Менежментнинг ривожланиш тарихи ва назарий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Менежментнинг ривожланиш тарихи ва назарий асослари

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

540.5 KB

Ko'chirib olish

Менежментнинг ривожланиш тарихи ва назарий асослари Режа: 1. Менежментнинг шаклланиши тарихи 2. Менежментнинг илмий мактаблари 3. Менежментнинг моделлари 4. Ўзбекистонда бошқарувнинг ривожланиши

Менежментнинг шаклланиши тарихи Бошқарувнинг пайдо бўлиши, келиб чиқиши тарихини Европалик тадқиқотчилар ҳам, МД Ҳ тадқиқотчилари ҳам бир неча минг йилликлар билан боғлашади. Бошқарувнинг бошланиши инсон меҳнати фаолиятини бошланиши билан тенгдир деган олимлар ҳам катта гуруҳларни ташкил қилади. Шунинг учун ҳам, менежментнинг ривожланиши - эволюцион жараён ҳисобланади. Дастлабки ақлли инсонлар пайдо бўлганидан бошлаб бошқарув юзага келганлигини жаҳоннинг машҳур олимлари мукаммал тадқиқотлари натижасида исботлашган. Ибтидоий одамлар жамиятидаги оила ёки оилалар бошлиғи, дастлабки қабилалар ва уруғларнинг “доҳийлари”, кейинчалик “оқсоқоллар кенгаши” фаолиятлари бошқарувнинг дастлабки куртаклари ҳисобланади. Жамиятда давлатларнинг пайдо бўлиши билан бошқариш муаммолари биринчи ўринга чиқди. Биринчи ёзувнинг пайдо бўлиши билан менежерларнинг бошқарув муаммолари, иш ҳужжатлари, адабиётлар ҳақидаги ёзувлари бизгача етиб келган (папирус ёзувлари, тоштахта ёзувлари). Қадимги Грециялик файласуф Афлотун (милоддан олдинги 428-347 йиллар) кўплаб асарларида менежментнинг масалаларини муҳокама қилган. Унинг “Давлат”, “Сиёсатдон”, “Қонунлар” каби асарлари давлатни башқаришга бағишланган бўлиб, ҳозирда ҳам қизиқиб ўқилади. Жамият ҳаётининг ўзгаришида муҳим аҳамиятга эга бўлган ва муҳим рол ўйнаган менежментдаги (бошқарувдаги) вақтни менежмент тадқиқотчиларининг биринчи гуруҳи 5 даврларга, иккинчи гуруҳи 5 босқичларга, учинчи гуруҳи 6 та бошқарув инқилобларига (революцияларига) ажратишади. Бошқарувда биринчи инқилоб. Бошланиши эрамиздан 5 минг йил олдин қадимги Шумерда ихтиро қилинган ёзувнинг юзага келиши деб ҳисобланади. Бу даврда савдо жараёнларидаги хат алмашунувлар ва савдодаги ҳисоб-китоблар инсоният ҳаётидаги дастлабки қоҳин-

бизнесменлар қатламини юзага келтирди. Бу шароитлар албатта менежментнинг янги жараёнлари ва қирралари юзага чиқишининг зарурий ҳолатлардан эди. Бошқарувдаги иккинчи инқилоб аҳолининг турли-туман ижтимоий гуруҳлари ўртасидаги муносабатларни давлат томонидан бошқариш ҳақида қонунлар мажмуасини ишлаб чиққан ва эълон қилган Вавилон подшоҳи Хаммурапи (эрамиздан олдинги 1792-1750 йй.) нинг давлатни бошқариш фаолиятлари билан боғлиқ. Бу қонунлар асосида “оқ суяклар” нинг бошқарув усуллари ташкил қилинди, ишнинг бажарилиши бўйича масъулият, жавобгарлик ва назорат кучайтирилди. Шунинг учун ҳам тадқиқотчилар баъзида бу даврни - маъмурий - оқ суяклар бошқаруви даври деб ҳам номлашади. Бошқарувдаги учинчи инқилоб ишлаб чиқариш ва қурилишнинг муваффақиятлари бошқарувга боғлиқ эканлиги билан бизга маълум. Бу бошқарув ишлаб чиқариш соҳалари ва қурилишни назорат қилиш давлатнинг бошқарув усуллари билан қўшилган ва олиб борилганлиги билан менежмент тарихида алоҳида ажралиб туради. Бу давр Новуходоносора II (эрамиздан олдинги 605-562 йй.) нинг давлат бошқарувидан келиб чиқди. Бошқарувдаги тўртинчи инқилоб . Европа цивилизациясида саноатлашган тараққиётнинг бошланиши ва капитализмнинг пайдо (туғилиши) бўлиши - менежментдаги тўртинчи даврнинг ( XVII - XVIII ) бош омиллари ҳисобланади. Унинг натижасида-менежмент хусусийликдан (капиталдан) ва профессионал бошқарувнинг туғилишидан ажралиб чиқди. Бу шароитларнинг келиб чиқиши натижасида менежментнинг тадқиқот фаолиятлари кескин равишда кенгайиб кўп тармоқларга айланди. Бошқарувдаги бешинчи инқилоб. Менежментнинг тарихий тараққиёти ва шаклланишидаги бешинчи давр ( XIX асрнинг охирлари XX асрнинг бошланиши) “бюрократик менежмент” номи билан юритилиши ҳам

маълум (бюрократ-тўра) ва назарий асослари - “тежамли бюрократлар” концепциясига хизмат қилади. Унинг асосий натижалари: • йирик иериархик таркибларни шакллантириш; • бошқарув меҳнатларини ажратиш; • меъёрлар ва стандартларни киритиш; • бошқарувчиларга мажбурият ва масъулиятларни белгилаш. Натижада бошқарувга ёндошишда қуйидагилар шаклланди: • бошқарув шакллари ва усуллари, назариялари, тамойиллари кўринишидаги билимларни тартиблаштириш тизими - бошқарув-фан-тизим; • бошқарув-санъат - аниқ вазиятларда фан натижаларини, маълумотларини қўллашнинг самарали усуллари; • бошқарув-функция - кутиладиган натижаларни олиш ва уларни фаоллаштириш мақсадлари юзасидан иқтисодий объектлар ва одамларга (ходимларга) мақсадли ахборотлар билан таъсир қилиш; • бошқарув-жараён - ресурларни “кириш” ида, маҳсулотнинг “чиқиш” ида қайта ўзгартириш учун қўйилган мақсадларга эришишни таъминловчи бошқарув фаолиятининг йиғимлари; • бошқарув-аппарат - ҳамкорликдаги мақсадларга эришиш учун ижтимоий тизимлардаги барча ресурсларни мувофиқлаштириш ва фойдаланишни таъминловчи одамлар ва йиғма таркибни шакллантириш. Бошқарувдаги олтинчи инқилоб. Бошқарувга янги қарашлар тизими илмий адабиётларда олтинчи давр - «тинч бошқарув инқилоби» номи билан маълум. Бундай номланишнинг тавсифлари бор. Бу даврдаги менежментнинг ривожланиши ўзигача бўлган бошқарув тизимини, унинг усуллари ва тизимларини синдирмасдан ёки қўлланилиб келинаётган бошқарувдан бирданига воз кечмасдан уларни тўлдириб, такомиллашиб борди. Энди менежментда кўпроқ эгилувчан ва тезкор қарорларни қабул қилишни талаб қилувчи тизимлар ривожлана бошлади. Бу тизимлар тадбиркорлик йўналишлари билан боғлиқ бўлиб, деярли келгусида ривожланиш хусусиятларига эга. Ташкилотлар тез-тез стратегик

режалаштириш ва бошқариш усулларига мурожаат қила бошлади. Чунки, ташқи муҳитда, технологияларда, бозорлардаги рақобатларда, замонавий иқтисодий ҳаётдаги реалликларнинг кутилмаганда ва кескин ўзгариши бошқарувда янги усулларни талаб қилувчи янги бошқарув тизимларига эҳтиёжни келтириб чиқармоқда эди. Бошқарувнинг марказлаштирувдан чегараланувчи таркиблари ўзгара бошлади. Ташкилий механизмлар янги муаммоларни юзага келтириш ва бу муаммоларни ечиш учун янги қарорлар қабул қилишнинг заруратини англаб етди. Ресурсларни тақсимлашдаги қарорларга, уларнинг харажатлари бўйича қабул қилинган қарорларга нисбатан жиддий эътибор берила бошланди. Бошқарув янги вақт талабларига мувофиқ яна такомиллашиш йўлини давом эттирди. Демак-ки, менежмент иқтисодиётда рўй берадиган ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг бутун тизимларида тинимсиз ўзгарувчанлиги билан хусусиятланади. Бошқарувдаги жуда катта инқилобий ўзгаришларга қарамасдан, бошқарувни ривожлантириш - бу асосан эволюцион жараён ҳисобланади. Шунинг учун ҳам, бошқарувнинг ташкил бўлиш йўллари ва бошқарувнинг назарияси, амалиётининг ривожланиши босқичлари билан шуғулланувчи кўплаб тадқиқотчилар бу эволюцион жараёнда бир неча муҳим тарихий даврларни ажратишган. I . Биринчи - қадимий ёки тарихий давр. Бошқарувнинг ҳосил бўлиши ва ривожланишидаги энг узоқ давр. Бу давр эрамиздан олдинги 9-7 минг йилликлардан бошланиб, тахминан, эрамизнинг XVIII асрининг то иккинчи ярмигача давом этди. Бу даврдаги бошқарув инсониятнинг ибтидоий жамоа тузимидаги фаолиятларидан иборат деб ҳисоблашишади. Бу жамоалар, тўдалар ва қабилаларни барча аъзолар йиғини бошқарган. Кейинчалик қабилалар тузимидаги жамоани доҳийлар, уруғ бошлиқлари - тажрибали қариялар бошқаришган ва ҳ.к.

Эрамиздан тахминан 9-7 минг йилликлар олдин яқин Шарқда «ов» ва «ҳосил йиғиш» каби хўжаликлар пайдо бўла бошлади. Айнан ана шу вақтдан бошлаб инсоният жамоасида юзага келган дастлабки хўжаликларнинг яшаб қолиши учун бошқариш зарурати келиб чиқди ва ибтидоий жамоанинг ишлаб чиқарувчи иқтисодга ўтиши бошқарувда маълум билимларнинг ҳосил бўлганлигини билдиради. Айнан ана шу вақтдан бошлаб менежмент ўз ривожланиш эволюциясини бошлади. II. Иккинчи - индустрлашган давр. Бу - саноатлашган капитализм давридир (1776-1890йй.). Бу даврда юзага келиб чиққан ва такомиллашган бозор иқтисодиёти ҳаётга ташкилотларни бошқариш учун билимли, иқтидорли бошқарувчилар керак эканлиги эҳтиёжини кўндаланг қилиб қўйди. Ўзгарувчан ташқи муҳит ва рақобат билан тўқнашган бошқарувчилар чегараланган ресурслар ва одамларнинг ҳамкорликдаги меҳнатларини қандай қилиб яхши даражаларда мувофиқлаштириш саволлари бўйича ўз билимларини оширишга ўтди. III. Учинчи - тизимлашган давр. Бошқарувнинг ривож-ланишидаги бу даврини тадқиқотчилар менежментнинг тизимлашган даври деб аташади (1856-1990 йй.). Бошқарув ҳақида юзага келган фан бу даврда доимий равишда такомиллаша бошлади. Менежментнинг янги йўналишлари, мактаблари, концепциялари, оқимлари шаклланди, менежментнинг илмий аппаратлари ўзгарди ва такомиллашиб борди. Вақт ўтиши билан раҳбарлар ўз мақсадларини ўзгартириб, ўз атрофларида фаолият кўрсатувчи ташкилотларнинг бошқарув усулларини, эҳтиёжларини, рақобатчиларини, фаолиятларини ўргана бошлади. Баъзи бошқарувчилар бошқариш муаммоларини ўрганишга, ҳатто ўтилган вақтларда қайси бошқарув усуллари самаралироқ бўлганликларигача таҳлил қилишга ўтда. Бошқалари бошқарувда қандайдир тизимлашган ёндошиш усулларини излай бошлади. IV . Тўртинчи - замонавий бошқарув даври. Менежмент ривожланишининг замонавий даври XIX асрнинг охири XX асрнинг

бошланишига тўғри келади. Менежментга барча ишлаб чиқариш бошқарувларига илмий предмет нуқтаи-назаридан қараш даври бошланди. Бизнес-жараёнлар, шу жумладан, барча технологик жараёнлар ва одамларнинг меҳнат жараёнларида ҳаракат қилишлари диққат билан, пухталик билан таҳлил қилиш одат тусига кириб борди. Бу каби таҳлилларнинг мақсади-меҳнат жараёнларини рационаллаштириш (ихчамлаштириш) йўли билан ишлаб чиқаришни ошириш эди. XX аср бошларида саноатнинг шиддат билан ўсиши ишлаб чиқаришни ташкил қилиш бўйича бажариладиган ишларни фаоллаштирди. Бу йўналишда Москва императорлик техник-ҳунар билим юрти (ҳозирги Н.Э. Бауман номидаги Москва давлат техника университети) - «ҳунарни ўргатишдаги рус методи» дунёдаги биринчи илмий-амалий тадқиқотлардан ҳисобланади. Бу ўқув-ўргатув жараёни у ёки бу техник жараёнларни бажариш ва конструкциялашни энг рационал иш муддатларида амалга оширишни таҳлил қилиш ва тавсиялар ишлаб чиқаришдан иборат эди. «Ҳунарни ўргатишдаги рус методи» Венада (1873 й.), Филадельфияда (1876 й.) ва Парижда (1878 й.) ги халқаро кўргазмаларда энг юқори мукофотларни олиб, жаҳон миқёсида тан олинди. «Рус тизими» бўйича Вашингтонда, Чикагода, Толедо, Балтимор ва Филадельфияда қўл меҳнати мактаблари ташкил қилинди. Тизим Германия, Австрия, Франция, Швецияда кенг тарқалди. Тизимнинг кейинги ривожланиши натижасида бир бутун - Меҳнатни илмий ташкил қилиш (МИТ) русча (НОТ) йўналиши яратилди. Ишлаб чиқариш менежментидаги бу муҳим йўналишга Америкалик Ф.У.Тейлор (1856-1915), Россиялик А.К.Гостев (1882-1941) лар ва бошқа тадқиқотчилар муносиб ҳисса қўшишди. Менежментда Америкалик саноатчи ва муҳандис Генри Форд (1863- 1947) жаҳоншумул инқилоблар яратди. У энг юқори малакаларга ва ихтисослашган ишчиларга асосланган ишлаб чиқариш тизимини, технологик жараёнларни максимал майдалаштириш, технологик асбоб-ускуналарни

рационал ва қулай жойлаштириш ва ишчиларнинг ишларни бажаришида қаттиқ интизомий кетма-кетликка мувофиқ фаолият кўрсатиш тизимларини яратди. Генри Форд бошқарув амалиётида биринчи бўлиб, ишлаб чиқариш жараёнларини ташкил қилиш шаклини олдин умуман қўлланилмаган - узлуксиз, кетма-кетлик-конвейр (усулини) қаторларини (поточная линия) кашф қилди. 1913-йилда биринчи маротаба қўлланилган конвейр усули катта ҳажмдаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш шароитларида ўта самарали эканлигини исбот қилди. Бу усуллар ва тизимлар автомобиллар ишлаб чиқариш цикллари ва уларни ишлаб чиқариш харажатларини кескин камайтирди. Бу даврга келиб менежментнинг маъмурий мактаблари илмий мактаблар билан туташа бошлади. Менежментга франциялик олим ва амалиётчи Анри Файол (1841-1925 йй.) менежмент тамойилларига асосан муҳим ҳисса қўшди. У 1888 йилда Франциянинг банкрот ёқасида турган йирик компанияларидан бирини бошқарди ва қисқа муддатларда компанияни инқироздан олиб чиқиб, самарали даромад келтирувчи корхонага айлантирди. Бу ютуқга у менежмент учун ўзи яратган тамойилларга асосланиб эришди. Анри Файоль 1916 йилда менежментнинг кун тартибига бошқарув интизоми масаласини қўйди ва бу фанни ўқув юртларида ўқитиш зарурлигини исботлаб берди. Шунинг учун ҳам, Анри Файол менежмент тарихида илмий бошқарув мактабининг мумтоз (классик) асосчиси бўлиб қолди. XX асрдаги давлат раҳбарларининг (менежментнинг луғатига биноан) фаолиятида ҳам менежментнинг ривожига катта ҳисса қўшганларини албатта келтириб ўтиш зарур. Уларнинг орасида иқтисодий инқироз, урушлардан кейинги вайронагарчиликлар ва иқтисодий таназзулдан муваффақият билан чиқишда мукаммал давлат бошқарувларини ташкил қилганлар ҳам анчагина.

Буюк Британияни жуда кўп йиллар бошқарган Уинстон Черчил (1874- 1965 йй.) нинг муваффақиятли давлат бошқарувини қисқача, лекин жуда катта ҳажмли изоҳ қилишган -«У Россияни омоч билан қабул қилди ва замонавий асбоб-ускунали атом қуроли билан таъминлади» АҚШ Президенти Франклин Делано Рузвельт (1882-1945 йй.) тўрт маротаба президентликга сайланди. У ўз мамлакати тарихида XX асрнинг 20- 30 йилларида юз берган энг кучли иқтисодий инқироз - «буюк турғунлик» давридан АҚШни муваффақият билан чиқариб олди. Бунинг учун Ф.Рузвельт «бозор иқтисодиёти шароитларидаги америка тарихида»-«зафарли давлат бошқаруви» номи билан тақдирланган эди. XX асрнинг 30-50 йилларидаги менежментнинг ривожланишида инсон муносабатлари мактаби муҳим рол ўйнади. Бу йўналишнинг энг таниқли вакилларидан бири Австралиялик Эльтон Мейо (1880-1949) эди. Унга энг катта машҳурликни Чикагодаги Western Electric Compani да ўтказган беш йиллик илмий тадқиқотларининг натижалари келтирди. Бу тадқиқотлар ишлаб чиқаришда «инсон омили»ни англаш ва тушунишга, «норасмий гуруҳлар» даги ишчиларнинг кибернетика-бошқарув асосига интилаётганлиги натижаларини берганди. Менежментдаги бу дастлабки илмий хулосалар келгусида бошқарувга кибернетиканинг кириб келишига асос солди. Бошқарув соҳасидаги тадқиқотларнинг ривожланишига 1948 йилда Америкалик математик Ноберт Винернинг (1894-1964 йй.) «Кибернетика, ёки бошқарув ва ҳайвонларда алоқа ва машина» китоби катта таъсир кўрсатди. Икки йилдан кейин унинг «Кибернетика ва жамият» номли иккинчи китоби нашрдан чиқди. Калит сўзи - кибернетикага асосланган жараёнларни тадқиқ қилиш, тизимли таҳлил, математик моделлаштириш, оптимал бошқарув ва бошқа йўналишлар бўйича кучли илмий тадқиқотлар бошланди. Бу тадқиқотлар бошқарувдаги ҳозирги замонавий фанларда ҳам ўзининг ўрнига эга. Россияда академик, адмирал-муҳандис Аксель Иванович Берг (1893-1979 йй.)нинг

1950 йиллардан умрининг охиригача бошқарув бўйича «Кибернетика» муаммоларига бағишланган ва олган натижалари дунёда тан олинди. XX асрнинг 50 йиллари охирида инсон муносабатлари мактаби «ахлоқий» фанлар мактабига ўтди. Бу йўналишнинг ёрқин истеъдодлари - америкалик ижтимоий руҳшунослар Ренсис Лайкерт (1903-1981йй.), Дуглас Мак Грегор (1906-1964 йй.) ва Абрахим Маслоу (1908-1970 йй.) лар эди. Уларнинг хулосалари бўйича, фирмани самарали бошқаришда ҳар бир ишчига рағбатлантириш йўллари билан таъсир қилишни ошириш лозим. Бу мактаб вакилларининг ишлари натижасида менежментнинг мустақил йўналиши ёки бўлими - персонални бошқариш келиб чиқди. Бу мактабнинг асосчилари номи билан боғлиқ бўлган «Маслоунинг эҳтиёжлар пирамидаси» ўша давр учун жуда машҳур эди. Бу пирамиданинг тавсиялари бўйича инсоннинг қуйидаги эҳтиёжлари қондирилиши керак: • физиологик эҳтиёжлари; • хавфсизлик эҳтиёжлари; • ижтимоий эҳтиёжлари; • ҳурматталаб эҳтиёжлари; • ўзини намойиш этиш, эҳтиёжлари; Бу мактаб намояндаларининг хулосалари бўйича инсонлар фақатгина пул учун меҳнат қилмайдилар, уларни ишлатиш учун моддий раҳбатлантириш асос ҳам, даво ҳам эмас, шунинг учун фақатгина бундай тадбирлар ҳамиша ҳам ишларнинг самарадорлигини оширавермайди. Шундай қилиб, ҳозирги вақтда менежментга асосан уч нуқтаи-назардан қаралмоқда: 1. Профессионал фаолият йўналиши сифатида-уни бажарувчи одамлар, ижтимоий ва вазифавий ҳолатлари кўрсатилади; 2. Илмий-тадқиқот йўналиши сифатида. Менежмент фан сифатида унинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: • бошқарувнинг мақсади ва вазифаларини белгилаш; • мақсад ва вазифаларга эришиш бўйича аниқ тадбирлар ва усулларни

ишлаб чиқиш; • жараёнларнинг турлари бўйича вазифаларни ажратиш, ишларни тақсимлаш, ташкилот ичидаги турли бўлимларнинг ўзаро ҳамкорлигини мувофиқлаштириш, расмий иерархик таркибни такомиллаштириш, қарорлар ва коммуникацияларни қабул қилишни оптималлаштириш, шунингдек, фаолиятдаги мотивациялар, ташкиллаштириш маданияти, бошқарув стилининг самарадорликларини излаш. 3. Ўқув фани сифатида. Менежмент илмий фан сифатида ўз мақсадини белгилашда ҳар қандай ташкилотларга яроқли бўлган бошқарувнинг умумий тамойилларини шакллантиради. Менежментнинг илмий мактаблари Бошқарув илмий фан сифатида эволюция йўли билан ташкил бўлди. Бу тарихий йўлда менежментни ривожлантиришнинг бири-биридан фарқланувчи мактабларини XX асрнинг биринчи ярмидан бошлаб тавсифлай бошладилар (2-жадвал). Хронология жиҳатидан бу мактаблар қуйидаги тартибда қўйилган: 1. Илмий бошқарув мактаби (1885-1920 йй.); 2. Бошқарувнинг мумтоз ёки маъмурий мактаби (1920-1950 йй.); 3. Инсон муносабатлар мактаби (1930-1950 йй.); 4. Миқдорий усуллар мактаби (1950 йиллардан). Илмий бошқарув мактабининг асосчиси Ф.Тейлор - қандай қилиб ишчиларни машина каби ишлатиш мумкин? - деган саволнинг жавобини излади. Бу мактабнинг вакиллари томонидан ишлаб чиқариш ва меҳнатни бошқаришнинг илмий асослари яратилди. 1920 йилларда бу илмий йўналишдан мустақил фанлар ажралиб чиқди: меҳнатни илмий ташкил қилиш (МИТ); ишлаб чиқаришни ташкил қилиш назарияси ва бошқалар. Бошқарувнинг мумтоз ёки маъмурий мактабининг мақсади - ташкилотларни муваффақиятли бошқаришнинг универсал тамойиллари ва усулларини яратишдан иборат эди. Бу мактабнинг асосчилари А.Файол ва

М.Вебер ташкилотларни бошқаришнинг усуллари ва тамойилларини ишлаб чиқдилар. Уларнинг ҳоҳиш ва истаклари бўйича бутун ташкилот машина каби ишлаши лозим. Инсон муносабатлари мактаби асосий кучини жамоага қаратиб, ишчиларнинг ижтимоий эҳтиёжларини кўпайтиришга эътибор берди. Инсоннинг одоби ва ахлоқи мактаби ўзларининг диққат ва эътиборларини шахслараро муносабатларни яхшилаш, мотивлаштириш, лидерлик, алоҳида ишчиларнинг индивидуал қобилиятларини ўрганиш масалаларига қаратди. Миқдорий усуллар мактабининг тавсифномаси моделлар, белгилар, миқдорий аҳамиятларнинг муҳокамасидаги сўзбозликларни мантиқли асосларга алмаштириш ҳисобланади. Уларнинг усуллари математика,

кибернетика, статистика фанларининг ютуқларига асосланади. Бошқарув қарорларини тайёрлашда математик усуллар ва математик моделлардан фойдаланилади. 1. Илмий бошқарув мактаби. Илмий бошқарув мактаби биринчи тадқиқотларидан бошлаб моддий ва инсон ресурсларидан юқори самарадорликда фойдаланишнинг йўлларини излай бошлади. Бу мактабнинг асосий назарияси ташкилотнинг бутун компонентларини рационаллаштириш ғояси бўлиб, ташкилотнинг барча таркибий бирлиги унинг мақсадларига эришишни мўлжаллаши керак. Умумий мақсадлар ва рационаллаштиришга эришиш учун ташкилотда бутун органлар ва ташкилий вазифавий таркиблар қатъий иериархия бошқаруви хизматида ва ҳар томонлама қаттиқ назорат шароитида бўлиши талаб қилинади. Фредрик Тейлор илмий бошқарув мумтоз назариясининг отаси ҳисобланади. Илмий бошқарув мактабининг юзага келиши 1911 йилда унинг “Илмий бошқарув тамойиллари” номли китобининг чоп қилиниши билан боғлиқ. У биринчи бўлиб, инсонлар ва моддий ресурслардан энг самарали фойдаланиш мақсади учун бошқарувга илмий ёндошишнинг зарурлигини исботлаб берди. Тейлор инсон самарадорлигига эмас, ташкилотнинг самарадорлигига қизиқди. Бунда ташкилот учун инсон меҳнатидан самарали фойдаланиш йўлларини излади. Бу йўналишда ташкилот бошқарувини такомиллаштириш бўйича ёндошувда ташкилот муҳандисларининг қарорлари тўғри бўлади деган натижавий хулосани яратди. Унинг назариясидаги яна бир муҳим жиҳатлардан бири шундан иборат эдики, бошқарув тизимининг ишчига бир томонлама таъсири ва ишчининг бошқарувчига бўйсуниши эди. Бу тавсиялар Тейлор замонасида кашфиётдек

қабул қилинганди. Меҳнат фаолиятининг ундовчи мотивлари ва ҳаракатлан- тирувчи кучлари Тейлор бўйича самарали меҳнат учун шахсий иқтисодий фойда - моддий тақдирланишни таъминлаши керак. Илмий бошқарув мактабининг хизматлари шундан иборатки, унинг вакиллари: меҳнатнинг самардорлигини оширишда меҳнатни илмий бошқаришнинг зарурлиги исботлаб берди; меҳнатни илмий бошқариш тамойилларини ишлаб чиқди ва бу тамойилларни олдинга сурди; меҳнат мотивациясининг самарали масалаларини ечиш зарурлигини исботлади. Аммо, инсон омили бу мактаб фаолиятида амалий жиҳатлар бўйича диққат- эътибордан четда қолди. 2. Бошқарувнинг мумтоз ёки маъмурий мактаби. Бу мактабнинг мақсади катта гуруҳ одамлардан фойдаланишда самарадорликни ошириш ва қуйидаги икки муҳитга асосланган бошқарувнинг универсал тамойилларини яратишдан иборат эди: 1. ташкилотнинг рационаллаштирилган таркибини ишлаб чиқиш; 2. унинг асосида персонални рационал бошқариш тизимини қуриш- бюрократик модел.

Анри Файол франциялик социология бошқарув маъмурий мактабининг асосчиси ҳисобланади. Файолнинг хизматлари шундан иборатки, у бошқарувнинг барча функцияларини фаолиятларнинг ҳар қандай соҳаларига ва бевосита корхона бошқарувига тааллуқли фаолиятларни умумийликка бўлиб чиқди. Файолнинг тасдиқлаши бўйича, жараённинг бошланишида функциялар қайта такрорланмайдиган ва бошқарувда ортиқча даражаларга (вазифаларга) йўл қўймайдиган, яхши ўйланган таркибни яратиш керак. Кейинчалик, мос келувчи ишчини излаш лозим, яъни ишчи таркибга мос тамойилда танланиши лозим. Анри Файол ва унинг издошлари шакллантирган мумтоз модел қуйидаги тўртта тамойилга асосланади: 1. Меҳнатни аниқ функционал тақсимлаш. 2. Командага ўтказиш ва фармойишлар баланддан пастга. 3. Бошқарувчининг ягоналиги (ҳеч ким биттадан зиёд бошлиққа ишламайди). 4. Назорат чегараларига риоя қилиш тамойили. Макс Вебер, немис социологи тахминан шу вақтларда бюрократик тизимнинг фаолиятини таҳлил қилди, қаттиқ регламент (чегараловга), иерархик таркибга асосланган бюрократия моделини қурди ва рационаллашган бошқарув концепциясини шакллантирди. Унинг фикрлари бўйича идеал ва бошқарувнинг самарали тизими - бюрократия. Ташкилотдаги бюрократия қуйидагича тавсифланади: 1. Қарорлар қабул қилишнинг тезкорлиги; 2. Ишлаб чиқаришдаги саволларни ечишдаги тезкорлик; 3Алоқаларнинг қатъийлиги бюрократик таркибнинг барқарорлигини таъминлайди ва ташкилотнинг мақсадларга эришишини аниқлаб беради. Вебернинг бошқарувда қабул қилинган муҳим ғоялари ижтимоий ҳаракатлардаги концепция мавқеъни бажара бошлади. Бу концепцияга асосан

жамиятдаги ижтимоий тартиб фақат ижтимоий мўлжаллардан ва рационаллаштирилган ҳаракатлардан иборат. Ташкилот аъзоларининг вазифаси эса уларнинг шахсий манфаатларини ва хусусий фаолиятларини яхшилашдан иборат. Ташкилотдаги ҳар бир ишчининг фаолияти ўзининг ташкилот мақсадларига эришишидаги ролини тушуниб олганлиги ва ўзига топширилган вазифаларни сидқидилдан бажаришига боғлиқ. Рационаллаштириш ҳар қандай корхона ёки муассасанинг энг юқори идеаллари ҳисобланади, ташкилотнинг идеали эса, ташкилот бошқаруви ва коммуникациянинг, технологияларнинг ҳаддан зиёд рационаллаштирилганлиги билан тавсифланади. Аммо, бошқарувнинг маъмурий мактаби учун инсон ва унинг эҳтиёжларини ҳисобга олмаслик хусусиятли бўлиб қолди. Унинг тарафдорлари инсон омилини айланиб ўтиб, ташкилотни шаклан бошқариш йўли билан унинг самарадорлигини маъмурий амалиётларни бажариб оширишга ҳаракат қилди. Натижада маъмурий мактаб, инсон омилининг муҳимлигини тан олган ҳолда, меҳнат мотивациясининг самарадорлигини аниқлай олмади, тушунмади. 3. Инсон муносабатлари мактаби. «Инсон муносабат-лари» концепцияси-бошқарув назариясидаги янги мактаб - 1930 йиллардан ривожлана бошлади. Бу мактаб мумтоз-маъмурий мактабнинг инсон омили самарали ташкилот ва самарали бошқа-рувнинг асослари инсон омили эканлигини тушунмаганлигидан, инсон омилидан фойдаланишга қобилиятсиз эканлиги сабаб-ларидан келиб чиқди. Инсон омилига эътибор қилмаслик «рационал ташкилот» ишларига салбий таъсир қилиб, ресурсларнинг кўплигига қарамасдан самарадорликни ошириш имкониятларини ярата олмади. «Инсоний муносабатлар» назариясининг яратилишида Гарвард университетининг ходими Э.Мэйо асосий ўринни эгаллаган. Америкалик социолог ва руҳшунос Э.Мэйо «Хотторн тажрибалари» деб номлаган бир

қатор тажрибаларни ўтказди. Тажрибаларида у «шароит», «меҳнатни ташкил қилиш», «ойлик маош», «шахслар ўртасидаги муносабатлар», «раҳбарлик стили» каби омилларни ўрганиб, ишлаб чиқаришда «инсон омили» асосий ўринни, ролни эгаллайди деган хулосага келди. Унинг «Хотторн тажрибалари» қуйидаги тадқиқотларнинг бошланишига асос солди: • ташкилотлардаги ўзаро муносабатлар; гуруҳга руҳий таъсир бўйича ҳисоб юритиш; • шахслар ўртасидаги муносабатларда меҳнатга мотивация ни аниқлаш; • ташкилотда кичик гуруҳлар ва алоҳида ходимнинг ролини аниқлаш. Мэйо ва унинг издошларининг қатъий хулосалари бўйича ишчиларнинг ижтимоий ва руҳий эҳтиёжлари қондирилса ташкилот ва инсон ўртасидаги низоларни бутунлай ечиш мумкин. Бундан тадбиркорлар фақат ютадилар. Чунки меҳнат унумдорлиги кескин ошади. Умумий хулосалар бўйича «Инсоний муносабатлар» доктринасининг мазмун ва моҳияти қуйидаги ҳолатлардан иборат: • инсон - «ижтимоий ҳайвон», у фақат гуруҳда эркин ва бахтли бўлиши мумкин; • меҳнат инсонга, агар у қизиқарли ва мазмунли бўлса ўйиндан олинадиган қониқишга нисбатан кўпроқ қо ниқишни бериши мумкин; • ўрта одам жавобгарликка интилади, ундаги бу хусусиятдан ишлаб чиқаришда фойдаланиш керак; • меҳнатни рағбатлантиришнинг иқтисодий шакли ва роли чегараланган, улар якка-ягона ва универсал эмас; • ишлаб чиқарувчи ташкилот бу - шунингдек, инсоннинг ижтимоий эҳтиёжларини қондирувчи, жамиятнинг ижтимоий муаммоларини ечувчи соҳа; • ташкилот фаолиятининг самарадорлигини ошириш учун исботсиз ҳам қабул қилинаверадиган фаразлар, қоидалар, қарорлар, ҳукмронлик муносабатлари, иерархия, қаттиқ дастурларга асосланган бошқарув

тамойилларидан воз кечиш зарурий талаб. «Инсоний муносабатлар» концепцияси тарафдорларининг хулосалари бўйича бошқарувнинг самардорлиги қуйидагиларда аниқланади: ҳар доим кичик гуруҳлар ва норасмий таркибда, ишчиларнинг ўзаро ҳаракатларида, умумий назоратда, ўзаро тартибда, ижодий имкониятларнинг ўсишида, жамоавий тақ-дирланишда, тор ихтисосувлашдан воз кечишда, демократлаш- ган раҳбарлик стилида, ташкилот таркибининг ишчиларга мувофиқлигида. Уларнинг фикрича: қаттиқ иерархик бўйсунув-чанлик, ташкилий жараёнларни расмийлаштириш инсон табиатига мос эмас. Ахлоқий фанлар таълими мактаби кўпинча инсоний муносабатларни тўғрилаш усулларини яратишга асосланиб сезиларли даражаларда инсоний муносабатлар мактабидан узоқлашди. Уларнинг асосий мақсадлари - инсон ресурсларини ошириш ҳисобига ташкилотнинг самарадорлигини ошириш эди. Лайкерт Л., Мак Грегор Д., Маслоу А., Ф.Херцберглар ахлоқий фанлар (бихейвиоризм - ахлоқ, ахлоқий фан) таълими мактабининг асосий намоёндалари ҳисобланади. Улар ижтимоий ўзаро ҳаракатлар, мотивация, обрў ва ҳукмронлик хусусиятлари, лидерлик, ташкилий таркибларни, ташкилотдаги коммуникацияларни, ишлар таркибларининг ўзгаришини ва меҳнат ҳаётининг сифатларини ўргандилар. А.Маслоу фикрича инсонда битта эҳтиёжлар тизими (иерархия) бор, Ф.Херцберг бўйича иккита-сифатли турли-туманлик ва мустақиллик: • фаоллашиш ёки мотиваторлар омиллари - меҳнат ва уни тан олиш ҳисобидан: ютуқларга эришиш, хизматларни тан олиш, хизмат поғоналарига

кўтарилиш, ишга қизиқиш, жавобгарлик ва масъулиятлилик, ўсиш имкониятлари. Бу омиллардан фойдаланилса меҳнат жараёнларида инсоннинг индивидуал ахлоқининг барқарор ўзгаришига олиб келади; • ишлар шароитлари ва атроф муҳит омиллари: меҳнатга ҳақ тўлаш, бандлик кафолати, компаниянинг фаолияти ва сиёсати, меҳнат шароитлари, мақом, техник назорат, бошлиқлар, жамоа, бўйсунувчилар билан муносабатлар, меҳнат хавфсизлиги. Ташқи омиллар ташкилотдаги ички босимни кучсизлан-тириш хусусиятларига эга. Лекин уларнинг таъсири қисқа муддатли бўлади ва ишчилар ахлоқида чуқур ўзгаришларни келтириб чиқара олмайди. Меҳнат самардорлигини оширишнинг энг кучли йўли Ф.Херцберг фикрича - «яхши маош» эмас, балки ишга қизиқтириш ва меҳнат жараёнларига жалб қилишдир. Одамлар пулсиз қониқмасликларни ҳис қиладилар, лекин пулнинг борлигида ўзини бахтли ва меҳнат унумдорлигини оширишни ҳис қилиши кафолатланган эмас. Ахлоқий фанлар таълими мактабининг асосий ютуқлари қуйидагилар ҳисобланади: • меҳнат унумдорлигини ошириш ва ишдан қониқиш даражаларини ошириш учун шахслар ўртасидаги муносабатлардан бошқарув усулларида фойдаланиш; • инсон ахлоқи ҳақидаги фанларни қўллашда ташкилотларни шакллантириш учун шундай шароит яратиш керак-ки, бунда ҳар бир ишчининг бутун салоҳиятидан тўлиғича фойдаланилсин; • ижтимоий ташкилотни бошқаришда самарадорликка эришиш учун одамларнинг хулқ-атворини шу ташкилотнинг аъзоси сифатида бошқаришни ўрганиш зарур. Миқдорий усуллар мактаби. Миқдорий усуллар мактаби математика, кибернетика, статистика фанларининг ривожлани-ши натижасида бошқарувнинг ушбу мактаби ташкил топди. Асосчилари Г.Саймон, П.Друкер, С.Форрестр, Э.Райф ва бошқалар. Бу мактабнинг ташкил

топишида Л.В.Канторович (Нобел мукофоти лауриати), В.В.Новожилов, Л.Берталанфи, Р.Акофф ва А.Гольдбергерларнинг ҳам муносиб ҳиссалари бор. Миқдорий усуллар мактабининг қисқача тавсифлари шундан иборатки, математик усуллар ва моделлар турли-туман бизнес-жараёнларни уларнинг ўртасидаги муносабатларни ёзиб чиқишга тартиблаштиришга имкониятлар яратади. Шунинг учун ҳам, бизнес-жараёнларни ташкил қилишда юзага чиққан муаммоларни математик моделлар ва тадқиқотлар асосида ечиш мақсадли ҳисобланади. «Фан фақат, қачондир математикадан фойдаланганда ўзининг такомиллашувига эришади» деган машҳур тезиси асосида бу мактаб вакиллари «бошқарув фанлари мактаби» шиорини ишлаб чиқди. Бу мактаб иқтисодий-математик усул-ларни, жараёнларни тадқиқ қилиш назариясини, статистикани, кибернетикани қўл лад и ва шу кабилардан фойдаланиб, бошқа-рув масалаларини ечиш учун қўлланмалар, тавсиялар яратди. Бу билан бошқарув фанларининг ривожланишига катта ҳисса қўшди. Жараёнларни тадқиқ қилиш - ташкилотнинг жараёнли муаммоларида илмий тадқиқот усуллари қўлланилади. Бу ёндошувда тадқиқотларнинг бошланишида муаммолар аниқланади. Кейин вазият модели ишлаб чиқилади. Модел ишлаб чиқилгандан кейин ўзгарувчи миқдорлар топшириғи берилади ва оптимал ечим топилади. Ҳозирги вақтда бошқарувнинг миқдорий усуллари компьютерлардан кенг фойдаланиш билан янги ривожланиш йўлларини олмоқда. Компьютер операцияларни тадқиқ қилишда, ўта мураккаб математик моделларни тузишда аниқ ҳисоб- китобларни бермоқда. Менежмент назариясида илмий бошқарув мактабининг ҳиссаси: 1. Моделларни, шунингдек, иқтисодий-математик моделларни ишлаб чиқиш ва қўллашда мураккаб бошқарув муаммоларини мукаммал тушинишни англаб олиш.

2. Мураккаб вазиятларда қарорлар қабул қилувчи раҳбарларга ёрдам сифатида миқдорий усулларни ривожлантириш. 3. Бошқарувда ахборот технологияларидан фойдаланиш. 4. Бошқарувнинг умумий назариясини ишлаб чиқиш. 5. Илмий бошқарув мактабининг таъсири тобора ўсиб бормоқда. Чунки, бу мактаб ҳозирда ишлатилаётган ва кенг қўлланилаётган жараёнли, тизимли ва вазиятли ёндошувларга концептуал асосларда илмий-амалий қўшимчалар киритмоқда. Менежментнинг моделлари Менежментнинг эволюция назарияси ва амалиёти кўплаб кўринишлардаги йўналишларда юзага чиқди. «Тинч бошқарув инқилоби» нинг бошланиши давридаёқ жамият ривожланиши-нинг ахборотлар босқичи даврига дуч келди. Менежментда ўзининг аксини топган, Америка модели деб аталувчи эски анъанавий йўналишлар ўрнини нисбатан янги, хулқ- атворли, янгиланган, эмприк ёки маркетингли, индивидуаллиги, ахборот- лилиги билан тавсифланувчи Япония модели эгаллади.

Менежментни ривожлантираётган кўплаб давлатларнинг тажрибалари Ўзбекистон учун ҳам фойдали бўлиши мумкин. Менежментнинг бошқарув моделларини кўриб чиқишда асосан Америка ва Япония моделларига эътибор беришади. Менежментда энг кўп тан олинган бу икки моделнинг тавсифларини келтирамиз (3-жадвал). Менежментнинг Япония модели. Менежментнинг Япония модели икки омилнинг таъсири натижасида шаклланди: 1. Бошқарув ва ташкиллаштириш бўйича хорижий тажрибаларни ижодий ўзлаштириш. 2. Миллий анъаналарни сақлаб қолишдаги кетма-кетлик.

Японларга хос бўлган хусусиятлар, белгилар ва мезонларга кўплаб халқлар ва миллатлар жуда қизиқишади. Буларнинг энг муҳимлари: меҳнатсеварлик (биз-меҳнатга таъзим қиламиз-дейишади японлар), ўзини тута билиш, вазминлик, дипломатли-лик, янгиликка қизиқиши ва унга интилиши, эҳтиёткорлик. Японлар учун ишни жамоавий (гуруҳли) ташкил қилиш шакли жуда муҳим ҳисобланади. Меҳнатнинг жамоавий мезонлари менежердан одамлар билан келишиб ишлаш қобилиятига эга бўлишни талаб қилади. Шунингдек, уларда ҳаётий тажриба жуда қадрланади, шахснинг маънавий-руҳий, эътиқодий ривожлан-ганлигини биринчи ўринда туради. Бугун менежментнинг япон модели дунёда энг самарали бошқарув модели деб тан олинган. Бунинг сири нимага асос-ланган? Жавоб оддий - одамлар билан тўғри, саводли, мада-ниятли ишлаш қобилиятига эга бўлиш. Япония моделидаги бу мазмун ва моҳиятни иқтисодиёт билан шуғулланувчи мутахас-сислар қайд қилишган. Бу моделнинг бу даражада ютуқларга эришишининг бош сабаби шундаки, моделнинг марказига инсон қўйилиб, моделдаги бош ресурс ҳам инсон ҳисобланади. Айнан ана шу усул билан дунёда биринчи бўлиб ишчиларни ўз ташкилотларига жалб қилишни бошлади. Бу давлатда моделнинг яратилишидан олдин ҳам ишда моделдаги маданий тамойиллар қўлланилиб келган. Инсон омилидан фойдаланишда қулай шарт-шароитлар ва муҳит самарадорликнинг кескин ошишини таъминлаши тезликда маълум бўлди. Шунинг учун ҳам, сўнгги йилларда бизнесни ташкиллаштириш ва бошқаришда бу моделдан фойдаланиш кучайиб бормоқда. Япония иқтисодиёти жуда тез ва шиддат билан ривожланмоқда. Бу эса маҳсулотлар ва хизматларни яратишда унинг моделларига қизиқишни кучайтиради. Бу давлат енгил автомобиллар, микросхемалар ва бошқа кўплаб турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш бўйича лидер давлатлар рўйхатида туриши ҳаммага маълум. Шунингдек, Япония жаҳон иқтисодиётида кучли

рақобатбардош мамлакат ҳам ҳисобланади. Бундай мақомни Японияга бутун жаҳонда қўлланилаётган менежментнинг “Япония модели” олиб берди. Япон менежментидаги дастлабки хусусиятлар ва мезонлар маҳаллий анъаналарни эътиборга олган ҳолда бизнесни бошқаришда Америка белгиларига, кўрсат маларига асосланган эди. Бу бирикишга тарихий жараёнлар сабаб бўлганди: уруш, америка босқини, вайронагарчилик ва қашшоқлик билан курашиш натижалари. Лекин, Америка иқтисодиётидаги бошқарув тамойилларидан Япония фаол даражаларда фойдаланди. Масалан, одамни бутун умри бўйича фирмада ишлашга мажбур қилиш ғояси Америка усули ҳисобланади. Бу усул ўша вақтда тўлиғича айнан Японияда қўлланилди. Натижада башорат қилингандан ҳам ортиқ ютуқларга эришилди. Шу билан бирга, вақтнинг ўтиши билан инсонни ўз ихтиёрисиз доимий ва бир ерда ишлатиш жамиятда сиёсий инқирозларга олиб келишини ўз вақтида сезган, англаган японлар эртани олдиндан кўра билди ва инсонни ишлатишда биринчилардан бўлиб, унинг ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжларини, унинг маънавий-маъри-фий, маданий ва демократик эҳтиёжларини биринчи ўринларга қўйди. Японлар бошқарувнинг самарали моделини яратишда ғарб мамлакатларида яратилган бошқарув концепцияларининг энг қулай томонларини қўллай бошладилар. Бу концепцияларни японияга киритишда улар маҳаллий хусусиятларга, белгиларга таъсир даражаларини ҳам ўргандилар ҳамда Ғарб бошқарувидаги энг илғор технологиялар ва тажрибаларни ўзларига мослаштирдилар. Шунинг учун ҳам, япон ишчиси дунё тан олган япон менежерига ҳамиша ишонади. Менежментнинг япон моделида «биз ҳаммамиз битта оила ҳисобланамиз» қоидаси ишлайди. Балки, жамоа, компания ютуғидаги сирларнинг асоси шундадир. Япон фирмаларида ўтказилган сўров натижалари ҳам шу хулосаларни берди. Ташкилотчилар ўзаро мотивлаштириш ва ўзаро рағбатлантириш муҳитини яратишга ҳаракат қилишади. Жамоа учун мақсад бўлиши керак ва

бу мақсадга эришиш учун жамоанинг барча аъзолари ҳамдўстликда, уюшган, ўзаро ҳамкорликда интилиши керак. Япон моделидан фойдаланишда иқтисодий самарадорликнинг маъноси ва мезонларини ҳам шу ҳолатлардан англаб олиш мумкин. Менежментнинг Америка модели. Менежментда ўз вақтида жаҳонда тан олинган Америка модели аста-секинлик билан лидерликни Япония моделига топширди ва сўнгги йилларда япония моделидаги кўплаб хусусиятлар ва мезонларни ўз моделига олишни бошлади. Америка моделидаги кўпгина мезонларда америкаликлар-нинг қўйидаги миллий белгилари ҳам акс этган, қўшилган ёки боғланган: охиригача курашиш қобилияти, ўзининг ҳаётийлиги ва устунлиги, афзаллигини тасдиқлаш ва бошқ… Улар бошқалардан фарқ қилувчи ўзига хослик ва ягоналикни, «худо танлаганлигини» ҳамиша таъкидлашдан чарчамайди, тезда қўлга киритиш ва катта ютуқларга эришишга доимо интилади, ўзининг ишига жуда катта эътибор қаратади. Улар лидерлик учун доимо кураш олиб борадилар. Сўнгги вақтларгача Америкада бошқарувнинг яккалик усули устувор бўлиб келди, фирмаларда қаттиқ интизом тартиби ва америкадаги тоза демократия муҳитида сўзсиз бўйсунишга мажбур қилиш кузатилди. Лекин, вақт жамиятга эртами-кечми ўз қонунларини киритишини америкаликлар ҳам англаб етди ва бошқарувнинг ўз моделига инсонпарварлик мезонларини жамлаган Япония моделидан кўчирмалар олишга мажбур бўлди (4-жадвал). Бошқарув моделлари билан танишиб чиқишда ўз вақтида жаҳонда тан олинган Америка модели аста-секинлик билан лидерликни Япония моделига топширди ва сўнгги йилларда япония моделидаги кўплаб хусусиятлар ва мезонларни ўз моделига олишни бошлаганлигини таъкидлаганди. Бу иккала моделнинг юқорида келтириган 3-жадвалидаги мезон ва талабларини жадвалдаги мезон ва талабларга солиштирсак Америкалик бошқарувчилар Япониядаги бошқарув тамойилларига тан берганлиги маълум бўлади.

Америка моделидаги энг муҳим ўзгаришлардан бири якка-ликнинг яъни “МЕН” нинг анча камайганлиги ва унинг кўплаб ўринларини жамоа эгаллаганлигини кўрамиз. Шунингдек, таш-килот учун малакали ишчилар тайёрлашда ҳам америкаликлар японларнинг тизимини деярли қабул қилишди.

Бошқарувдаги бу моделларни ўрганишдан шундай хулосалар келиб чиқади: 1. Бошқарув моделларини яхши ўзлаштиришимиз ва ундаги кўплаб тавсияларни мамлакатимиз ҳаётида қўллашни бошлаш. 2. Муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг “Халқ давлатга эмас, давлат халқга хизмат қилиши керак” шиори ва 2017-йилни “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили”, 2018 йилни “Фаол тадбиркорликни, инновацион ғояларни ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили” 2019 йилни “Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланиш йили” деб белгилаши давлатимизда инсон омилига давлат томонидан катта эътибор берилиши кучайиб бораётганлигини билдиради. Бу воқеълик ва жараёнлардан ҳар қандай бошқарувларда фойдаланишимиз лозим. 3. Мамлакатимизда ҳозирда ташкил қилинаётган турли-туман ташкилотлар, корхоналар, фирмалар ва бошқ. жаҳонда тан олинган Япония бошқарув моделини, тизимини ўрганиши учун ташвиқот ишларини бошлаш керак. Ўзбекистонда бошқарувнинг ривожланиши “Ўзбек миллий давлатчилиги ўтган 3000 йилларга бориб тақалади. Аммо унинг 200 йили Эрон аҳамонийлари, 180 йили грек-македонлар, 200 йили араблар, 150 йили чор Россияси ва советлар даврига тўғри келади. Бундай мустабид кунларни унутиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам биз мустақилликни қадрлашимиз, уни авайлаб асрашимиз учун куч ва қудратимизни аямаслигимиз керак”. Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримов Менежментнинг шаклланишидаги қадимий даврнинг ўрнини белгилашда Марказий Осий давлатларининг инсоният цивилизациясидаги ҳиссаларини ҳам қўшиш лозим. Бу давлатлар ичида Ўзбекистон ҳудудларининг тарихи бой меросга эга. Ўзбекистонда ибтидоий жамоаларнинг келиб чиқиши ва шаклланиши бўйича қуйида келтирилган

маълумотлар жаҳон миқёсида тан олинган ва инсониятнинг маданий ҳаёти бешикларидан бири Ўзбекистон ҳудудлари деб ҳисобланмоқда. Ўзбекистон қадимги тараққиёт мамлакати. Унинг ҳудудида археологик ва меъморчиликга оид минглаб ёдгорликлар сақланиб қолган, илмий марказлар ва музейларда ўлканинг кўп асрлик тарихидан гувоҳлик берувчи кўп миқдордаги қўлёзма ва ашёлар сақланмоқда. Ўзбек халқининг тарихи “ўзбеклар” атамаси пайдо бўлган вақтдан эмас, балки ушбу худудда яшаган инсоният жамияти тарихининг энг қадимги даврларидан бошланиши тарихда исботланган табиий ҳолдир. Ўзбекистоннинг ҳозирги худуди ибтидоий одамлар томонидан фаол ўзлаштирилган ерлардан ҳисобланади. Ибтидоий одам яшаганлигининг содда меҳнат қуроллари, турар жойлар ва вақтинчалик манзилгоҳлар кўринишидаги излари тоғлиқ жойлардан тортиб, Қизилқум чўлларигача қадар чўзилган турли минтақаларда топилган. Шунинг учун ҳам қадимги одам яшаганлигини исботловчи ашёвий далиллар бутун Ўрта Осиё ҳудудидан топилган бўлиб улар қуйи (илк) палеолит деб аталмиш даврга оиддир (тахминан милоддан аввалги 700-600 мингинчи йиллардан 100 мингинчи йилларгача) - Сўх дарёси водийси, Оҳангарон водийси, Бойсунтоғ, Зарафшон водийси (Омонқўтон, Зирабулоқ). Ўрта палеолит (мил. аввалги 100-40 минг йилликлар) “Мустъе даври” га мансуб ёдгорликлар ватанимизнинг 10 манзилидан топилган. Сўнгги палеолит даврида (милоддан аввалги 40-35-10 минг йиллик) ҳозирги замон одами ( кроманьон ) шаклланган.

Милоддан аввалги 12-5 минг йиллик, тарихга мезолит даври сифатида кирган. Бу даврда Ўрта Осиё ҳудудига тарқалган одамларнинг асосий машғулоти овчилик ва балиқчилик бўлган. Мезолит даврида ибтидоий тасвирий санъат шакллана бошлаган. Милоддан олдинги 6-4 минг йиллик-неолит ёки янги тош даври ҳисобланади. Жуфт оила ажралиб чиқа бошлаб, у аста-секин жамиятнинг иқтисодий бўғинига айланган. Бу даврда одамлар пахса уйларнинг дастлабки кўринишларини, ғор уйлар-ни қуришни кашф қилган. Бундан эса, дастлабки қишлоқларнинг юзага келиши шароитлари пайдо бўла бошлади. Калтаминор макони, Жонбос-4 макони то 300 м2 гача майдонни эгаллаган. Бундай жойларда ўзаро қариндош уруғлар яшаган. Милоддан аввалги 3-1 минг йилликлар бронза даври деб аталади. Бу даврда жездан меҳнат қуроллари тайёрлаш деҳқон-чилик маданиятини келтириб чиқарди -(Сополлитепа, Жарқўтон қишлоқлари). Уйлар ғиштдан қурилган, диний маросимлар ўтказиладиган қалъалар қурилган. Сопол идишлар ишлаб чиқариш бошланган (Сополлитепа). Шеробод воҳасидаги Бандихон воҳасида кўп қишлоқлар бўлган ва бу ерда деҳқончилик ва ҳунармандчилик ривожланиб борган (Сополлитепа). Хоразм ҳудудида Тозабоғёб сунъий суғориш маданияти (милоддан аввалги 2 минг йиллик охири) сунъий суғориш деҳ-қончилигига асосланган, одамлар чайла қуришни ўрганишган. Яккапарсон қалъаси-3 қишлоқ маданияти ҳисобланади. Ўзбекистоннинг минг йилдан ошиқ давом этган жез даври-қадимги деҳқончилик маданиятининг, кейинги даврларда шаҳарлашган маданиятнинг шаклланишига асос солди. Милоддан аввалги 1 минг йилликларнинг биринчи ярми-қадимги жамиятнинг янада тараққиёти, синфлар ва илк давлатлар ташкил топган давр ҳисобланади. Милоддан аввалги 1-минг йилликлардан ҳозиргача темир инсоният моддий маданиятнинг асоси бўлиб келмоқда. Бу давр ўрталарида муомила воситасида темир тангалар тарқалган.

Ўзбекистон ҳудудидаги илк темир даври ёдгорликлари милоддан аввалги 8-6 асрларга оид бўлиб, Бақтрия, Хоразм, Сўғдиёна, Шош ва Фарғона водийсида топилган. Келтирилган маълумотлардан маълум бўладики, жаҳон халқлари тараққиётининг тамал тошларини қўйганларнинг машҳур даҳолари, дарғалари айнан Ўзбекистонликлар бўлган. Бунга биргина мисол келтирамиз. Мозийни мукаммал ўрганиш натижасида жаҳон халқлари-нинг ривожланиши тараққиёти тарихи уларнинг ўзларига хос бўлган миллий турмуш кечириши ҳолати уларнинг миллий мероси, қадриятлари фақат шуларга хос бўлган миллий қад-риятлари тамойилларига айланган. Аждодларимиз қолдирган ана шундай буюк маънавий мерос намуналаридан бири Зардуштийлик динининг Низоми ҳисобланган “Авесто” дир. Ўзбекистон Республикаси ташкил топгандан буён ўтган 28 йил ичида бозор ислоҳотларига оид қабул қилинган қонунлар, Президент фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари мамлакатимизда бозор механизмларини иқтисодиётга жорий этишда давлат бошқарувининг ролига қаратилган. Ўзбекистон иқтисодиётини Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримов асослаб берган тамойиллар асосида бозор муносабатларига ўтказиш, бозор механизмларини шакллантириш дастури кўплаб мамлакатларда “Ўзбек модели” деб эътироф этилди. Ушбу модел жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозига дош бериб, мамлакатимизни барқарор ривожланиши -учун мустаҳкам пойдевор яратди.

Менежментдаги давлат бошқаруви бўйича халқаро миқёсда тан олинган “Ўзбек модели” - тараққиёт ва юксалишнинг мустаҳкам пойдевори “Ўзбек модели” нинг асосий мажмуи: 1. Миллати, ирқи ва динидан қатъий назар, давлатимизда яшовчи барча кишилар учун муносиб ҳаёт шароитини яратиб бериш. 2. Ҳар бир инсон учун ижтимоий кафолатланган турмуш даражасини ва эркинлигини таъминлаш. 3. Халқимизнинг қадриятлари ва менталитетига, миллий давлатчилик анъаналарига таяниш. 4. Дунё тажрибасининг илғор ютуқларига асосланиш, умуминсоний қадриятлар устуворлигини таъминлаш. “Ўзбек модели” нинг асосий мақсад ва вазифалари: 1. Бозор муносабатларига асосланган эркин демократик жамият барпо этиш. 2. Иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий ва бошқа соҳаларда туб ўзгаришлар ва ислоҳотларни амалга ошириш. 3. Ҳалқнинг турмуш фаровонлигини ошириш, яшаш сифатини кўтариш, комил инсонни шакллантириш. “Ўзбек модели” нинг асосий тамойиллари: 1. Иқтисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги, унинг мафкурадан ҳоли бўлиши. 2. Давлатнинг бош ислоҳотчилиги: давлат иқтисодий ўзгаришларнинг ташаббускори ва бош ислоҳотчиси. 3. Қонун устуворлиги: суд-ҳуқуқ тизимини ривожлантириш билан боғлиқ ислоҳотлар. 4. Кучли ижтимоий сиёсат. 5. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичма-босқич тамойили 1. Иқтисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги, унинг мафкурадан холи бўлиши:

• Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш; • баҳони босқичма-босқич эркинлаштириш; • бозор инфратузилмасини шакллантириш; • сиёсий ва мафкуравий қарашларидан қатъий назар, бошқа давлатлар билан манфаатли иқтисодий муносабатларни ўрнатиш: • аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш. 2. Давлатнинг бош ислоҳотчилиги: давлат иқтисодий ўзгаришларнинг ташаббускори ва бош ислоҳотчи: • давлат ислоҳотчи ролини бажаради; • ижтимоий соҳага алоҳида эътибор қаратилади; • иқтисодий асоснинг ҳуқуқий асосини таъминлайди; • иқтисодиётни эркинлаштиришни таъминлайди; • ишбилармонлик, тадбиркорлик ва рақобат муҳитини яратади ва уларни қўллаб-қувватлайди; • ижтимоий сиёсат орқали ижтимоий муаммоларни бартараф қилади; 3. Қонун устуворлиги: суд-ҳуқуқ тизимини ривожлан-тириш билан боғлиқ ислоҳотлар. • қонун устуворлиги таъминланади; • қонун олдида ҳамманинг тенглиги таъминланади; • юридик ва жисмоний шахслар ўз иш фаолиятини қонун асосида бажаради; • давлат ҳокимиятининг конституциявий бўлиниш тамойили таъминланади. 4. Кучли ижтимоий сиёсат. • аҳолини иш билан таъминлаш; • даромад сиёсатини юритиш; • пул даромадини кўпайтириш; • ижтимоий таъминот, ижтимоий кафолат, ижтимоий адолатни таъминлаш;

• аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатиш; • халқнинг моддий турмуш шароитини яхшилаш; • ҳар кимнинг меҳнат қилиши учун кенг имконият яратиш, қобилиятига яраша иш билан таъминланади. 5. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичма-босқич тамойили • ислоҳотларни босқичма-босқич, тадрижий йўл билан амалга ошириш; • маъмурий буйруқбозлик тизимига барҳам бериб, аста-секинлик билан бошқарувнинг демократик эркин иқтисодий бошқарувига ўтиш; • янги уй қурмай туриб эскини бузманг тамойилига асосланиш; • кишилар тафаккури, онгини босқичма-босқич такомиллаштириш; • одамларнинг қашшоқланишига йўл қўймаслик. Ўзбекистон Республикасидаги мукаммаллашган янги бошқарув стратегияси Ўзбекистон Республикасининг Президенти Шавкат Мирзиёев раҳбарлигида ишлаб чиқилди. Бу бошқарув “2017-2021 йилларда Ҳаракатлар стратегияси” деб номланган ва Мамлакатни ривожлантиришнинг қуйидаги 5 та устувор йўналиши белгиланган : I. Давлат ва жамият қурилишини такомиллаштириш; I. Қонун устиворлигини таъминлаш ва суд ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш; II. Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаш-тириш;

III. Ижтимоий соҳани ривожлантириш; IV. Хавфсизлик , миллатлараро тотувлик ва диний бағри - кенгликни таъминлаш , чуқур ўйланган , ўзаро манфаатли ва амалий руҳдаги ташқи сиёсат юргизиш . Муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан ишлаб чиқилган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясида давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилиш , давлат хизматининг ташкилий - ҳуқуқий асосларини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилган . Ҳаракатлар стратегияси белгилаб берган устувор вазифалар инсон ҳуқуқи ва мафаатларини таъминлаш , фаровон ҳаёт кечиришлари учун муносиб шароитлар яратиб беришга қаратилган бўлиб , уларнинг изчил ижроси ҳаммамизнинг олдимизга қўйилган улуғ мақсад , порлоқ келажак сари янада яқинлаштиради .

Хулоса : 1. Жамият ҳаётининг ўзгаришида муҳим аҳамиятга эга бўлган ва муҳим рол ўйнаган менежментдаги ( бошқарувдаги ) вақтни менежмент тадқиқотчиларининг биринчи гуруҳи 5 даврларга , иккинчи гуруҳи 5 босқичларга , учинчи гуруҳи 6 та бошқарув революцияларига ( инқилоб ) ажратишади . 2. Бошқарувнинг ташкил бўлиши йўллари ва бошқарувнинг назарияси , амалиётининг ривожланиши босқичлари билан шуғулланувчи кўплаб тадқиқотчилар бу эволюцион жараёнда бир неча муҳим тарихий даврларни ажратишган . I . Биринчи-қадимий ёки тарихий давр. Бу давр эрамиздан олдинги 9-7 минг йилликлардан бошланиб, тахминан, эрамизнинг XVIII асрининг то иккинчи ярмигача давом этди. II . Иккинчи-индустрлашган давр. Бу-саноатлашган капита лизм давридир (1776-1890йй.). III. Учинчи-тизимлашган давр. Бошқарувнинг ривожлани-шидаги бу даврни тадқиқотчилар менежментнинг тизимлашган даври деб аташади (1856-1990 йй.). IV. Тўртинчи-замонавий бошқарув даври. Менежмент ривож- ланишининг замонавий даври XIX асрнинг охири XX асрнинг бошланишига тўғри келади. 3. Бошқарув илмий фан сифатида эволюция йўли билан ташкил бўлди. Бу тарихий йўлда менежментни ривожланти-ришнинг бири-биридан фарқланувчи мактабларини XX асрнинг биринчи ярмидан бошлаб тавсифлай бошладилар. Хронология жиҳатидан бу мактаблар қуйидаги тартибда қўйилган: 1. Илмий бошқарув мактаби (1885-1920 йй.); 2. Бошқарувнинг мумтоз ёки маъмурий мактаби (1920-1950 йй.); 3. Инсон муносабатлар мактаби (1930-1950 йй.);

4. Миқдорий усуллар мактаби (1950 йиллардан). 4. Менежментнинг бошқарув моделларини кўриб чиқишда асосан Америка ва Япония моделларига эътибор беришади. Менежментда энг кўп тан олинган бу икки моделнинг тавсифларини келтирилди. 6. Ўзбекистон иқтисодиётини Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримов асослаб берган тамойиллар асосида бозор муносабатларига ўтказиш, бозор механизмларини шакллантириш дастури кўплаб мамлакатларда “Ўзбек модели” деб эътироф этилди. Ушбу модел жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозига дош бериб, мамлакатимизни барқарор ривожланиши учун мустаҳкам пойдевор яратди.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат.-по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента.МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

O'xshashlar

Молиявий менежментнинг концептуал асослари

Молиявий менежментнинг математик асослари

Маркетингнинг назарий асослари

Маркетингнинг назарий асослари

Маркетингни назарий асослари