилган параметрлар давлат билан ўзаро муно - сабатларда бошланғич нуқта бўлиб қолади. Давлат эса, инвестиция мухитининг ошкоралиги ва жозибадорлигини маълум қилган холда хар чоракнинг 1-кунида бу параметрлар маълумотини эълон қилиши мумкин эди. Бир пайтда бу маълумотлар холислигини тасдиқлаш мақсадида ЎзР Адвокатлар уюшмаси хамда Бухгалтерлар ва аудиторлар уюшмасига бу маълумотни шархлаш учун имконият бериш керак. Бу янгилик Ўзбекистон сиёсатининг сиёсий ва иқтисодий таркибини эркинлаштиришга, нодавлат сохасини кучайтиришга тўла мувофиқ келарди. Норезидентлар ва хорижий юридик шахслар даромадлари (фойдаси)га солиқ солишга нисбатан қўлланиладиган амалдаги солиқ қонунчилиги меъёрларини таҳ-лил қилиш хам анча қизиқарлидир. Бундай ҳуқуқий тартибга солишнинг асосида иккита ҳужжат бор: солиқ солиш доираси ЎзР Солиқ кодексининг 9-боби 33-35-моддалари ва 30-моддасида мустаҳкамланган ҳамда янада батафсилроқ - "Ўзбекистон Республикасида хорижий юридик шахслар даромадлари (фойдаси)га солиқ солиш тартиби тўғрисида тартиб й ўриқнома. Даромадлари доимий муассаса билан боғлиқ бўлма ган, лекин манбаи Ўзбекистон Республикасида жойлашган хорижий юридик шахслар ва норезидентлар даромади (фойдаси)га солиқ солишга нисбатан қуйидаги ҳуқуқий жиҳатларни инобатга олиш муҳимдир. Хорижий давлатлар қонунчилигига мувофиқ ташкил этилган хорижий юридик шахсларнинг доимий ваколатхоналари хўжалик фаолияти юритмайди ва солиқ тўловчи ҳисобланмайди. Ўзбекистонда вакил ҳисобланган хорижий фирмалар ЎзР қонунчилигига мувофиқ солиққа тортилади.

Доимий муассаса билан боғлиқ бўлмаган норезидент даромадидан солиқ хорижий юридик шахс-солиқ тўловчидан ушлаб қолинмайди ва бюджетга ўтказилмайди, балки тўлов манбаи ҳисобланган "ҳор бир тўлов ўтка зишд а т улов волют а сид а даромад (фойда) тўловчи корхонадан ундириб олинади" (Йўриқноманинг 3.1, 3.5.-бандлари). Ушбу банднинг талқини солиқ вакили фақат юри дик шах с бўлиши мумкинлигини таъкидлашга имкон бе ради. Бошқа банднинг ифодаси эса, солиқ вакили мажбуриятларининг кераклича бажарилиши учун "... доромод (фойдо) тўловчи юридик шахс зиммасига жавобгарлик юклайди. "Солиқ суммаси ушлаб қолинмаган тақдирда эса, юридик шахс ушлаб қолинмаган солиқ ва у билан боғлиқ жарималар ва пенялар суммасини бюджетга ту-лаши керак (Йўриқноманинг 3.4-банди). Шу билан бирга, ЎзР Солиқ кодексининг 35-моддаси ва Йўриқноманинг 1.5- банди хорижий юридик шахслар билан битимларга уларнинг солиқлар ва йиғимлар тўлаши билан боғлиқ харажатлари бўйича солиқ шартларини киритишни тақиқлаган ҳолда "солиқ тўловчилар ва бошқа шахслар"га ҳавола қилади. Бошқа шахслар деганда, нима назарда тутилади? Қонуний савол туғилади: йўриқнома жисмоний шахс-солиқ вакилларига татбиқ этиладими, улар норезидентлар даромадларидан солиқларни бюджетга ушлаб қолиши ва ўтказиши керакми? Масалан, хорижий шахс ЎзР фуқароси билан шартнома тузган. Унга кўра ЎзР фуқароси хорижий юридик шахсга муаллифлик ҳуқуқидан фойдаланганлик учун даромад тўлайди. Ушбу ҳолатда жисмоний шахс хорижий юридик шахс даромадлари манбаидан солиқларни ушлаб қолиши керакми? Яъни у "бошқа шахслар" тушунчасига тушадими-йўқми? Иўриқноманинг 3.1-бандита мувофиқ солиқларни ҳисоблаб ёзиш ва бюджетга тўлаш миллий валютада амалга оширилади. Бунда даромадлар ЎзР ичида ёки ташқарисида тўланишининг аҳамияти йўқ. Ушбу қоида ЎзР Молия вазирлиги ва ДСҚнинг 1999 йил 8 октябрда ЎзР Адлия вазирлигида 498-1- сон билан рўйхатдан ўтказилган қарори асосида жорий этилган ва ЎзР Солиқ кодексининг 9-моддасига мос келади. Унга кўра солиқлар ЎзР пул бирлигида

хисобланади. Йўриқномада белгиланган тартибда солиқ тўлаш механизми ишлаб чиқилган: • тўлов амалга оширилган ой тугаганидан сўнг 5 кун давомида бюджетга ўтказиш; • молиявий йил тугаганидан сўнг 30 кун давомида рўй хатдан ўтказилган жойдаги солиқ органларига, шунинг-дек, даромад олувчи юридик шахсларга уларнинг тала-бига кўра бу шахсларнинг рўйхатдан ўтказилиш разами, уларнинг номи, умумий даромад суммаси ва ҳисобот йилида ушлаб қолинган солиқнинг умумий суммаси акс эттирилган маълумотнома тақдим этиш. Даромад (дивиденд, пул суммаси) бўйича солиқ ушлаб қолиш холати, тўлов тавсифи, тўлов йўналиши (бевосита норезидентга ёки унинг топшириғига кўра учинчи шахсга) ҳақидаги масалалар ҳуқуқий жиҳатдан қизиқарлидир. Масалан, солиқ ушлаб қолиш ҳолати масаласи бўйича ЎзР Солиқ кодексининг 10-моддасига амал қилиш зарур. Унда солиқни ҳисобга олишнинг қуйидаги қоидаси мустаҳкамланган: "Юридик шахслар даромадлари ва улар бўйича солиқлар ҳисоблаш учун тегишли чегирмалар бухгалтерия хисоби хақидаги қонунчиликка мувофиқ тў лов вақти ва пул келиб тушиши санасидан қатъи назар, улар тегишли бўлган ҳисобот даврида акс эттирилади . Норезидентлар даромадларидан тўғри солиқ ушлаб қолиш учун бу норезидент оладиган даромад (фойда)ни юридик жиҳатдан аниқ белгилаб олиш, шунингдек, иккиёқлама солиқ солишнинг олдини олиш ҳақида халқаро битимлар меъёрларини ҳисобга олиш муҳимдир. Масалан, норезидент юридик шахсларнинг мутлақо ўз номидан амалга ошириладиган ва ЎзРга товарлар экс порт қилиш билан боғлиқ ташқи иқтисодий битимлардан оладиган даромадлари уларнинг товарларни четдан келтирганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар бўлганида, тўлов манбаидан солиқ солинмайди. Агар бундай битим доирасида транспортда етказиб бериш мажбурияти сотувчи-норезидент зиммасига юклатилса (етказиб бериш шартлари DDP, DDU) ва етказиб бериш харажатлари шартно ма суммасида ҳисобга олинса, бу харажатлар тўлов манбаида солиққа тортилмайди.

Норезидентнинг товарларни ЎзР ҳудудида сотиш учун четдан келтирганлиги ҳақида далолат берувчи ҳужжатлар бўлмаганда тўлов манбаидан солиқ солинадиган даро мад норезидентга сотилган товар учун тўланган ялпи тушум хисобланади (норезидентнинг товарларни четдан келтирганлиги ҳақида далолат берувчи ҳужжатлар тулов манбаи - харидорда сақланади ҳамда солиқ органига текширув пайтида тақдим этилади). Агар мазкур товарга дойр божхона ҳужжатлари бўлмаса, лекин норезидент илгари ЎзР худудида харид қилган товарини ЎзР худудида сотган тақдирда (бу ҳақда ушбу товарни харид қилаётган тўлов манбаида тегишли ҳужжатлар бўлади), бу бизнес доимий хусусиятга эга бўлмайди. Бунда тўлов манбаидан солиқ тортиладиган даромад товарни сотиш нархи ва уни харид қилиш нархи ўртасидаги фарқ ҳисобланади. Норезидент учун солик тўлаш пайтида бир катор тушунчалар қўлланилади. Масалан, "фрахт", "ҳудудий та мойил" ва бошқалар. Уларнинг тўғри ишлатилиши тўлов манбаининг солиқ ушлаб қолиш бўйича мажбуриятлари учун муҳимдир. "Фрахт" термини норезидентнинг исталган транспорт тури (денгиз, ҳаво, темир йўл, автомобил ва бошқа) орқали, жумладан, ҳам юклар, ҳам йўловчилар, шунингдек, аралаш ҳолда халқаро миқёсда ташишдан кур ган даромадларини ўз ичига киритади. Иккиёқама солиқ солишнинг олдини олиш ҳақидаги халкаро битимларга келтирилган ушбу терминдан келиб чикиб, қуйидаги таърифни таклиф этиш мумкин: халқаро юк ташиш - бу то варни исталган транспорт тури орқали ташишдир, битта давлат масканлари ўртасида амалга оширилган юк та шиш бундан мустасно. Демак, жўнатиш ва етказиб бериш маскани турли давлатларда жойлашган бўлиши керак (бунда йўл йўналиши ҳисобга олинмайди). Мисол. Агар хорижий фирма маҳсулотни То ш кентдан Термизга ташиб ўтса, бундай ташиш халқаро сифатда қабул килинмайди ва мазкур хизмат УзР худудида кўрсатилган хизмат сифатида бахоланади. Солик вакили 26% ставкасида солик ушлаб колиши зарур бўлади (халкаро та шиш - фрахтдаги холатда эса, у 6%ни ташкил этади).

Солик, солинадиган даромадларга нисбатан қўлланиладиган ҳудудий тамойил ҳақидаги масала ҳам муҳим юридик аҳамият касб этади. Шуни аник, равшанлаштириш зарурки, худудий тамойил фақат икки хил: ишлар, хизматлар ва мулк ижарасидан кўрилган даромадларга тўла-тўкис қўлланилиши мумкин. Демак, ЎзР худудида жойлаш ган норезидентга қарашли мол-мулк ижарасидан кўрил ган даромадлар солиққа тортилади (агар мулк ЎзР ҳуду-дидан ташқарида бўлса, - солиққа тортилмайди). Норезидентнинг ЎзР худудида бажрилган ишлар ва кўрсатил ган хизматлардан кўрилган даромадларигина солиққа тор тилади (агар ишлар ва хизматлар ЎзР ҳ удудидан ташқари-да амалга оширилган бўлса, солиққа тортилмайди). Халқаро юк ташиш хизматлари (фрахт) мустасно ҳисобланади. Мулкни мусодара қилишдан кўрилган даромадларга ҳ удудий тамойилни кўллаб бўлмайди, бунда ҳамма нарса мулк турига боғлиқдир. Қолган барча солиққа тортилади ган даромадлар турларига нисбатан ҳудудий тамойил қўлланилмайди. Мисол. ЎзР резиденти норезидентдан прокат килиш хуқуки лицензия битими доирасида бадиий фильм сотиб олди, бироқ бунда прокат нафақат ЎзР, балки кўшни давлатлар худудида хам амалга оширилади. Ушбу холатда соликни норезидент бутун даромадидан ушлаб колиш керакми ёки уни ЎзР худудидаги прокат ва ундан ташкаридаги прокатдан келган тушумга мутаносиб тарзда бўлиш керакми? Ушбу аник, холатда гап кине матография асарини ишлатиш хукуқидан фойдаланишдан кўрилган да ромадлар хақида бормоқда. Ушбу турга худудий тамойил татбиқ этилмайди, шунинг учун солик даромаднинг бутун суммасидан ушлаб колиниши зарур. Ҳудудий тамойил қўлланиладиган даромадлар турларидан "хизматлар кўрсатиш жойи" тушунчаси бўйича кўпроқ саволлар туғилади. Муаммо шундан иборатки, ЎзР Солиқ кодексида "ишлар (хизматлар)ни сотиш жойи" тушунчасига тушунтириш берилмаган, шунинг учун ҳар бир ҳолатда сотув жойи солиқ тўловчи ва тўлов манбаи томонидан тегишлича

расмийлаштирилган бирламчи ҳужжатлар билан исботланиши зарур. ЎзР Молия вазирлиги ва ДСҚнинг 1999 йил 24 июндаги ишлар (хизматлар) импорти ва экспорти пайтида солиққа тортиш тартибини тартибга солувчи ЭГ/04-02-05/1318/99-82-сонли тушун тириш хатида1 таклиф этилган "ишлар, хизматлар сотиш жойи" тушунчасидан солиқнинг фақат бир тури - ҚҚСга нисбатан фойдаланиш умуман мумкин эмас. Мисол. Хорижий аудиторлик фирмаси (Буюк Британия) ЎзР резидентига маслахат шаклида консалтинг хизмати кўрсатди ва резидент бунинг учун хорижга чиқиб келди. Бундай резидент мазкур хизматлар учун хак. тўлашда манбадан ҚҚС ва/ёки манбадан даромад солиғини ушлаб коли ши керакми? "Хизматлар сотиш жойи" тушунчасида иккита солиққа -ҚҚС ва даромад (фойда) солиғига нисбатан тубдан фарқ мавжудлиги туфайли кўриб чиқилаётган масала бўйича жавоб солиқтурига боғлиқдир: хизматлар кўрсатиш жойини тасдиқловчи ҳужжатлар мавжуд бўлганида тўлов манбаидан даромад солиғи ушлаб қолинмайди. Қўшилган қиймат солиғи эса, гулов манбаи томонидан ушлаб қолиниши зарур, чунки "агар бу хизматлар харидори бир давлатда, сотувчиси эса бошқа давлатда турса", яъни мувофиқ тарзда Ўзбекистон ва Буюк Британияда бўлса, хиз матлар харидорининг иқтисодий фаолияти жойи хизмат лар сотиш жойи ҳисобланади (кўрсатилган тушунтириш хатининг "д" банди). Солиқ қонунчилиги қоидаларига мувофиқ тўлов манбаидан ушлаб қолинадиган даромад солиғи ставкаси УзР Солиқ кодексида белгиланган. Ставка миқдори тўлана-диган даромад турига боғлиқдир: Иккиёқлама солиқ солишнинг олдини олиш хақидаги халқаро шартномаларга келсак, 2001 йил I июнидаги холатга кўра, Ўзбекистонда 29 та икки томонлама бундай битимлар меъёрлари амал қилмоқда. Битимларнинг мавжудлигини икки шароитдаги юридик холат сифатида кўриб чиқиш зарур:

• битим тузилган давлатдан ташриф буюрган УзР ре зиденти бўлган юридик шахс норезидентларга даромад лар тўлаётганида; • УзР резиденти бўлган юридик шах с битим тузилган давлат ҳудудидаги манбадан даромадлар олганида. Иккиёқлама солиқ солиш ҳақидаги халқаро битимлар қоидаларини ҳуқуқий қўллаш зарурати туғилганида, би ринчи галда, ҳар бир битимда битим татбиқ этиладиган солиқлар турлари кўрсатилганлиги, кккинчидан, битимда даромадларнинг ҳар бир турига солиқ солиш тартиби ва тамойиллари кўрсатилганлигидан келиб чиқиш керак. Амалдаги битимлар фақат даромад ва сармоя солиқ ларини, яъни даромадлар умумий суммаси, сармоя умумий суммасидан ундириладиган солиқларни ёки уларнинг алохида унсурлари, жумладан, кўчар ёки кўчмас мулкни мусодара қилишдан кўрилган даромадлар солиқлари, иш ҳақи ёки корхона тўлайдиган маош умумий суммасидан унди риладиган солиқлар, шунингдек, сармоя ўсишидан кўрил ган даромадлардан ундириладиган солиқларни қамраб олади. Бунда бу солиқларни қайси органлар (давлатнинг ўзи, унинг сиёсий-маъмурий бўлинмалари ёки маҳаллий органлари) ундиришининг ҳамда солиқларни йиғиш усули: бевосита баҳолаш орқали, манбадан ушлаб қолиш ёки қўшимча солиқлар воситасида ундирилиши усулининг аҳамияти йўқ. Шундай қилиб, битим юридик шахслар тўлайди ган қуйидаги солиқларга татбиқ этилади: юридик шахслардан олинадиган даромад (фойда) солиғи ва юридик шахсларнинг мулкига солинадиган солиқ. Битимларнинг муомаладан ундириладиган солиқларга, жумладан, қўшилган қиймат солиғига хеч қандай таъсири йўқ. Резидентларга нисбатан қўлланилган иккиёқлама солик, солишнинг олдини олиш ҳақидаги халқаро битимларнинг аниқ қоидаларини ҳисобга олиш кўпгина қоидаларни кераклича тушунишни талаб қилади. Булар орасида ҳар қандай битим матнида кўпроқ ишлатиладиганларинигина ажратиб оламиз. Деярли ҳар қандай халқаро битим юридик шахсларни солила тортиш бўйича қуйидагича моддалар тўпламидан иборат бўлади:

дивидендлар, фоизлар, муаллифлик ҳуҳуқлари ва лицензиялар, мулк (кўчмас ва кўчар мулкка, мулк мусодарасига солиқ солишни тафовутлаган ҳолда), халқаро ташишлардан кўрилган даромадлар ва "бошқа даромадлар". Ўзбекистондаги хорижий юридик шахснинг доимий воколотхонаси деганда, иккиёқлама солик, солишнинг ол дини олиш ҳақидаги халқаро битим нуқтаи назаридан, одатда, юридик шахснинг бошқа давлатда тўла ёки қисман тижорат фаолиятини кўрсатадиган доимий фаолият жойи - ''' даромад кўриш бўйича фаолиятнинг исталган жойи..." тушунилади. "Доимий ваколатхона" тушунчаси, жумладан, қуйидагиларни ўз ичига олади: бошқарув жойи, бўлинма, идора, филиал, офис, фабрика, устахона, шахта, нефть ёки газ қудуғи, тош кони, карьер ёки табиий бойликларни қазиб олишнинг исталган бошқа жойи, курилиш майдони, қурилиш, монтаж ёки йиғиш, шунингдек, техникавий назорат бўйича фаолият объекти. Бироқ шуни назарда тутиш керакки, ҳар бир халқаро битим мазкур терминларнинг ўз таърифига эга бўлиши мумкин. Шу билан бирга, доимий ваколатхона тушунчаси деярли ҳар доим соф солиқ тушунчаси ҳисобланади ва маъмурий-ҳуқуқий маънога эга бўлмайди. Доимий ваколатхона мустақил юридик бўла олмаспиги туфайли, у бошқа давлатдаги бош офисига эга ягона юридик шахс бўлиб қолади ҳамда фақат солик, қонунчилиги нуқтаи назаридан мустақил солиқ тўловчи сифатида кўриб чиқилади (яъни бундай доимий ваколатхоналар хорижий давлат ҳудудида фақат солиқ мақсадларида рўйхатдан ўтказилади). Иккиёқлама сопщ солишнинг олдини олиш ҳақидаги барча амалдаги битимпарга мувофиқ "дивидендлар" термини бу дивидендлар келиб чиққан давлат конунчилигига мувофиқ белгиланади. Фойданинг компания, акциядорлик сармоясига эга ширкат акциядорларига тақсимлаб бериладиган (қарз талабларига боғлиқ бўлмаган) қисми, шунингдек, акциялардан кўрилган даромад сифатида солиқ орқали тартибга солинадиган бошқа корпоратив ҳуқуқлардан келган даромадлар дивидендлар ҳисобланади. Демак, бу акциядорлар акциядорлик компаниясига берган сармоядан кўрилган даромадлар экан.

Бироқ шуни унутмаслик керакки, чет эл инвестициялари иштирокидаги корхонанинг хорижий иштирокчиси олган даромад (фойда)га нисбатан қўлланил ганда атамани аник ла штириш мумкин. "Фоизлар" термини иккиёқлама солик, солишнинг ол дини олиш ҳақидаги кўпчилик амалдаги битимларга мувофик, бу фоизлар келиб чиққан мамлакат қонунчилигига кўра белгиланади. Одатда, исталган турдаги қарз талабномаларидан кўрилган даромад, хусусан, ҳукумат қимматли қоғозлари облигациялари ёки қарз мажбуриятларидан кўрилган даромад, шунингдек, берилган к,арз суммаларидан кўрилган исталган даромад фоизлар ҳисобланади. Агар битимда "фоизлар" терминингтаърифи бўлмаса, фо излар келиб чиққан мамлакатда қабул қилинган таърифдан фойдаланиш керак. Дивидендлар ва фоизларга солиқ солиш тамойилларини халқаро битимлар нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз. Қуйидагилар к,абул қилинган: дивидендлар ёки фоизлар олувчи юридик шахснинг доимий турар жойи ҳисобланган мам лакат, одатда, бундай даромадларга сопщ солишнинг чекланмаган ҳуқуқларига эгадир, бу даромадлар манбаи ҳисобланган мамлакат эса, хорижий юридик шахслар дивидендлари ва фоизларига солиқ солишда чекланган ҳуқукларга эгадир. Бу чеклов амалиётда солиқ солиш ставкасини (ҳотто нол ставкагача) пасайтиришда ифодаланади. Шундай қилиб, агар хорижий фирма УзРда дивиденд лар ва фоизлар шаклида даромад олса, бу даромадларга УзРда солиқ солиш халқаро битимларда кўзда тутилганга нисбатан анча паст ставкаларда амалга оширилади. Хорижий юридик шахслар дивидендлари ва фоизларини солила тортишда бундай даромадлар хорижий фирма доимий ваколатхоналари фаолиятига тегишлими-йўқми деган масала муҳим аҳамият касб этади. Бу - ўта муҳим, солиқ солишга бўлган муносабат унинг қандай ҳал қилинишига боғлиқдир. Агар дивидендлар ва фоизлар доимий ваколатхона фаолияти билан боғлиқ бўлса, улар доимий ваколатхона фойдасининг бир қисми (сотувдан ташқари даромад) сифатида кўриб чиқилади ва даромад (фойда)

солиғи асосий ставкаси бўйича солила тортилади. Мазкур тартибни, одатда, кўпчилик халқаро битимлар назарда тутади. Битимларда ишлатиладиган бошқа термин - кўчмас мулкдир. УзР Солиқ кодекси 83-моддасининг иккинчи қисми кўчмас мулкка ер ва ер ости майдонлари, кўп йиллик экин майдонлари, шунингдек, бинолар, иншоотларни киритади. Бироқ айрим давлатлар битимларда бу терминнинг янада кенгроқ тушунчасини беради: ".. термин ҳор қондой уолотдо ҳом кўчмос мулкко нисботон ёрдомчи бўлгон мулк қ ишлоқ ёки ўрмон хўжалигида ишлатиладиган қорамол ва асбоб-ускуналар, кўчмас мулк узуфрукти ва табиий бойликларни казиб олишга ҳуқуқ бериш ёки к а зиб олиш учун т а вон сифатида кўриб чиқиладиган ўзгарувчан ёки белгиланган тўловларни ўз ичига олади . Ўзбекистон кўп чилик мамлакатлар билан тузган битимларда денгиз, ҳаво ва даре кемалари ҳам истисно тариқасида киритилган. Аниқ битимлар бўйича улар кўчмас мулк ҳисобланмайди. Агар тўлов манбаи у тўлайдиган даромад солиқ солиш объекти ҳисобланади деб белгиласа, у ўзи учун қуйидаги муҳим масалани ҳал қилиши зарур: у бу даромадни кимга тўлайди. Гап шундаки, манбадан солиқ ушлаб қолиш зарурати ҳақидаги масала ушбу даромад хо рижий юридик шах с доимий ваколатхонасининг солиқ мақсадларида рўйхатдан ўтказилган фаолиятига боғланганми-йў қми и - шунга боғлиқдир. Биз илгари УзР солиқ қонунчилигида хорижий юридик шах с доимий ваколатхонаси деганда, нима тушунилишини кўрсатган эдик. Доимий ваколатхона солиқ органида рўйхатдан ўтказилади ва УзР Солиқ кодексида кўзда тутилган барча солиқлар ва йиғимларнинг мустақил тўловчиси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам агар манба тўлай диган даромад доимий ваколатхона фаолияти билан боғлик, бўлса, у бу ваколатхона даромади (фойдаси) таркибида солиққа тортилиши кераклиги мантиқан тўғридир. Демак, у тўлов манбаидан тегишли тарзда солиққа тортилмайди. Ва аксинча, агар даромад доимий ваколатхо на фаолияти билан боғлиқ бўлмаса, у тўлов манбаида солиққа тортилади.

1998 йил 8 октябрдаги 498-сонли йўриқномада дои мий ваколатхона ва унинг турларининг умумий таърифи келтирилади. Уларнинг турлари бизнес шартларига қараб анча кенгро қ бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам ЎзР муайян хорижий давлат билан тузган даромадларга иккиёқлама солиқ солинишининг олдини олиш ҳақидаги амалдаги битимлар мавжуд бўлганида доимий ваколатхона тушунчасига тўғри келадиган фаолиятнинг борлиги ёки йўқлигини белгилаш учун миллий қонунчилик меъёрларидан устувор аҳамиятга эга бўлган улардаги мавжуд мезонлар ва ёндашувлардан фойдаланиш муҳимдир. 498-сонли йўриқнома доимий ваколатхонага қурилиш майдонини ҳам киритади: " ...м а йдон пудр а тчиг а топширилг а нлиги ҳа қид а д а лолотном а имзол а нг а н п а йтдон бошл а б..!' ва кейинги ўринда " ҳар бир қурилиш м а й дони ишл аб бошл а нг а н п а йтдон эътиборон т а шкил этил а ётг а н а лоҳид а доимий му а сс а с а сиф а тид а кўриб чиқил а ди (2.1.4-банд 3-, 4-хат-бошилари). Й ўриқномадан фарқли тарзда, кўпчилик би тимлар ваколатхоналарнинг бош офис фойдасига ёрдамчи ёки тайёрланиш фаолиятини доимий ваколатхона орқали амалга ошириладиган фаолият сифатида кўриб чиқмайди. Икки ёқлама солиқ солишнинг олдини олиш ҳақида бир қатор мамлакатлар билан тузилган битимлар қурилиш майдони ёки қурилиш объектини, агар 9 ойдан кўпроқ давр мобайнида фаолият кўрсатсагина, доимий ваколат хона деб ҳисоблайди. Бунда давлат ваколатли органлари истисно ҳолатларда бу майдонни таклиф этаётган шахс-нинг илтимосномаси асосида ташкил этилаётган доимий муассаса сифатида кўриб чиқиши мумкин. Бу майдоннинг фаолият муддати 9 ойдан ортиқ бўлиши, лекин 12 ойдан ошмаслиги зарур (Финляндия билан тузилган битимда). Туркия билан тузилган битимда бошқача муддат белгиланган: қурилиш майдони ундаги ишлар давомийлиги 36 ойдан ошган тақдирдагина доимий ваколатхонани ташкил этади, бунда объектлар пудратчи ишларни бошлаган, жумладан, қурилишдаги бошланғич ишларнинг барча турлари бошланган санадан амал қилади.

Бундан ташқари, битимлар у ёки бу фаолият, бизнес ҳуқуқий шакли ''доимий муассаса" шаклланишига сабаб бўлмайдиган ҳолатларга алоқадор бир қатор шартлардан иборат. Мисол қилиб Ўзбекистон Республик а си в а Корея Республик а си ҳ укум а тл а ри ўрт а сид а ги икки ёқл а м а солиқ солишнинг олдини олиш ҳ а мд а д а ром а д в а с а рмоя солиғини тўл а шд а н бўйин товл а шнинг олдини олиш ҳа қид а 1 998 йил 11 февр а лдги Конвенция 5-модд а сини тўл а келтир а миз: "4... "доимий му а ссас а " термини қуйидагиларни ўз ичиг а киритм а йди: иншо а тларни ушбу корхона тегишли товарлар ёки ма ҳ сулотларни сақлаш, намойиш қилиш ёки етказиб бериш мутл о қ мақсадлари учун ишлатиш; ушбу корхонага тегишли товарлар ёки маҳсулотлар за х ирасини мут л о қ сақлаш, намойиш қилиш ёки етказиб бериш мақсадлари учун сақлаш; ушбу корхон а г а тегишли т о в а рл а р ёки м а хсулотл а р з а хир а сини бошқ а корхон а томонидон қайта ишл а ш мутлоқ м ақ с а дл а ри учун с а қл а ш; доимий фоолият жойини ф а к а т тов а рл а р ёки м аҳ сулотл а р с о тиш ёки ушбу корхон а учун а хборот тўпл а ш м ақ садл а рида с ақ л а ш; e) доимий ф а олият жойини ф а қ а т уш б у корхон а нинг ёрд а мчи ёки т а йёр ла ниш тусид а ги бошқ а ист а лг а н фаолиятини а м а лг а ошириш учун с а қл а ш; fj доимий ф а олият жойини ушбу доимий ф а олият жойи умумий ф а олияти бундай уйғунлик оқиб а тид а т а йёрлониш ёки ёрд а мчи хусусиятг а эг а бўлг а н т а кдирд а (о)-(е) кичик б а ндл а рид а эсл а тиб ўтилг а н ф а олият турл а рини мутлоқ уйғунл а штириш учун с а қл а ш; 5. 1- в а 2-б а ндл а р қоид а л а риг а қ а рам а сд а н, а г а р 6-б а нд қўлл а нил а диг а н муст а қил м а қомг а эг а в а килд а н ф а рқли ш а хс корхон а номидон ф а олият кўрс а тс а в а к елишиб ол а ётг а н ( а хдл а шаётг а н) д а вл а тд а корхон а номид а н ш а ртном а л а р тузиш в а кол а тл а риг а эг а бўлс а , а г а р бу ш а хснинг ф а олият турл а ри 4-б а ндд а эсл а тиб ўтилг а нл а р бил а н чег а р а л а ниб қолм а с а гина, а г а р доимий ф а олият жойи орқ а ли а м а лг а ошириш ушбу б а нднинг қоид а л а риг а

мувофиқ, бу доимий ф а олият жойи доимий му а сс а с а бўлиб қолмаса, бу корхона ушбу Давлатда доимий фаолият жойига эга деб ҳисобланади. Ушбу Модданинг олдинги қоидаларига қарамай, битта келишаёт ган давлатнинг суғурта корхонаси, агар у суғурта ҳақини ушбу давлат ҳудудида тўпласа ёки 7-бандга тегишли мустақил мақомга эга вакилдан фарқли шахс орқали у ерда таваккалчиликларни суғурталаса, бошқа келишаётган давлатда доимий муассасага эга деб ҳисобланади. Битта келишаётган давлатнинг корхонаси брокер, воситачи ёки ўзининг одатдаги фаолияти доиросида фаолият кўрсатиш шарти билан мустақил мақомга эга бошқа исталган вакил орқали бошқа келишаётган давлатда тадбиркорлик фаолиятини амалга оширсагина, доимий муасса сага эга эмас, деб кўриб чиқилади. Битта келишаётган давлатнинг резиденти ҳисобланган компания бошқа келишаётган давлат резидентини назорат қилса ёки унинг назоратида бўлса (доимий муассаса орқали ёки бошқача тарзда), бу компаниялардан бирини бошқасининг доимий муассасасига айлантирмайди. Шундай қилиб, доимий ваколатхонанинг борлиги ёки йўқлиги хорижий юридик шахснинг даромадига солиқ солишда муҳим ўрин тутади. Бироқ шуни унутмаслик керакки, доимий ваколатхона шаклланишига сабаб бўладиган фаолиятнинг йўқлиги норезидентни ЎзР Солиқ кодексида белгиланган бошқа солиқлардан озод қилинмайди. Уларнинг тўланиши ва ҳисобланиши доимий ваколатхона шакл ланишига боғлиқ эмасдир. Бунда муайян (бевосита) солиқларга нисбатан иқки ёқлама солиқ солинишининг ўзаро олдини олиш назарда тутилган халқаро битимлар ҳар доим ҳам ёрдам беравермайди. Агар мисол учун қўшилган қиймат солиғини олсак, ҳар қандай, жумладан, қурилиш компанияси ЎзР ҳудудида фаолият кўрсатиш муддатидан қатъи назар, ЎзР Солиқ кодексининг меъёрларига мувофиқ бу солиқни тўлайди. Икки ёқлама солиқ солишни бартараф этиш ҳақидаги битимларда қуйидагича ифода қилинган иборалар чалғитмаслиги зарур: “ушбу битим

битим имзоланган санадан сўнг мавжуд солиқларга қўшимча ёки уларнинг ўрнига ундириладиган ўхшаш солиқларга нисбатан ҳам қўлланилади”. Бундай қоидалар даромад (фойда) солиғига ўхшаш ёки мазмунан мос солиқларга нисбатан қўлланилиши мумкин эмас. Кўпгина солиқлар ўзининг иқтисодий мазмунига кўра даромад солиғи билан тартибга солинмайди. Солиқ қонунчилиги нотўғри қўлланишининг олдини олиш мақсадида "хорижий юридик шахс" ва "хорижий юридик шахс ваколатхонаси" тушунчаларини "чет эл инвестициялари иштирокидаги корхона" тушунчаси билан аралаштирмаслик керак. ЎзР қонунчилигига мувофиқ ташкил этилган ва устав фонди ва юридик мустақилликка эга бўлган чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар, жумладан, 100% чет эл инвестициялари иштирокидаги корхо налар хорижий юридик шахслар ҳисобланмайди. Улар Ўзбекистон ҳудудида фаолият кўрсатади ва ўз имтиёзли солиқ тартиби соҳасида Ўзбекистон юридик шахслари билан бир қаторда солиққа тортилади. Шу билан бирга, ЎзР ҳудудида учинчи хорижий юридик шахс манфаатларини ҳимоя қилаётган ва бир вақтда чет эл инвестициялари иштирокидаги корхона иштирокчиси ва шуъба ёки тобе корхона ҳисобланган (устав сармоясидаги хорижий юридик шахс улуши миқдорини ҳисобга олган ҳолда) хорижий юридик шахс, агар у бош компания (хорижий юридик шахс) билан шартномавий муносабатларга биноан унинг манфаатларини ЎзР да ҳимоя қилса ва битимлар тузиш ваколатларига эга бўлса, доимий ваколатхона бўлиши мумкин. Чет эл инвестициялари ишти рокидаги корхона уставига кўра, хорижий юридик шахс зиммасига юклатилган мажбуриятларни бажариш, шунингдек, шуъба ёки тобе корхонанинг асосий фаолиятини бош компания раҳбарлигида амалга ошириш - буларнинг барчаси доимий ваколатхонани ташкил этишга сабаб бўлмайди. Айнан шундай вазият ЎзР резиденти бўлган корхона нинг хорижий юридик шахс билан оддий ширкат шартномаси (биргаликдаги фаолият ҳақида шартнома) тузилган пайтида юзага келади. Ушбу ҳолатда ҳам доимий

ваколатхонанинг юзага келиши хорижий юридик шахс фаолияти хусусиятига боғлиқдир. Агар хорижий юридик шахс бундай шартнома доирасида ўзининг ёки учинчи шахснинг фойдасига ЎзРда мустақил тадбиркорлик фао лияти билан шуғулланмаса ва фақат бу шартнома билан унинг зиммасига юклатилган мажбуриятлар доирасида фаолият кўрсатса ҳамда биргаликдаги фаолиятда улушли иштирокидан даромад кўрса, унинг фаолияти доимий ваколатхона шаклланишига сабаб бўлмайди. Бу ҳолатда хорижий юридик шахс олган даромадлар ЎзРдаги манбадан кўрилган даромадларга киритилади ва тўловлар манбаидан солиққа тортилади. Хорижий юридик шахснинг ЎзР ҳудудидаги оддий шир кат шартномаси бўйича мажбуриятлар чегарасидан ташқари мустақил тижорат фаолияти, шунингдек, хорижий юридик шахс ширкатининг хорижий юридик шахс номидан ва топшириғига кўра биргаликдаги фаолияти тўғрисида шартнома бўйича ушбу шартнома доирасидан таш-қари фаолияти тегишли солиқ оқибатларига эга бўлган доимий ваколатхонанинг шаклланишига сабаб бўлади. Хорижий юридик шахс ЎзРда шартнома муносабатлари асосида унинг манфаатларига вакиллик қилувчи, унинг номидан иш юритувчи ва ушбу хорижий юридик шахс номидан шартномалар тузиш ваколатларига ҳамда шарт нома муҳим шартларини келишиш ваколатларига эга резидент-корхона (ёки жисмоний шахс) орқали тадбиркор лик фаолиятини амалга оширган тақдирда, доимий вако латхона сифатида кўриб чиқилади, унинг бундай фаолия ти асосий (одатдаги) фаолияти доирасида амалга оширилган ҳолатлар бундан мустаснодир. Ваколатли вакиллар ўз функцияларини шартнома ёки ишончнома асосида амалга оширадилар. Уларнинг нусхалари тегишли солиқ органларига тақдим этилади. Хорижий юридик шахслар ЎзРда ваколатхоналар ор қали фаолият кўрсатиш пайтида, табиийки, қуйидаги саволга дуч келадилар: мол-мулк, мажбуриятлар ва хўжалик операцияларининг бухгалтерия ҳисоби қайси

қоидалар асо сида - ЎзР қонунчилигига кўра ёки хорижий юридик шахс доимий турар жойи, юридик шахс сифатида рўйхатдан ўтказилганлиги ёки ўз раҳбариятининг жойлашган жойи туфайли солиққа тортиладиган давлат қонунчилигига кўра юритилади . 498-сонли йўриқномада доимий ваколатхоналарда юритиладиган бухгалтерия ҳисоби ҳужжатлари (регистрлари): дафтарлар, бош дафтарлар, айланма қайдномалар, касса дафтарлари ва бошқаларнинг тўла-тўкис рўйхати белгиланмаган. Бироқ йўриқноманинг 2.3.1-бандида доимий ваколатхоналардан бухгалтерия ҳисобини олинаётган умумий даромад ва ЎзР Солиқ кодексига мувофиқ солиқ солинадиган базани аниқлаш учун улар бўйича тегишли чегирмаларни ҳисобга олиш имкониятини берадиган тарзда юритиш талаб қилинади. ЎзРда фаолият кўрсатаётган хорижий юридик шахсларнинг доимий ваколатхоналари (муассасалари) уларнинг келгуси фаолияти давлат солиқ хизмати томонидан Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги ва халқаро битимлар (шартномалар)га мувофиқ солиқ солинадиган ёки солинмайдиган деб тан олинишидан қатьий назар, давлат солиқ хизмат органларида ҳисобга туришлари шарт. Хорижий юридик шахснинг ҳар бир ваколатхонаси (муассасаси)га жойлашган жойи бўйича ҳисобга ўтиш пайтида солиқ тўловчининг битта рўйхатдан ўтказиш (иден тификация) номери (СТИР) берилади. Мазкур масалада хорижий дипломатик ваколатхоналар ва уларга мақомига кўра тенглаштирилган муассасаларнинг тўлов ҳужжатларини расмийлаштириш ва тўловларни амалга ошириш борасида ЎзР МБ ва ДСҚнинг 1999 йил 10 февралдаги 113-В/99-20-сонли махсус тушунтириш хатини инобатга олиш муҳимдир. Унга кўра, хусусан, илгари мустақил тарзда солиқ органларида ҳисобга турган ва СТИР олган бундай ваколатхоналар (масалан, ЎзР фуқаролари ҳисобланган ўз хизматчиларидан даромад солиғини ушлаб қолиш ва бюджетга ўтказиш пайтида) ҳисоб-китоб пул ҳужжатларида уларга берилган СТИРни кўрсатишлари керак. Солиқ

органларида ҳисобга турмаган ва СТИРга эга бўлмаган ваколатхоналарга эса СТИР реестридаги бўш номерлардан бирига мос келувчи 9 хонали рақам жорий этилди. Соли қ органлари уларни ЎзР ТИВ дипломатия сервиси хизмати ор қ али маълум қ иладилар. "Тўловчининг СТИ Р '' ўрнида ваколатхона шу 9 хонали рақамни кўрсатади. Шуни назарда тутиш керакки, ва - колатхоналар ҳ исоб-китоб пул ҳужжатларидан таш қ ари, ЎзР резиденти ҳисобланган бошқа юридик шахсларга кўзда тутилган бошқа ҳужжатларида СТИ Р ёки 9 хонали рақамни кўрсатиши шарт эмас Ўзбекистонда амалга оширилаётган икдисодий ва сиёсий фаолиятни эркинлаштириш сиёсати нодавлат нотижорат ташкилотлари (ННТ) соҳасининг ташкил топиши ва ривожланишига шароит яратди. Ташкил этилаётган ННТ мақсадлари ва вазифалари ижтимоий неъматларга: фуқароларни қўллаб-қувватлашнинг турли дастурларини амалга ошириш, таълим, илм-фан, маданият, спорт, атроф-му ҳ ит муҳофазаси со ҳ асидаги фаолиятларга эришишга қаратилган. Бундай ННТ фаолияти, асосан, ЎзРнинг 1999 йил 14 апрелдаги "Нодавлат нотижорат ташкилотлари тўғрисида"ги қонуни, ЎзР Фуқаро кодексининг ало ҳ ида боблари билан тартибга солинади. 1999 йил 14 апрелдаги қ онун ННТ фаолиятининг икдисодий асосларигагина тўхталиб, унинг со л и қа тортилиши масалаларини юзаки шаклда белгилаб ўтади: "Нодовлот нотижорот тошкилотлори соли қлар , йиғимл а р ҳ а мд а бюджет в а бюджетд а н т а шқ а ри фондл а рг а тўл а н а диг а н бош қа тўловл а рни тўл а йди, шунингдеқ қонунчиликд а белгил а нг а н т а ртибд а имтиёзл а рд а н фойд а л а н а ди ” . ЎзРнинг 1991 йил 15 февралдаги "Ўзбекистон Республикасидаги жамоатчилик бирлашмалари тўғрисида"ги қонуни қуйидаги қоидани алоҳида мустакамлади: "ёшл а р в а бол ала р т а шкилотл а рини д а вл а т моддий в а молиявий қўлл а б-қувв а тл а йди, ул а рг а нисб а т а н имтиёзли солиқ сиёс а ти олиб борилишини т а ъминл а йди..." (5-мод д аси иккинчи қисми). ННТ фаолиятини соли қ а тортишни таҳлил қилиш учун бир нечта қ оидаларни ҳисобга олиш зарур:

1) ННТ (а) фойда кўришни ўз фаолиятининг асосий мақсади қ илиб олмаган ҳамда (б) олинган фойдани қ атнашчилар, аъзолар (муассислар) ўртасида тақсим л амайдиган ташкилот ҳ исобланади; ННТ (а) ҳ ам мустақил ҳ олда, ҳ ам устав вазифаларини бажариш учун хўжалик жамияти ташкил қилган ҳ олда қонунда тақи қла нмаган исталган тадбиркорлик фаолияти тури билан шуғулланиши мумкин, (б) чунки у унинг таъсис ҳ ужжатларида белгиланган мақсад л арга эришишга хизмат қилади ва (в) бу максадларга мувофиқ келади; ЎзРнинг амалдаги Солиқ Кодексида соли қ солиш объекти тадбиркорлик фаолияти натижаларига боғлаб қўйилган. ЎзРнинг 2000 йил 25 майдаги 'Тадбиркорлик фаолияти эркинликлари кафолатлари тўғрисида"ги қонуни 3- моддасига кўра тадбиркорлик фаолияти (тадбиркор лик) - тадбиркорлик фаолияти субъектларининг қонунчиликка мувофиқ ўз таваккалчилиги ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олишга каратилган ташаббускорона фаолиятидир. ННТ амалга оширадиган тадбиркорлик фаолиятига нисбатан бундай таърифда ЎзР қ онунчилиги ҳеч қандай истисноликларни сақламайди; ННТларга солик ва божхона имтиёзлари ЎзР Соли қ кодексининг ёки 1999 йил 14 апрелдаги қонун орқали белгиланадиган фаолият шаклларининг махсус таърифи муносабати билан эмас, балки бу солик қонунчилиги ҳ ужжатларида, авваламбор, қ андай имтиёзлар назарда тутилганлигига қараб берилади. Амалдаги соли қ қонунчилиги ННТларга соли қ солишда иккита шартли ҳ укукий тартибни тафовутлашга асос беради. Албатта, иккала ҳ олатда ҳам гап солик ва бож хона имтиёзларини (тур, ҳажм) олиш ҳақида боради. Биринчи солик тартиби - бу тегишли давлат тузилмалари меъёрий ҳужжатлари, масалан, Соли қ ва Божхона кодекси билан белгиланган со лиқ имтиёзларини ННТларга бериш умумий тартибидир.

Иккинчи солик тартиби - бу давлат органлари қарори билан ташкил этилган нодавлат тузилмалари учун имтиёзлар (преференциялар) бериш тартиби. ННТларга солиқ имтиёзларини беришнинг умумий тартибини кўриб чиқамиз. ЎзР Солиқ кодексининг 31-моддаси 6-бандига муво фиқ нотижорат юридик шахслар тадбиркорлик фаолияти даромадларидан ташкари, даромад (фойда) дан олинадиган соликни тўлашдан озод қ илинган. Бошқача айтганда, ННТларга уларнинг асосий устав фаолияти доирасида келиб тушаётган маблағлар мазкур соли қ а тортилмайди: масалан, бу ННТ аъзоларининг ҳ омийлик бадаллари, мақсадли ажратмалар, аъзолик бадаллари, улуш (пай ва мақсадли) ҳ иссалари ҳ амда ННТ ўз устав вазифалари ва мақсадларини амалга ошириш учун жисмоий ва юридик шахсларнинг бош қ а ажратмалари. Бир томондан, даромадлар ва асосий устав фаолиятини юритишга мўлжалланган турли бадаллар ҳамда ма қ садли маблағларни, бош қ а томондан тадбиркорлик фаолиятидан кўрилган даромадлар ва харажатлар суммаларини ало ҳ ида ҳисобга олиш зарур. ҚҚС тўловчилари тадбиркорлик фаолияти юритувчи юридик шахслар ҳ исобланганлиги учун (ЎзР Со лиқ ко дексининг 66-моддаси) ННТ асосий устав (нотижорат) фаолиятини юритиш доирасида ҚҚС тўловчиси ҳ исобланмайди. Мазкур соли қ тури бўйича ЎзР Соли қ кодекси нинг ННТларга солиқ солишнинг ҳеч қандай махсус меъёрларига эга эмас. Асосий устав фаолиятини амалга ошириш учун келиб тушадиган бадаллар, ажратмалар, ма қ садли пул маблағлари, агар улар товарлар, ишлар, хизматларга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар, яъни тад биркорлик билан боғлиқ бўлмаса, ҚҚСга тортилмайди. Шунингдеқ ННТ "Тадбиркорлик фоолиятидо фойд а л а нил а диг а н мол- мул клари дан ташқари мол-мулкига солиқ солинмайди (ЎзР Солиқ кодексининг 92-моддаси иккинчи қисми). Афсуски, бу шартнинг ноаниқ ифода этилганлиги ҳ укукий кўлланиш амалиётида анча қийинчиликлар

туғдиради. Масалан, солик солиш мақсад л арида тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиладиган мулк иштироки, мутаносиблиги (улуши) даражаси қандай аниқланади . ННТ тадбиркорлик фаолиятида мулкнинг қўлланиши муддатлари (даври) ва мо с равишда бу солиқ тури бўйича жорий тўловлар муддатлари ва ҳисоб-китоблари қандай аниқ ланади . Бу саволларга солик қонунчилиги жавоб бермайди. Яна бир ноаниқ масала. Одатда, солиқ назорати ННТдан уларнинг рўйхатдан ўтказилганидан сўнг мулк солиғи бўйича имтиёзлар ҳақида зарур ҳужжатларни олади, ЎзР Солиқ кодексининг 95-моддасида белгиланганки, агар ННТ келгусида мулкни тадбиркорлик операцияларида иш-латишга қарор қилса, солиқ назорати мол-мулк солиғини мустақил ҳисоблайди. Балки, ННТ солиқ назоратини бу ҳақида хабардор қилиши керак. Солиқ назоратини хабардор қилиш механизми ва моҳияти (тақдим этиладиган ҳисоботлар ва солиқ ҳисоб-китоблари таркиби) қандай Бунинг жавоби ҳам ноаниқ. Бундай ҳолатда нима қилиш керак Юрист фақат битта жавобни бера олади: солиқ мажбурияти миқдорини белгилаш имконияти ва уларни ижро этиш тартиби йўқлигида солиқларни тўлаш мажбуриятини бажариб бўлмайди. Солиқ кодекси солиқ мажбуриятлари бўйича қатор муҳим элементларни белгиламаганлигини ҳисобга олсак кўрсатилган шартли солиқни қонунан белгиланган, демак тўланган деб ҳисоблаб бўлмайди. Агар қонун чиқарувчи солиқ юридик таркиби унсурларини бирор сабабга кўра белгиламаган бўлса, солиқ тўловчининг мажбурияти бел гиланган деб ҳисобланмайди. Албатта, бу қоида ўз нуқтаи назарини тўғри деб ҳисоблайдиган ва судда тортишишга тайёр бўлганларга мақбулдир. ЎзР Солиқ кодексининг 102-моддаси 1-бандига мувофиқ ННТ агар ер майдонлари тадбиркорлик фаолияти учун ишлатилмаса, ер солиғини тўлашдан озод қилинган, ЎзР Солиқ кодексининг 119-моддасига мувофиқ эса ННТ агар сув ресурслари тадбиркорлик фаолияти учун иш латилмаса, сув

ресурсларидан фойдаланиш солиғини тўлашдан озод қилинган. Бу шартлар ҳам мол-мулк солиғига нисбатан қўйилган саволларни туғдиради. ЎзР Солиқ кодексининг 35-бобидан келиб чиққанда, ННТ экология солиғини тўламаслиги керак. Ў зР Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг 1998 йил 15 январда ЎзР Адлия вазирлигида 394-сон билан рўйхатга олинган 1997 йил 26 декабрдаги "Экология солиғини ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисида"ги йўрик но масида шу нарса белгиланганки, ННТ тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда бу фаолият билан боғлиқ харажатларидан келиб чиқиб, экология солиғи тўланади. Умумхўжалик харажатларини ажратиш асосий ва тадбиркорлик фаолияти кўрсатишдан олинган тушумнинг асосий суммасига мутаносиб тарзда амалга оширилади (6.1-банд). Бошқа маҳаллий солиқлар ва йиғимларга нисбатан шуни қайд этамизки, ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи ва ободонлаштириш ишлари учун йиғимни ННТ тўламайди, чунки бу маҳаллий мажбурий тўловларнинг субъектлари тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик шахслар ҳисобланади. Табиийки, бунда гап ННТ асосий (устав) фаолияти ҳақида бормокд а . ЎзР Солиқ кодексининг 32-моддасида кўзда тутилган ҳолатларда ННТ тасарруфидаги корхоналар учун даромад (фойда) солиғи бўйича солиқ солинадиган асос бу ННТларнинг устав фаолиятини амалга оширишга йўналтириладиган даромад (фойда) ажратмалари суммасига камаяди. Бироқ кўрсатилган имтиёз фақат ННТ тасар руфидаги, яъни бу ННТ 100%] миқдорда устав сармоясини ажратган корхоналар ва бошқа тузилмалар учун та д б иқ этилади. Ўйлашимизча, бу ўринда шуни аниқлаштириб ўтиш керакки, устав сармояси тўла ННТ маблағларидан ташкил топган хўжалик жамиятларининг нотижорат устав фаолиятини амалга ошириш учун ННТ ажратган тўловлар дивидендлар ҳисобланмаслиги лозим (ва ал батта, даромад (фойда) солиғига тортилмаслиги зарур).

Давлат томонидан ташкил этилган нодавлат тузилма лар солиқ ва бошқа мажбурий тўловлардан озод қилинадилар. Бунда уларга ЎзР Солиқ ва Божхона кодекс л ари ҳамда ЎзРнинг "Божхона тарифи тўғрисид аги қонунида кўзда тутилган чегирмалар ва мусодараларга нисбатан қўшимча имтиёзлар берилган. Уларнинг алоҳида солиқ тартиби ҳукумат қарорлари ва Президент Фармонлари-да белгиланади. Айнан шундай нотижорат ташкилотлари, шунингде к улар ташкил этган корхоналар ва бошқа тузилмаларга ЎзР Президентининг 1999 йил 26 июлдаги "Давлат бюджетига тўланадиган солиқлар ва тўловлар буйича имтиёзлар беришни тартибга солиш тўғрисида"ги ПФ-2343-сонли Фармони татбиқ қилинади. Биринчидан, буФармонда 1999 йил 1 сентябрдан эътиборан хайрия ва бошқа фондлар ҳамда жамиятларга, шунингдеқ улар тузган корхоналар ва бошқа шуъба ту зилмаларга солиқлар, йиғимлар ҳамда божхона тўловла-ри бўйича илгари берилган барча имтиёзлар улар амалга оширадиган нотижорат фаолият учунгина та д биқ этилиши белгиланган. Иккинчидан, агар бундай ҳолатлар амалдаги қонунчиликда назарда тутилган бўлса, тижорат фаолиятига солиқ солиш бўйича имтиёзлар фондлар, жа-миятлар, корхоналар ва тузилмаларга умумий асосда тат биқ этилади. Бу Фармон Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 17 ноябрдаги 502-сонли қарори билан тасдиқланган Со лиқлар бўйича имтиёзларни қўллаш тартиби тўғрисидаги махсус Низомнинг қабул қилинишига асос бўлди. Унга батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. Низомда шу нарса белгиланадики, ижтимоий-хайрия мақсадида ёки таъсис ҳужжатларида белгиланган тад-биркорлик фаолиятидан даромад олиш кўзланмайдиган бошқа мақсадлар учун ташкил этилган, шунингдеқ молиявий ва бошқа маблағлар ушбу ташкилот ходимлари, муассислари ёки аъзоларининг шахсий манфаатлари йўлида тақсимланмайдиган ва инвестиция қилинмайдиган нотижорат ташкилотлари берилган кўшимча имтиёзлар доирасида солиқлар ва йиғимларга тортилмайди. Бундан ташқари, нодавлат но тижорат ташкилотлари устав фаолиятини амалга ошириш учун

олган юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг ҳомийлик бадаллари ва бошқа ажратмалари ҳам солиқ солиш объекти ҳисобланмайди. Низом ННТ, шунингдеқ улар ташкил қилган тузилма ларга, қуйидаги иккита муҳим шартга амал қилинганда, четдан келтирилаётган товарлар бўйича божхона тўловларини тўлашда имтиёзлар берди (божхона ҳужжатларини расмийлаштириш йиғимлари бундан мустасно): агар бу ташқи иқтисодий операция ўзининг моддий-техника асосини мустаҳкамлаш билан боғлиқ бўлса (яъни ҳам ННТ, ҳам у ташкил этган тузилма учун); агар товарлар устав мақсадлари ва вазифаларига мувофиқ хайрия мақсадларида четдан келтирилган бўл са (ННТ назарда тутилган). Бундан ташқари, уларга келгусида мазкур товарларни беш йил давомида сотиш тақиқланади. Бу шартлар бузилган тақдирда, ЎзРга киритишда бож л ардан озод қилинган товарлар қийматидан божхона декларацияси расмийлаштирилган санада амал қилган барча божхона тўловлари белгиланган миқдорда ҳисобланган пенялар билан бирга ундирилади ҳамда божхона қонунчилигига мувофиқ санкциялари қўлланилади. Тадбиркорликнинг айрим субъектлари учун солиқ солишнинг соддалаштирилган тизими уларда солиқларни ҳисоблаш, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритиш борасида юзага келадиган муаммоларнинг олдини олади ҳамда, шу билан бирга, солиқ тўловчиларни назорат қилишда анча қулайдир. Солиқ солишнинг соддалаштирилган тизими у ёки бу шаклда қуйидаги шахслар учун амал қилади: кичик тадбиркорлик субъектлари, жум л адан, микро-фирмалар; савдо ва умумий овқатланиш корхоналари; қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар; 4) юридик шах с мақомини олмаган ҳолда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар (якка тартибдаги тадбиркорлик).

1. Қонунда белгиланган мезонларга мувофиқ кичик тадбиркорлик субъектларига қуйидагилар кирити-лади: якка тартибдаги тадбиркорлар; мулк шаклидан қатьи назар, саноат соҳасида банд бўлганлар сони йилига ўртача 40 кишидан ортиқ бўлмаган, қурилиш, қишлоқ хўжа лиги ва бошқа ишлаб чиқариш тармоқларида - 20 киши дан ортиқ бўлмаган, бошқа ноишлаб чиқариш тармок ла рида - 10 кишидан ортиқ бўлмаган кичик корхоналар. Улар шунингдеқ микрофирмалар, яъни мулкчилик шакли дан қатьи назар, ишлаб чиқариш тармоқларида банд бўл ганлар сони йилига ўртача 10 кишидан ортиқ бўлмаган, савдо, хизмат кўрсатиш ва бошқа ноишлаб чиқариш соҳаларида - 5 кишидан ортиқ бўлмаган корхоналар ҳам киради. Бу термин сўнгги қўшимчалари и қт исодий стати стика нуқтаи назаридан маънога эга, лекин бошқа ''кичик корхоналар' олдида солиқ бўйича ёки бошқа устунликлар бермайди. Илгари Ў зР Солиқ кодекси кичик корхоналар учун битта чекловни назарда тутарди: акциз тўланадиган товарлар ишлаб чиқарувчи корхоналар солиқ солиш соддалашти-рилган тизимининг субъектлари бўла олмайди; эндиликда эса улар бу тизимдан Ў зР Солиқ кодексида (8-модда) кўзда тутилган тартибда акциз солиғи тўлаган тақдирда фойдаланишлари мумкин. Ушбу тизим умумдавлат ва маҳаллий солиқларнинг муайян йиғиндисини ягона соли қ да алмаштиришдан иборатдир. Ўзбекистон солиқ қонунчилигида у турлича номланади: "ягона солик', "ягона ер солиғи", "ялпи даромад солиғи", "белгилаб қўйилган солиқ". Шундай қилиб, кичик корхоналар уни умумдавлат солиқлари ҳамда сав до қилиш ҳуқуқи учун, юридик шах с ни рўйхатга олиш учун, автотранспортни тўхтатиб қўйиш учун учта йиғимдан ташқари маҳаллий солиқлар ҳамда йиғимлар йиғиндиси ўрнига тўлайдилар. Кичик корхоналар ягона солиқ тўлашдан ташқари, умумбелгиланган тартибда божхона тўловлари, божхонадаги ҚҚС ва четдан келтириладиган товарлар (ишлар ва хизматлар) акцизлари, давлат божлари, лицензия йиғимлари ва бюджетдан ташқари фондларга ажратмаларни тўлайдилар. Бу

солиқ ягона солиқ таркибига кирмаган бўлса ҳам, фармон, мазкур имтиёз 2000 йил 1 июлидан эътиборан ягона солиқ тў л овчилар ҳисобланган кичик кор хоналарга ҳам та д биқ этилишини алохида белгилади. Кичик корхоналар учун солиқ солиш объектлари қуйидагилар ҳисобланади: а) савдо корхоналари учун ялпи даромад ёки б) халқ хўжалигининг бошқа тармок ла ри учун ҳисобот йилида олинган ялпи тушум. Ялпи тушум маҳсулот, товарлар (хизматлар, ишлар), бошқа мол-мулкни сотиш, мо-лиявий фаолиятдан кўрилган даромадлар ва ЎзР Солиқ кодексига мувофиқ белгиланадиган бошқа даромадлардан келган тушум суммаси сифатида белгиланади. Ялпи даромад эса, ЎзР Солиқ кодексига мувофиқ белгиланади ган бошқа даромадлар ва товарнинг харид ҳамда сотув қийматлари ўртасидаги фарқ сифатида ҳисобланади. Соддалаштирилган солиқ солиш тизими кичик корхоналар учун солиқ солишнинг оддий тизими билан бир қаторда қўлланилади. Тизимни танлаш ҳуқуқи ихтиёрий асосда берилади, бунда 1998 йил 15 апрелдаги Тартибларда шу нарса назарда тутилганки, соддалаштирилган солиқ солиш тизимига ўтиш учун ариза йил чораги бош-ланишигача бир ой олдин берилиши зарур, бу тизимни қўллашдан воз кечиш ва аввалги (умумбелгиланган) солиқ солиш тизимига қайтиш тақвим йилининг бошидан амалга оширилади, бунда ариза тақвим йили тугашигача 15 кун муддатдан кечиктирилмай тақдим этилиши зарур. Ягона солиқ тўлашни ҳисоблаш тартиби ва муддатла р и қонунчилик билан тартибга солинади. Соддалашти рилган солиқ тизими бухгалтерия ҳисоботи ҳамда даромадлар ва харажатларни ҳисобга олиш дафтарини юритиш бирламчи ҳужжатларининг соддалаштирилган шакллари билан уйғунлашади. Соддалаштирилган солиқ солиш тизимига ўтган кичик корхоналар учун ягона солиқ ставкалари ҳар йили ҳукумат томонидан белгиланади ҳамда улар амалга ошираётган фаолият турига қараб ўзгартириб турилади. Масалан, савдо, жумладан, умумий овқатланиш корхоналари ялпи даромаддан 25%,

хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариуслар, брокерлик фирмалари ва лотерея ўйинларини ўтказувчи корхоналар учун 25%, қишлоқ хўжалиги корхоналари учун 5%, иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари корхоналари учун 10% белгиланган. Эътиборни шунга қаратиш керакки, хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариус юридик шах с ҳисобланади. Қонун чиқарувчи нотариус фаолиятига чеклов қўйган, масалан, у шартномаларни тузиш пайтида тадбиркорлик ва бошқа фаолият билан шуғулланиш, воситачилик хизматлари кўрсатишга ҳақли эмас. Ягона солиқ солиш ти зими бўйича анъанавий солиққа тортиш тадбиркорлик субъектларига та д биқ этилади. Ушбу ҳолатда тад биркорлик тузилмалари билан бир қаторда, нотариусларни эслатиб ўтиш унча ўринли чиқмаган. Уларга солиқ солишнинг ўзига хосликлари, ставкалари ва солиқнинг бошқа унсурлари ҳақида худди адвокатлик тузилмалариникидай алоҳида гапириб ўтиш керак. 2. Савдо ва умумий овқатланиш корхоналари бу соддалаштирилган солиқ солиш тизими субъектлари ҳамда ялпи даромад солиғи тўловчилардир. Бу солиқ бешта умум-давлат солиғи (даромад (фойда) солиғи, ҚҚС, экология солиғи, сув ва ер ости бойликларидан фойдаланиш солиғи) ҳамда мол-мулк солиғидан ташқари, барча маҳаллий солиқлар ва йиғимлар ўрнига жорий этилган. Статистика органлари кор-хонани рўйхатдан ўтказиш пайтида уларга берадиган корхона фаолияти коди бундай тўловчиларни аниқлаш мезони ҳисобланади. Фикримизча, код асосий мезон сифатида кўриб чиқилиши мумкин эмас, чунки солиқ солиш корхонанинг амалдаги фаолияти бўйича амалга оширилади. Айнан шунинг учун алоҳида ҳисобга олиш тизими жорий этилади. Код бундай тўловчиларни статистик ҳисобга олиш мақсадидаги н а зарурдир. Уларнинг ишлаб чиқариш фаолиятидан кур ган даромадлари солиқ солишнинг бу тизими таъсирига тушмайди. Савдо ва умумий овқатланиш корхоналари божхона тўловлари, давлат божлари, лицензия йиғимлари ва бюджетдан ташқари фондлар ажратмаларини умумбелгилан ган тартибда тулайдилар.

Бу корхоналар учун солиқ солиш объекти ялпи даро мад ҳисобланади. Унинг таркибига сотилган товарларнинг харид ва сотув қийматлари ўртасидаги, фарқ, бошқа даромадлар (операция даромадлари, пул тушумлари, молиявий фаолиятдан келган даромадлар ва харажатлар, фавқулодда харажатлар) киритилади. Ялпи даромад солиғи ставкаси ҳар ой ҳукумат томонидан белгиланади ва корхона фоолияти тури (улгуржи савдо, чакана савдо, умумий овқатланиш), унинг жойлаш ган жойи во корхононинг доромадлилик даражасига (ялпи даромаднинг товар айланишига нисбати сифатида бел - гиланади) қараб тафовутланади. Улгуржи ва чакана сав до корхоналари учун доромадлилик даражаси - 20% гача" ва "ундан ортиқ"; илгари 18% эди). Солиқ став каси жойлашган жойига қараб қуйидагича белгиланади (ялпи даромадга нисбатан %да): шаҳар ва қишлоқ жойларида - 20%, узоқдаги ва тоғли жойларда -15%. Умумий овқатланиш корхоналари учун эса доромадлилик дара жаси 40% чегарасида ("гача" ва "ундан ортиқ") белгила - нади. Солиқ ставкаси жойлашган жойига қараб қуйидаги тартибда белгиланади (ялпи даромадга нисбатан %да): шаҳарда - 22% (50%), қишлоқ жойларида 17% (50%), узоқдаги ва тоғли жойларда -15% (50%)3. Ялпи даромад солиғи муддати - ҳ а р йипи ҳ и собот ойидан кейинги ойнинг 15 кунидан кечиктирилмай тўланади. Бунда ялпи даромад солиғини ҳисоблаб ёзиш ва тўлаш ҳ а р ойда ўсиб борувчи якун билан амалга оширилади. 3. 1999 йил 1 январдан эътиборан қишлоқ хўжалиги махсулотлари ишлаб чиқарувчиларга алкогол маҳсулотлар акцизидан ташқари, барча умумдавлат солиқлари ҳамда маҳаллий солиқлар ва йиғимлар йиғиндиси ўрнига ягона ер солиғи жорий этилган эди. Қишлоқ хўжалиги махсулотлари ишлаб чиқарувчилар ҳам, содда-лаштирилган солиқ солиш тизимини ишлатадиган кичик корхоналар сингари, умумбелгиланган тартибда божхона ва давлат божпари, лицензия йиғимлари ва бюджетдан ташқари фондлар ажратмаларини тулайдилар.

Ягона ер солиғини тўловчиларга қуйидагилар кирити лади: кооперативлар (ширкатлар), қишлоқ хўжалиги коо-перативлари (ширкатлар), фермер хўжаликлари, агрофир-малар ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар деҳқон хўжаликлари, ўрмон, балиқчилиқ ов-чилик хўжаликлари, илмий-тадқиқот ташкилотлари ва ил-мий муассасаларнинг тажриба-синов ҳамда ўқув-тажриба хўжаликлари, мустақил юридик шах с ҳисобланмайдиган ёрдамчи қишлоқ хўжаликлари бундан мустасно. Кичик корхоналар бўлмиш қишлоқ хўжалиги маҳсулот лари ишлаб чиқарувчилар солиққа тортиш тизимини ўз ихтиёрига кўра кичик тадбиркорлик субъектлари учун ягона солиқни бюджетга тўлаш ёки ягона ер солиғи тизимини танлашлари мумкин. Ягона ер солиғи объекти эгалик қилиш, фойдаланиш ёки қишлоқ хўжалик ишларини олиб бориш учун ижарага берилган ер майдони ҳисобланади. Ягона ер солиғи миқдори эса ер майдони бирлиги учун базавий ставкалар ва тузатиш коэффициентларидан келиб чиқиб белгиланадиган белгиланган тўловлар шаклида ўрнатилади. Ко эффициент жойлашган жой, ер сифати (балл-бонитет) ва ернинг сув билан таъминланганлигини2 ҳисобга олади. Ягона ер солиғини тўловчилар мустақил ҳисоблайдилар, бунда шудгорлар тури: суғориладиган ерлар (1-тоифа), лалми ерлар (текислик ҳудуди), ўтлоқ ва яйловлар (чўл минтақаси) ҳисобга олинади. Ягона ер солиғи тўловчилар уни маҳаллий бюджетга бир йилда икки марта қуйидаги тартибда тўлайдилар: ҳисобот йили 1 июлигача - солиқ йиллик суммасининг камида 30%; ҳисобот йили 1 декабригача - солиқнинг қолган қисми. Қонунчиликда ягона ер солиғи бўйича муайян имтиёзлар назарда тутилган. Масалан, уни ҳисоблаш пайтида Ў зР Солиқ кодексига мувофиқ ер солиғи тўлашга тортил-майдиган ер майдонлари солиқ солинадиган базадан чиқариб ташланади, янгитдан ташкил этилган қишлоқ хўжалиги

маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар эса, давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб икки йил муддатга уни тўлашдан озод қилинади. 4, Кўпчилик мамлакатларда юридик шах с мақомини олмасдан т адбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар учун махсус соддалаштирилган солиқ тартиби мавжуд. Бу уларнинг даромадларига нисбатан белгиланган солиқ миқдорини қўллашда ифодаланади. Ўзбекистонда бу тартиб уч гуруҳга табақаланади. Бундай тартибдан қуйидагилар фойдаланиши мумкин: о) юридик шах с мақомини олмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар; бу ихтисослаштирилгон бозорларда савдо фаолияти би лан шуғулланувчи жисмоний шахслар (1-сонли истисно); тадбиркорлик фаолиятининг алоҳида турлари билан шуғулланувчи жисмоний шахслар (бу турлар, хусусан, тад биркорлик фаолиятининг алоҳида турлари билан шуғул ланувчи юридик ва жисмоний шахслар учун белгиланган солиқ ҳисоблаш ва тўлаш тартиби ҳақидаги низомда кўр с атилган; 2-сонли истисно). Ушбу ҳар бир гуру ҳ даги шахслар учун солиқ солиш алоҳида меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Юридик шах с мақомини олмасдан тадбиркорлик фа олияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар учун сод далаштирилган солиқ солиш тизими қуйидагиларни на зарда тутади: 1)жумл а д а н, ихтисослаштирилгон бозорлордо истеъмол товорлори билон чоконо совдо қилиш во хизм а тл а р курс а тиш ҳуқуқи учун гувоҳном а қийм а тини тўл а ш (ягон а солиқнинг тенг қийм а ти) ёки 2) д а ром а д солиғининг белгил а нг а н ст а вк а л а рини тўл а ш. Юридик шах с мақомини олмасдан тадбиркорлик фа олияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар даромад солиғини ҳисоблаш ва тўлаш тартиби г а тааллуқли умумий меъёрий ҳужжат сифатида Ў зР Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг 2001 йил 12 январдаги 11/ 2001-7- сон билан тасдиқланган низомига таянади.

Юридик шах с мақомини олмасдан тадбиркорлик фа олияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар учун бел гиланган даромад солиғи суммасини ҳисоб-китоб қилишдаги белгиланган солиқ базавий ставкалари ва тузатиш коэффициентлари ЎзР Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. 2001 йилда улар 2000 йил 26 декабрдаги 500-сонли қарор (8- илова) билан тасдиқланган. Жисмо ний шахслар учун белгиланган даромад солиғи ставкаларининг аниқ миқдорлари Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар кенгаши, Тошкент шадои, вилоятлар ҳокимиятлари томонидан тадбиркорлик фаолияти тури, фаолият жойи (вилоятлардаги шаҳарлар, туманлар, жумладан, қишлоқ жойлари) ва бошқа мезонларга қараб белгиланади. Мисол келтиромиз: агар жисмоний шах с савдо залида бир вактнинг ўзида озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат махсулотлари билан савдо қилса, у холда белгиланган солиқнинг базавий ставкаси 10 та энг кам иш хақига тенг бўлади; маиший хизматлар кўрсатилганда - 7 та; савдо-воситачилик фаолияти амалга оширилганда - 20 та энг кам иш хақи ва х.к. Тошкентда тузатиш коэффициенти 1,0дан 2 , 0гача ўзгариб туради. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишни биринчи марта бошлаётган жисмоний шахслар белгиланган ставкаларда даромад солиғини рўйхатдан ўтказилиш пайтида тўлайдилар. Келгусида бу солиқ давлат солиқ хизмати органларининг тўлов хабарномалари асосида ҳисобот ойи бошланадиган биринчи кунга қадар тўланади. Ихтисослаштирилган бозорларда савдо фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларни солиққа тортишни хуқуқий тартибга солиш алохида хусусиятларга эга. Юридик шахе мақомини олмасдан тадбиркорлик фа олияти, жумладан, истеъмол товарлари савдоси билан шу ғулланувчи жисмоний шахслар мазкур бозорда савдо қилиш ҳуқуқини берувчи номи ёзилган гувохномасининг қиймати (жисмоний шахслар даромад солиғининг белгиланган ставкаси)ни тўлашлари зарур. Унинг микдори озиқ-овқат товарлари ёки бир вакднинг

ўзида озиқ-овsат ва ноозиқ-овқат товарлари билан чакана савдо қилувчи жисмоний шахслар учун - ойига 1 тадан 30 тагача энг кам иш хаки, ноозиқ- овқат товарлари бўйича - 1 тадан 20 тагача, хизматлар кўрсатиш бўйича - ойига 1 тадан 10 тагача энг иш хақига тенг. Бу тадбиркорлардан олинган пул маблағлари махаллий бюджетга ўтказилади. Номи ёзилган гувохномага эга жисмоний шахс-тадбиркор савдо операциялари бўйича даромадлар ва харажатларни хисобга олиш дафтарини юритиш мажбуриятидан озод қилинади. Тадбиркор махаллий ҳокимият органининг унга бозорда чакана савдо қилиш ва хизматлар кўрсатиш хуқуқи берилганлиги хақидаги қарорини тақдим этганида, солик, органи бир иш куни давомида тадбиркорга солик; тўлаш бўйича белгиланган намунадаги тўлов хабарномасини ёзиб беради. Жисмоний шах c белгиланган солиқни камида бир ой муддат ичида олдиндан тўлайди. Жисмоний шахсларнинг Ўзбекистон Республикаси худудида жойлашган чакана бозорларда, савдо марказлари ва савдо мажмуаларида чакана савдо қилиши ва хиз матлар кўрсатиши тартиби дехқон бозорларида кишло қ хўжалиги махсулотларини сотувчи жисмоний шахслар хамда тадбиркор хисобланмаган, бозорда бир марталик тартибда шах с ий буюмларини сотувчи жисмоний шахсларга татбик этилмайди. Чанака савдо қилиш ва хизматлар кўрсатиш хуқуқи бўйича номи ёзилган гувохнома тадбиркорнинг аризасига кўра бир йилгача муддатга берилади. Гувохноманинг амал қилиш муддати тугаганида, агар тадбиркор унинг муддатини узайтириш истагини билдирмаса, бозор жой лашган жойдаги хокимиятга қайтариш талаб қилинади. Ҳукуматнинг 373-сонли қарори билан тасдик ла нган тартиб қуйидаги қоидани мустахкамлади. Унга мувофиқ гу- вохномани ҳокимиятга ўз вакдида топширмаслик "муддат ўткозилгон бутун довр учун доромод солиғи ҳисоблоб ёзилиши в а ҳисоблоб ёзилган суммони белгилонгон тартибда бюджетга мусодара қилиниши"га сабаб бўлади(беп- гиланган солиқнинг ўзи назарда тутилмоқда ва муддатни ўтказиб юбориш

амал қилиш муддати тугаган пайтдан бошлаб гувохномани қайтариш кечиктирилганлигини билдиради - Л.Х.). Афсуски, бу ерда иккита хуқуқий хатога йўл қўйилган. Биринчидан, мудд а т ўтказиб юбарилган бутун давр учун даромад солиғи ҳисоб л аб ёзишни талаб қилишга хеч қандай хуқуқий асос йўқ, чунки гувохнома амал қилиш муддати тугаши туфайли тадбиркор бундай савдо фаолияти ёки хизмат кўрсатиш билан бошқа шуғуллана олмайди. Демак, белгиланган солиқ тўланишига сабаб бўладиган юридик холат йўқ. Ушбу вазиятда соддалаштирилган солиқ солиш тизими савдо қилиш ҳуқуқини бе рувчи гувохнома қийматини ягона солиққа тенг қиймат сифатида тўланишини назарда тутгани сабабли, хақиқий бўлмаган гувохнома учун солиқ ундириш мумкин эмас. Агар шундай тадбиркор муддат ўтказиб юборилган гувохномага эга бўлиб, бундай фаолиятни амалга оширса, у холда уни ЎзР МЖТК 176- моддаси ёки ЎзР ЖК 188-моддасига кўра жавобгарликка тортиш керак бўлади. Иккинчидан, гувохноманинг қонунийлиги амал қилиш мудцатига эга - 1 ойдан 12 ойгача, бу муддат тугагани дан сўнг у ўз-ўзидан юридик кучини йўқотади. Гувохноманинг ўзи шу жисмоний шахснинг мулки ҳисобланади: маҳаллий ҳокимиятнинг уни тайёрлаш бўйича хизматлари пулликдир, тадбиркор уни ҳокимият ҳисоб-китобига мувофик, тўла тўлаган. Агар гувохноманинг қайтарилиши талаб қ илинса, у ҳолда Тартибда у учун тўланган маблағларнинг қайтариб берилишини хам киритиш керак эди. ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 26 декабрдаги "Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг 2001 йилдаги асосий макроикдисодий кўрсаткичлар ва параметрлар мўлжаллари тўғрисида" 500-сонли қарорига асосан 2001 йил 1 январдан эътиборан белгиланган солик ундириш шаклидаги махсус солиқ тартиби юридик в а жис моний шохслорнинг т а дбиркорлик фоолияти алоҳида турларини амалга оширишдан олган даромадларига нисбатан жорий этилди. Уларга, хусусан, қуйидагилар киритилади:

1. сартарошхона хизматлари кўрсатиш (жумладан, ма никюр, педикюр ва косметика хизматлари); 1. бильярдхона хизматлари; 2. видеокассеталарни ижарага, аудио, видеокассеталарни сотиш бўйича хизматлар кўрсатиш; 3. турар жой биноларини ижарага бериш бўйича хиз матлар кўрсатиш; 4. умумий овқатланиш; 5. ўйин автоматларидан, жумладан, пул ютуқли автоматлардан фойдаланиш. Шунга эътиборни қаратиш керакки, 4 ва 5-бандларда кўрсатиб ўтилган фаолият турлари бўйича белгиланган солик; тўловчилар жисмоний шахслар ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолиятининг бу тури билан шуғулланувчи юридик шахслар эса, хусусан, умумий овқатланиш корхоналари ҳам соддалаштирилган солиқ солиш тизими субъектларига киритилган ҳамда ялпи даромад солиғи тўловчилари ҳисобланади. Белгиланган солиқни хисоблаш ва тўлаш механизми УзР Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг 2001 йил 8 январдаги 6/2001-5- сонли қарори билан тасдиқланган Тадбиркорлик фаолиятининг алоҳида турлари билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахслар учун белгиланган солиқ ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисида низом билан тартибга солинади. Маълумки, на кд пул маблағларига солик; солиш солиқ хизматининг мақомидан қатъи назар, ҳар доим қийин вазифа ҳисобланади, иқтисодиётнинг бу соҳаларида эса ҳақиқатда солиққа тортилишдан бўйин товлаш учун ишатиладиган кўп ноаниқликлар мавжуд. Россия ва Испанияда мазкур муаммони, мисол учун, юкланган даромад ягона солиғи тизими ёрдамида ҳ ал қилинади. Хорижда бундай соликнинг қўлланиши амалиёти шуни кўрсатмоқдаки, у ўтиш даврида муайян фискал мақсадларга эришишга анчагина ёрдам бе-рар экан. Умуман олганда, ғарб

экспертларининг фикрича, узок, муддатда юкланган даромадга ягона солиқ со лиш истиқболсиздир. ЎзР соли қ органлари бизнеснинг ушбу турларини амалга оширишда соли қ а тортилишдан бўйин товлашнинг кенг тарқалганлигини инобатга олиб, фаолиятнинг эс л атиб ўтил ган ҳар бир тури бўйича даромадпиликни ҳисоблаш формуласи (тартиби) ҳамда мумкин бўлган зарур харажатларни чегириб ташлашни белгилашдан воз кечдилар. Улар бошқача йўл тутдилар. Юкланган даромад унсурларини белгилаш ўрнига даромадларни аник, х^исобга олишга "тескари" муқобил қўлланилди - тадбиркор олган (мўлжалланган) даромадидан қатъи назар, бюджетга тўлаши мажбурий бўлган сумма миқдори белгиланди. Солик, солиқ объектлари сифатида моддий кўрсаткичлар, хусу сан:, "асбоб-ускуналар билан таъминланган жойлар, столлар сони", "кўниш жойлари сони", "ходим л ар сони", "эгалланган майдон" кўрсатилди. Белгиланиши иш ҳақининг энг кам миқдори (базавий ставка)га боғлаб қўйилган ушбу солиқ тури кўп жиҳатдан юкланган даромадга ўхшашдир. Бироқ тадбиркорликнинг фақат ана шу тури билан шуғулланувчи солиқ тўловчи УзР Солиқ кодекси (8-моддаси)га мувофиқ соддалаштирилган солиқ (ягона солиқ тўлаш) тизими ёки солиқлар йиғиндисини танлаш ҳуқуқига эга кичик тадбиркорликнинг бошқа субъектларидан фарқли равишда солиққа тортилиш тизимини ўзи танлай олмайди. Бунда фаолиятнинг фақат шу турини амалга оширувчи шахслар бюджетга умумдавлат солиқлари ҳа м да маҳаллий давлат ҳокимияти органлари жорий этадиган маҳаллий солиқлар ва йи ғимлар ўрнига белгиланган солиқ тўлайдилар. Қуйидагилар бундан мустасно: а ) импорт қилинадиган товарлар (ишлар, хизматлар)га солинадиган божхона божлари, ҚҚС ва акциз солиғи; б) давлат божлари; в) лицензия йиғимлари; г) бюджетдан ташқари фондлар ажратмалари;

д) тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахсларни рўйхатдан ўтказиш йиғимлари. Ушбу солиқ турини тўловчиларни ҳисобга олиш тартиби анча содда: тадбиркорлик фаолиятининг санаб ўтилган турлари билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахслар рўйхатдан ўтказилган жойдаги давлат солиқ хизмати органларида белгиланган солиқ тўловчилар сифатида ҳисобга туришлари зарур. Бунда улар белгилан ган солиқни тўлашнинг ўрнатилган муддатига қадар ариза берадилар; ариза бир иш куни давомида кўриб чиқилади. Белгиланган солиқни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисидаги мазкур низомда унда санаб ўтилган бир неча фаолият турини амалга оширишда солиқ солиш масала лари, шунингдек, агар юридик ва жисмоний шахе улар билан бир қаторда бизнеснинг бошқа турлари билан шуғулланса, унинг шарти тартибга солинади. Белгиланган солиқ базавий ставкалари миқдорлари, моддий кўрсаткичлар, шунингдек, базавий ставкаларга нисбатан тузатиш козффициентлари УзР Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Аниқ тузатиш коэффициентлари ҳудудий боғлиқлик, у ёки бу бизнес турининг амалга оширилиш жойи: Тошкент ш.; вилоятлардаги шаҳарлар; туманлар, жумладан, қишлоқ жойларини ҳисобга олиб, ишлаб чиқилади. Белгиланган солиқ ҳар ойда ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 15 кунидан кечиктирилмай тўланади ва маҳаллий бюджетнинг 10-бўлим, 9-параграфига ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари учун солиқлар тўлашнинг махсус тартиби белгилан ган. Унинг ўзига хоспиги шундан иборатки, банкларнинг солиқ солинадиган базаси бироз бошқача йўл билан, хусусан, даромадлар умумий суммасини солиқ солинади ган базага тескари тартибда киритиладиган харажатлар суммасига камайтириш орқали ҳисобланади. УзР солиқ қонунчилиги алоҳида корхоналарга солиқ солишнинг бошқа ўзига хосликларини ҳам тартибга солади. Масалан, 1999 йил 1 октябридан

эътиборан юри дик шахе шаклида ташкил этилган автотранспортни қисқа муддатга сақлаш автотўхташ жойлари ўзининг асосий фаолиятидан маҳаллий бюджетга Қорақалпоғистон Рес публикаси Вазирлар Кенгаши, Тошкент шаҳри ва вило-ятлар ҳокимиятлари белгилайдиган ставка бўйича амалдаги солиқл а р ва йиғимлар ўрнига белгиланган солиқ тўлайдилар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси автотўхташ жойлари майдони ўлчамларига қараб аниқланадиган белгиланган солиқ ставкалари миқдор- ларининг чегарасини тасдиқлайди. М а с а л а н: агар у 500 м2 гача бўлган майдонни эгалласа, ставка 20 тагача энг кам иш ҳақи микдорини, 2500 м2дан ортиқ майдонда эса -115 тадан 140 тагача энг кам иш ҳақи микдорини ташкил этади. Автотўхташ жойлари белгиланган солиқни ҳар йил чорагида ҳисобот йил чорагидан кейинги ойнинг 15-кунигача маҳаллий бюджет (10- бўлими 9-параграфи)га тўлайдилар. Автотранспортни вактинча сақлаш (тўхтатиш) бўйича хизматлар кўрсатишга автотўхташ жойларига ҳуқуқлар бериш ҳақида қарорларни расмийлаштириш учун улардан энг кам иш ҳақининг 20 баравар микдорида бир марталик йиғим ундирилади. У давлат ҳокимият органларида давлат рўйхатидан ўтказилгандан сўнг 3 кун давомида тўланади ҳамда маҳаллий бюджетнинг 10-бўлими 8-параграфи)га ўтказилади. Ниҳоят, эътиборни ЎзРнинг 2000 йил 25 майдаги "Тадбиркорлик фаолияти эркинликлари кафолатлари тўғрисида"ги конунининг тадбиркорлик фаолияти субъектларига тааллукли 16-моддасида белгиланган махсус шартнингтаъсирига қаратамиз. Агар солиқ. қонунчилигида кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектлари учун нисбатан камроқ қулай шароитларни яратувчи ўзгартиришлар киритилса, улардан қонунчиликка мувофиқ кейинги икки йил давомида бундай ўзгартиришлар кучга киргунига қадар амал қилган соликлар ундирилади. Адвокотлик тузилм а л а риг а солиқ солиш масаласи анча қизиқарлидир . 1996 йил 27 декабрдан эътиборан Ўзбекистонда "Адвокатура тўғрисида"ги қонун қабул қилинган. У биринчи бор бу ҳуқуқий муассасага адвокатлик

фаолияти билан шуғулланувчи шахслар ҳамда хусусий адвокатлик амалиёти билан шуғулланувчи алоҳида шахсларнинг мустак и л, ихтиёрий, касбий бирлашмаси си-фатида таъриф берди. 1998 йил 25 декабрда ЎзРнинг "Адвокатлик фаолияти кафолатлари ва адвокатларни ижтимоий ҳимоялаш тўғрисида" иккинчи конун қабул қилинди. Унга кўра " а дв а к а тур а нотижор а т т а шкилоти хисобл а н а ди" деган меъёр белгиланди (11-модда). Адвокатура муаммоларини кўриб чикувчи юридик адабиётда юридик ёрдам табиатини аниқлаш, унинг тадбир корлик эмас, балки касбий фаолият тури сифатидаги таснифи каби жиҳатига деярли тегилмаган. Ўтган асрнинг бошида бу масала юзасидан проф. Н.Н.Полянский одилона қуйидагиларни қайд этган эди: "адвакатурани оддий к а сб д а р а ж а сид а п а стг а уриб ҳамда адвакатни ўз хизмотлорини сотувчи бошқ а бирор шохс бил а н бир қоторг а кўйиб, адвакатураг а нисб а т а н мунос а б а тд а бўлиш энг шофқ а тсиз ҳукмг а лойиқдир" Тадбиркорликнинг ўзи муайян ҳуқуқий анъаналарга асосланган қатор истисноликлардан иборат. Бу истиснолик, хусусан, касбий фаолият деб номланувчи фаолиятнинг алоҳида турлари билан шуғулланувчи шахсларга тааллуқлидир. Адвокатлик фаолиятининг кўпгина муҳим таркибий унсурлари уни амалга оширишнинг касбий лаёқатига боғлиқдир. Масалан, илгари адвокатлик сири ҳимоячининг касбий сири институти деб номланарди. Касбий хусусияти деганда сўзсиз, адвокатларга хос бўлиши шарт бўлган, лекин солиқ солишга алоқадор бўлмаган юкори малака кўрсаткичи сифатидаги касбий лаёкат эмас, балки адвокатура институтининг алоҳида моҳияти, унинг давлат ва жамиятдаги алоҳида ўрни, алоҳида корпоратив муҳити тушунилади. Шунинг учун ҳам адвокатлар ҳайъати аъзолари, хусусий амалиётчи юристлар ва ш.к.лар ҳам тадбиркорлар ҳисобланмайди" Юридик фаолият ҳам адвокатлик каби - тадбиркор лик эмас, балки касбий фаолият туридир. Шуни айтиб ўтиш керакки, адвокатлик амалиётининг нотижорат хусу сияти ҳақидаги қоида фақат Ўзбекистонда кўрсатилган. МДҲ мамлакатлари адвокатураси ҳақидаги қонунчиликни

таҳлил қилиб, қоиданинг қизиқарли қиёсий ҳуқуқий жиҳатини топдик. Қозоғистон Республикасининг 1997 йил 5 декабрдаги "Адвокатлик фаолияти тўғрисида"ги қонунида қуйидагилар кўрсатилган: "адвокатларнинг улар амалга ошираётган фаолият доирасида кўрсатадиган юридик ёрдами тадбиркорлик фаолияти ҳисобланмайди" (қонуннинг 1-моддаси), 33- моддасида эса - "адвокатлик идораси муассаса шаклидаги нотижорат ташкилот ҳисобланади". Бундан ташқари, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши мумкин эмас (қонун 15-моддасининг 6-банди), бундай фаолият билан шуғулланган тақдирда адвокатлар ҳайъати аъзолигидан чикарилади (қонун 31-моддасининг 5-банди). Аксинча, Қирғизистоннинг 1999 йил 21 октябрдаги "Адвокатлик фаолияти тўғрисида"ги конуни адвокатлар фаолияти шаклини белгилашда уларга адвокатлик фао лияти билан адвокатлик муассасаси орқали якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти сифатида шуғулланишга рухсат беради (19-моддаси). Тожикистоннинг 1995 йил 3 ноябрдаги "Адвокатура тўғрисида"ги конституцион қонунида ишонч билдирилган адвокат "лицензиялар асосида юридик ёрдам кўрсатувчи тадбиркор"(2-моддаси) деб белгиланган, "адвокатлар ҳайъатига аъзо бўлмаган профессионал юристларнинг юридик ёрдам кўрсатиши тадбиркорлик фаолияти учун белгилан ган тартибда лицензиялар асосида амалга оширилади"[29-моддаси). Бунда қонун шуни қайд этадики, адвокатлар ҳайъатлари "даромад солиғи, маҳаллий солиқлар ва йиғимлардан ташқари умумдавлат солиқлари, йиғимлар ва бошқа тўловлардан озод қилинади"(21-моддаси). Узбекистонда адвокатурага солиқ солиш тартибини аниклаш муаммоси 1998 йил охирида кескин кўзга ташланди. Солик, хизмати органлари ва Ўзбекистон адвокатлари уюшмаси ўртасида унинг қўшилган қиймат солиғини тўлаш масаласи бўйича баҳс қизиб кетди. Афсуски, солиқ хизмати юридик ёрдамнинг моҳиятини, унинг бошқа тадбиркорлик хусусиятига эга хизматлардан таркибий фарқини эътиборга олмади. "Юридик ёрдам

кўрсатиш" қўшилган қиймат солиғи солиш объекти сифатида кўриб чиқилиши мумкинми? Бу саволга ЎзР Солиқ кодексида бевосита жавоб аслида йўк,. Бирок, бунга қарамай "юридик ёрдам кўрсатиш" ҚҚС солиш объекти ҳисобланмайди. Узбекистонда юридик ёрдам ЎзР Конституциясининг бирданига иккита моддаси матнида акс эттирилган: 26-моддада - айбланувчи суд муҳокамаси вақтида ҳимоя учун барча имкониятларни яратиб бериш ҳақида гапирилади, бу эса фақат адвокатлик тузилмалари (бюро, фирма, мас-лаҳатхона) учун рухсат берилган ва 116-моддада тергов ва суд муҳокамасининг исталган босқичида юридик ёр дам бериш давлат томонидан кафолатланади. Шу мод - дада а на шундай ёрдам бериш учун адвокатура фаолият кўрсатиши қайд қилинган. ЎзР Солиқ кодекси 67-моддасининг 2-қисмида акс эт тирилган "товарлар (ишлар, хизматлар) сотишдан келган муомала" деб таърифланадиган маънодан келиб ч иқ иб, юридик ёрдам кўрсатиш (маслаҳат бериш ва ш.к.) қўшилган қиймат солиғи солиш объектига киритилиши мумкин эмас. Адвокатлик ёрдами, унинг адвокатлик тузилмалари зиммасига бевосита юкланган конституциявий мажбурият билан белгиланганлиги туфайли, истисно ҳисобланади. Бу моддаларнинг оддий тащили шуни кўрсатадики, гап давлат томонидан конституция даражасида кафолатланган юридик ёрдам олиш ҳақида бормоча. Шундай қилиб, адвокатлик тузилмаларининг бундай ёрдам кўрсатиши оммавий ҳуқуқий тусга эга бўлиб, оммавий-ҳуқуқий мажбурият ҳисобланади. Бу адвокат фаолиятининг тижорат мақсадидаги фаолият эмас, балки касбий хусусиятга эгалигини яна бир бор қайд этади: юридик ёрдам кўрсатиш тадбиркорлик тусидаги хизматлар сифатида тушуниладиган, амалиётда қарор топган "хизматлар"га киритилиши мумкин эмас. Ҳақ тўланиши, аниқроғи, юридик ёрдамнинг ҳақ эвазига кўрсатилиши адвокатура табиатини ўзгартирмайди. Маиший жиҳатдаги маслаҳатчилик ёки хизматларнинг бошқа шакллари (турлари)дан фарқли тарзда, адвокатура

давлат Конституциясининг бевосита талабига биноан доимо мавжуд бўлиши ҳамда ҳуқуқий ёрдам кўрсатиши керак. Адвокат - бу "давлат нуқтаи назаридан зарур касбдир. Л екин у давлат ва маҳаллий бюджет асосида фаолият кўрсата олмайди, чунки у ҳолда адвокатуранинг солиқлар мустақил муассаса сифатидаги мазмуни бузиларди. У фақат ўз касбий фаолиятидан оладиган хизмат ҳақлари ҳисобига кун кўради. Бюджетга солиқ тўлаш мажбурияти товарлар (ишлар, хизматлар)ни сотиш (муомала қилиш) ҳолатига боғлиқдир. Бошқача айтганда, натижасида товарлар, ишлар, хизматларга бўлган эгалик ҳуқуқи ўзгарадиган битимларни амалга ошириш ҳолатлари солиқ тўловчининг солиқ тўлаш мажбуриятини юзага келтирадиган вазият, яъни солиқ солиш объекти ҳисобланади. Ушбу ҳолатда бирор-бир эгалик ҳуқуқини шахсларга давлат томонидан Конститу - ция даражасида кафолатланган юридик ёрдам натижаси деб тан олиш мумкин эмас. Узбекистонда адвокатлик амалиётининг вазифалари ва хусусияти, адвокатлик ҳайъатлари, фирмалари, бюроларига тааллуқли солиқ қонунчилиги меъёрларини тегишлича тушунишни ҳисобга олган ҳолда, қуйидаги солиқ тартиби қарор топди. Адвокатлик тузилмалари даромад (фойда) солиғи, қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи ва табиий ресурслар солиқларининг барча гуруҳи - ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ (ставкалари тафовутланган) ҳамда экология солиғи каби умумдавлат солиқларини тўловчилар ҳисобланмайди. Шунингдек, ад вокатлик тузилмалари ЎзР Солиқ кодексининг 7-модда-сида санаб ўтилган айрим маҳаллий солиқлар ва йиғимлар тўловлари ҳисобланмайди. Хусусан, ижтимоий инфротузилмони ривожлонтириш солиғи - уни фақат тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик шахслар тўлайдилар (1998 йил 31 мартдаги "Ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғини ҳисоблаш ва бюд - жетга тўлаш тартиби тўғрисида"ги 415-сонли йўриқнома-нинг 2.1-банди),

мол-мулк солиғи ва ер солиғи - қонун чиқарувчи нотижорат ташкилотлари бу солиққа тортилмайди (ЎзР Солиқ кодекси 92-моддасининг иккинчи қисми ва 1 02-моддасининг биринчи қисми). Реклама солиғи борасида кўпгина адвокатлик тузил малари унинг тўловчилари хисобланади. Бунда қуйидагиларни аниқлаштириб олиш зарур. Мазкур солиқ субъектларига "Даромад кўриш мақсадида ўз маҳсулотлари ва хизматларини реклама килувчи" юридик шахс лар киритилган (Реклама солиғини ундириш тўғрисидаги низом И-бўлими). 1998 йил 25 декабрдаги "Реклама тўғрисида"ги қонун рекламани фойда (даромад) кўриш мақсадида тарқатиладиган юридик ва жисмонии шахе ёки маҳсулотлар ҳақидаги махсус ахборот деб таърифлайди. Реклама ҳақида амалдаги қонунчиликнинг мақсади "тадбиркорлик ва истеъмол маданиятини" ("'Рекла ма тўғрисида"ги қонун 1-моддаси) такомиллаштириш ҳи собланади. Қонуннинг ўзида ёзилишича, унинг таъсири ахборот билан боғлиқ, ижтимоий бирлашмалар ва (ёки) улар фаолиятини қўллаб-қувватлашга мўлжалланган ахборотга татбиқ этилмайди. Қонуннинг 16-моддасида "ижтимоий реклама ахбороти" тушунчаси, яъни соғлиқни сақлаш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, энергия ресурсларини сақлаш, қонунбузарликларнинг олдини олиш, ижтимоий ҳимоя ва аҳоли хавфеизлиги, маънавият ва маърифат, шунингдек, бошқа нотижорат тусдаги ахбо рот қўлланилади. Бироқ, ҳали жамиятда, амалдорлар онгида адвокатлар тузилмаларининг ўз ҳуқуқий имкониятлари, юридик ёрдам турлари ҳақидаги ахборотга нисбатан ижтимоий тусдаги ахборот сифатида фикр пайдо бўлмаган. Балки мазкур масала ўзининг ечимини, хусу сан, қонунга адвокатлик тузилмалари берадиган рекла ма хусусиятини белгиловчи махсус модда киритишни талаб қилади. Акс ҳолда реклама солиғини тўлаш адво катлик тузилмалари мақоми, улар фаолияти мақсадлари билан қарама- қарши бўлиб қолади. Шундай қилиб, адвокатлик тузилмаларига солиқ со лиш тартибини шартли равишда икки босқичга таснифлаш мумкин. Биринчиси: адвокат юридик ёрдам кўрсатганлиги учун хизмат ҳоқи олган адвокатлар

маслахатхоналари, фирмалари, бюролари баъзи маҳаллий солиқларни туловчилар ҳисобланади. Иккичиси: хар бир ад вокат адвокатлик тузилмасининг ташкилий-ҳуқуқий шаклидан катьи назар, даромад (хизмат хаки) солиғи тўловчи ҳисобланади. Ушбу қолатда адвокатлик тузилмалари солиқ вакили сифатида қатнашади. Адвокатлар хам Ўз бекистон Республикасида, ҳам ундан ташқарида ўз фаолияти манбаларидан олган хизмат ҳақлари бўйича даро мад солиғига тортилади. Ўзбекистон Ҳукумати 1996 йил 15 июлда "Ўзбекистон Республикаси адвокатлик бирлашмаларида адвокатлик амалиёти билан шуғулланувчи шахсларни ижтимоий ҳимоя килиш чора-тадбирлари тўғрисида" 250-сонли қ apop қабул қилди. Унда адвокатлик тузилмалари фаолияти хусусиятлари адвокатлик амалиёти билан шуғулланувчи шахсларнинг ихтиёрий, касбий бирлашмаси сифатида хисобга олинган. Уларнинг самарали фаолияти ва ижтимо ий ҳимояланганлигини таъминлаш мақсадида адвокатлик бирлашмалари (бюро, ҳайъатлар, фирмалар) учун давлат ижтимоий суғуртаси бадали адвокатлик тузилмаларининг умумий эҳтиёж л арига суммалар чегириб қолинганидан сўнг иш ҳақи фондидан 7% микдорида белгиланган. Шу билан бирга, айрим ҳолатларда адвокатлик тузил малари пуллик хизматлар кўрсатувчи юридик шахслар сифатида кўриб чиқилади. Масалан, "Ўзавтойўл" давлат акциядорлик компанияси Аҳолига кўрсатилган пуллик хизматларни ҳ исобга олиш бўйича амалдаги йўриқномага таяниб, адвокатлик тузилмаларини оддий хўжалик юритувчи субъектлар ва мо с равишда Республика йўл фондига тўловларни туловчилар сифатида кўриб чиқади. Унинг манбаи асосан корхоналар, хўжаликлар, ташкилотлар маххулот ишлаб чиқариш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш)нинг амалдаги ҳажмидан 1,5% миқдорида ажратадиган маблағлар ҳисобланади. Ҳақиқатан, ушбу меъ - ёрий жужжат таснифида бошқа пулли хизматлар орасида ҳуқуқий тусдаги хизматлар" ҳам санаб ўтилган (1.4-, 13.1-бандлар). Бунда пулли хизматларга хўжалик юритувчи субъектлар кўрсатадиган хизматлар киритилган. Шу

орада адвокатура ҳақидаги янги қонунчилик меъёрлари кучини хисобга олиш муҳимдир, Маълумки, унга кўра юридик ёр дам кўрсатиш пулли бўлиб, тадбиркорлик хизматига киритилмаган. Шу муносабат билан Республика йўл фонди маблағларини шакллантириш ва ишлатиш тўғрисидаги низомнинг йўл фондига ажратмалар тўлашдан озод қилинган ташкилотлар хакида гапириладиган 18-бандига қўшимча киритиш талаб этилади. Адвокатлик тузилма лари бу мажбурий ажратмаларни туловчилар хисобланмаган шахсларнинг рўйхатига киритилади. Қонунчиликка ўз вакдида кўшимчалар ва ўзгартиришлар киритилмаслиги адвокатлик тузилмаларини мушкул аҳволга қўяди. Қонун меъёрларининг бевосита таъсирига қарамай, афсуски, жойларда кўпинча идоравий ҳужжатларга амал қилинмоқда. Шунинг учун низоларнинг олдини олиш мақсадида адвокатура ҳақидаги қонунлар меъёрларини ҳисобга олиб, қонунчиликнинг катор меъёрларига тегишли тузатишларни зудлик билан киритиш муҳимдир. ЎзРнинг ''Адвокатлик фаолияти кафолатлари ва адвокатларни ижтимоий химоя қилиш тўғрисида"ги қонунининг адвокатура штатлари, мансаб маошлари ва маъмурий-хўжалик харажатлари сметаси молия органларида рўйхатга олинмайди, иш ҳақи фонди эса банклар томо- нидан назорат қилинмайди деб белгиланган 11-моддасига қарамасдан, банклар амал қилаётган Тижорат банкларининг иш ҳақига маблағлар бериши тартибида ҳонузгача адвокатлик тузилмалари иш ҳакига берилган маблағлари ишлатилиши назоратга олинмайдиган ташкилотлар рўйхатига киритилмаган. Солик ва носолик қонунчилиги ме ъ ёрларининг ноаниқлиги ва мавҳумлиги қатор адвокатлик фирмаларини солиққа тортилиш масаласида кичик ва ўрта тадбиркор лик субъектларига мўлжалланган ягона солиқ тўлаш тизимидан фойдаланишга мажбур этмокда. Кўпчиликлари тадбиркорлик тузилмалари мақомидан келиб чиқадиган имтиёзлардан фойдаланмоқда. Масалан, харажатларни тегишли асосий фондлар меъёридан икки баравар

ортиқ миқдорда ишлаб чиқариш чикимларига киритмокдалар, яъни асосий воситаларнингтезкор амортизациясини қўлламокдалар ва ҳ.к. ЎзР Солик кодексининг 126-моддаси тадбиркорлик фа олияти билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахслардан рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб 10 кун давомида солик тўловчининг идентификация рақамини (СТИ Р ) олиш учун солик органига мурожаат қилишни талаб қилади. Солиқ тўловчи кодексга мувофик солик тўловчи идентификация номерини ишлатадиган барча ҳуж-жатларида кўрсатиши керак. Адвокатлик тузилмаси ҳам СТИ Р га эга бўлиши зарур, бирок ЎзР Солиқ кодексининг I26- моддасини ўзгартириш лозим, чунки у ерда тадбир корлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик шахслар кўрсатилган. Бу қарама-қаршиликни бартараф этиш ҳам муҳимдир.

O'xshashlar

Чет эл ихтисослаштирилган харакатланувчи таркиблари

Бахолаш фаолиятининг чет эл тажрибаси

Солиқлар ва солиққа тортишнинг вужудга келиши ва ривожланиш тарихи

Жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар ва йиғимлар

Ўзбекистон Республикаси Солиқ тизими ва унинг шаклланиши