logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Смета тузиш (бюджетлаштириш ва харажатларни назорат қилиш)

Смета тузиш (бюджетлаштириш ва харажатларни назорат қилиш)

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

195.5 KB
Ko'chirib olish
Смета тузиш (бюджетлаштириш ва харажатларни назорат қилиш) Режа: 1. “ Standard cost ” ва фарқланишлар таҳлили 2. Асосий смета. Оператив бюджет, молиявий бюджет ва капитал сарфлар бюджети. Пул оқими фарази. (Пул маблағлари бюджети) “ Standard cost ” ва фарқланишлар таҳлили Дасттавал бюджет билан стандарт ўртасидаги фарқни тушуниб олишга ҳаракат қилайлик. Эгилувчан Бюджет тизими ( flaxible budgeting system ) бу кенгроқ маънони англатиб бу фаолиятнинг кенг жабҳасини қамраб олиб, фаолиятга оид режаларни ифодалайди (фаоллик кўрсаткичлари, иқтисодий-техник кўрсаткичлар, харажатлар ва молиявий натижаларга оид кўрсаткичлар бир-бирига узвий боғлиқликда қаралади). Таъкидлаб ўтиш лозимки, ташкилотда эгилувчан бюджет тизимининг ўрнатилиши асосий таннарх элементлари бўлган тўғридан- тўғри материал ва тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи таннархи стандартларининг ривожланишига олиб келади. Standard cost бу асосан ягона бир бирлик учун ифодаланган кўрсаткич бўлиб у олдиндан аниқланадиган таннахр ҳисобланади. Ушбу олдиндан аниқланган таннарх эришиладиган даражада бўлиши керак. Standard cost бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизматлар кўрсатиш учун талаб этиладиган олдиндан аниқланган ресурслар қийматидир. Standard cost бу эгилувчан бюджет тизими ҳамда тескари алоқалар учун қурилиш блоки ҳисобланади. Стандартлар асосан ўрганилаётган жараён номолиявий атамаларда (вақт, ҳажм, килограмм ва бошқа бирликлар) ҳамда шу бир бирликларнинг таннархи кўринишида берилади. Ишлар бажарилиб бўлингандан сўнг ҳақиқий таннарх стандарт таннарх билан солиштирилиб юзага келувчи фарққа сабаб бўлувчи омиллар ва фаолиятлар ўрганилади. Бухгалтерия ҳисобининг моҳиятини ўрганганимизда тескари боғлиқлик ҳақида фикр юритилган эди. Унга мувофиқ ҳақиқий натижалар билан стандарт натижалар ўртасидаги юзага келган фарқлар ўрганилиб тегишли қарорлар, яъни фарқнинг юзага келишига сабаб бўлувчи камчиликларни баратараф этиш ёки стандартлар ҳамда бюджетларга ўзгартиришлар киритиш тўғрисида қарорлар қабул қилинади. Стандарт таннарх ва бюджет таннарх ўртасида қандай фарқ мавжуд? Агарда стандартлар эришиладиган бўлса у ҳолда бюджет таннархидан концептуал фарқ қилмайди. Standard cost асосан ишлаб чиқарилиб тайёр ҳолга келтирилган ягона бир бирликка нисбатан белгиланса, бюджет таннархи эса умумий суммада белгиланади. Буни тўғридан-тўғри материал моддаси бўйича қуйидаги мисолда кўриш мумкин бўлади: Бир бирликка нисбатан бюджет Ҳажм кўрсаткичининг (Сотиш бирликлари) турли даражалари Сотилган бирликлар 1 10.000 12.000 14.000 Тўғридан-тўғри материаллар 60 п.б. 600.000 п.б. 720.000 п.б. 840.000 п.б. Ушбу мисолда тўғридан-тўғри материаллар моддаси бўйича Standard cost тайёр маҳсулот бирлигига 60 п.б. га тенг. Бюджет таннархи 10.000 бирликка нисбатан 600.000 п.б. ёки 12.000 бирликка нисбатан 720.000 п.б. да келтирилган. Демак, хулоса қилиш мумкинки, стандарт ягона маҳсулот бир бирлигига нисбатан берилган бюджетдан ташкил топади, бюджет эса умумий бирликка нисбатан таннархнинг умумий суммасини тавсифлайди. Адабиётларда ушбу атамлар фарқлансада амалиётда кўплаб компанияларда бюджет бажарилишлари ( budgeted performance ) ва стандарт бажарилишлари ( standard performance ) бир хил маънода ҳам қўлланилади. Бошқа бир мисолда, масалан 1 О ak кофе столи ишлаб чиқаришда харажат моддалари бўйича қуйидаги Standard cost лар келтирилган. Ресурслар Миқдори Ресурслар таннархи Жами Oak Lumber 12 bd ft 1.50 п.б. 1 bd ft учун 18.00 п.б. Varnish .25 gal 16.00 п.б. 1 gal учун 4.00 Тўғридан-тўғри меҳнат 2.5 соат 10.00 п.б. 1 соат учун 25.00 Устама ишлаб чиқариш харажатлари 2.5 соат 6.00 п.б. 1 соат учун 15.00 1 кофе столи ишлаб чиқариш учун Standard cost \ 62.00 п.б. Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики бир кофе соти ишлаб чиқаришнинг олдиндан белгиланган таннархи 62.00 п.б.га тенг экан. Бу маҳсулотнинг Standard cost и бўлади. Standard cost таннархнинг ҳар бир моддаси бўйича белгиланади. Масалан, маҳсулот бирлигига тўғри келадиган стандарт устама ишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин бўлади: Стандарт УИЧХ = Жами бюджетлаштирилган УИЧХ/Ишлаб чиқаришнинг стандарт даражаси Ушбу формуладан кўриниб турибдики, харажат моддалари бўйича стандартларни белгилашда ушбу харажатларнинг бюджетлаштирилган суммалари асос қилиб олинади. Демак, хулоса қиладиган бўлсак Standard cost бу ишлаб чиқарилган ягона бир бирликка нисбатан олидиндан белгиланган ва эришиладиган таннархи бўлиб у ёрдамида ҳақиқий таннарх меъёрдаги таннарх билан солиштирилиб назорат қилиб борилади. Назорат қуйидаги мақсадларда амалга оширилади: 1. Таннарх назорати (Сost control) 2. Ба ҳо ( нарх ) га оид қарорлар (Pricing decisions) 3. Бажарилишларни баҳолаш (Performance appraisal) 4. Таннархни тасаввур қилиш ва билиш ( Cost awareness ) 5. Вазифаларни бошқариш (Managemеnt by objective) Таннарх назорати . Таннарх назорати таннархни минималлаштиришни англатмайди. Standard cost тизими таннарх назоратини ўрнатиш учун асосий қурилма ҳисобланади. Натижада, маълум вақт мисол учун ойлик, ҳафталик ёки ҳар кунлик ёки бошқа вақт оралиғида ҳақиқий эришилган таннарх натижалари стандарт таннарх билан солиштирилиб назорат қилиб борилади. Агарда фарқ юзага келса сабаби ўрганилади ва маълум қарор қабул қилинади. Тегишли қарорлар ва қўшимчалар киритилмаса жараён назоратдан чиқиб кетиши мумкин. Натижада харажатларни бошвариш мумкин бўлмай қолади. Шундай қилиб ҳақиқий таннарх стандарт доирасида ушлаб турилади. Бунга таннарх назорати орқали эришилади. Баҳога оид қарорлар. Бизга маълумки маҳсулот таннархи унга сотиш нархини белгилашда муҳим омил ҳисобланади. Кўп ҳолларда компания нарх белгилаш бўйича назоратни қўлга олган бўлади, яъни ҳамма вақт ҳам нархни бозорнинг ўзи белгилайвермайди. Агарда маҳсулотга белгиланадиган нарх унинг таннархи асосида белгиланадиган бўлса Standard cost маълумотларига таянади, чунки ҳали ҳақиқий таннарх маълумотлари тайёр бўлмаслиги мумкин. Бажарилишларни баҳолаш . Агар стандартлар бажарилишларни баҳолаш учун ўрнатилган бўлса, у ҳолда барча персоналларга иш жараёнларида фойдаланиш учун меъёр ва нормалар берилади. Улар асосида бажарилишлар баҳоланади. Масалан, Oak кофе столини тайёрлаш учун меъёр бўйича талаб қилинадиган меҳнат соатлари ишчилар меҳнатининг самарадорлигини баҳолашда фойдаланилади. Агар меҳнат меъёрида бўлса, демак ишчилар норматив самарадорликда ишлаяпди деган хулосаларга келиш мумкин. Меъёрдан кам ёки кўп меҳнат сарфланса, демак бунинг сабаблари ўрганилиб чиқилиши лозим бўлади. Standard cost тизими бажарилишларни баҳолайди, уларни нормативлар билан солиштиради. Юзага келган фарқларнинг сабаб ва омиллари ўрганилиб чиқилади. Таннархни тассавур қилиш ва билиш . Айрим ходимлар бизнес фаолиятида таннарх тўғрисида кам маълумотга ва билимга эгадирлар. Стандартлар ходимларга таннарх тўғрисида маълумот беради. Ҳар бир бажараётган ишлари меъёр доирасида бўлишини таъминлайди. Бу эса охир натижа ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши, маҳсулот сифатининг юксалиши, ортиқча чиқимларга йўл қўймасликка олиб келади. Ҳар бир компанияда таннарх тўғрисида ходимларга таълим ҳам бўлиши керак. Ҳар бир таннарх элементи стандарларини ходимларга тушунтириб берилиши керак. Вазифаларни бошқариш (Managemеnt by objective). Стандартлар орқали компаниялар ўзларининг олдиларига қўйилган вазифаларни ҳал қилиш имкониятига эга бўлади . Таннарх маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ . Демак , таннарх бўйича стандартларнинг жорий қилиниши ишлаб чиқаришга оид бўлган вазифаларнинг бажарилишин таъминлайди , яъни менеджерлар стандартлар орқали вазифаларни бошқариб боради . Бутун персонал қўйилган мақсадларга эришиш учун ҳаракат қилиши лозим . Стандартларнинг қуйидаги турлари амал қилади : 1. Идеал стандартлар 2. Асосий стандартлар 3. Жорий эришиладиган стандартлар Идеал стандартлар. Маълум операцион шарт-шароитлар юзага келганда амалга ошириш мумкин бўлган стандарларга идеал стандартлар деб аталади. У эишилиши мумкин қачонки йўқотишлар, браклар ва асбоб-ускуналарнинг туриб қолишлари ва бошқа олдини олиш мумкин бўлган хатоликлар бўлмаган тақдирда. Бу стандартлар оптимал бажарилишларни баҳолашларда қўл келади. Асосий стандартлар . Бу стандартлар узоқ муддатга тузилган стандартлар бўлиб, улар бажарилишлардаги тенденцияларни аниқлашга ёрдам беради. Асосий стнадартлар жорий стандартларни тузиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Жорий эришиладиган стандартлар . Жорий стандартлар жорий фаолият давомида қўлланиладиган ишчи сандартлар ҳисобланади. Бунда стандартлар меҳнат соатларидан меъёр даражасида самарали фойдаланилган, асбоб-ускуналар нормал ишлаши таъминланган, ишда тўхтаб қолиш ҳолатлари меъёр дан ортиқ бўлмаган шароитида тузилади. Бу ҳолатларга чегирмалар берилади. Standard cost тизими учта асосий фаолиятдан ташкил топади. Улар қуйидагилардан иборат: (1) стандартларнинг жорий этилиши; (2) ҳақиқий таннархнинг жамғарилиши; (3) фарқланишлар таҳлили Дастлаб стандартларни жорий қилиш керак. Ҳар бир харажат моддаси бўйича стандартлар ишлаб чиқарилиши лозим. Бунинг учун компания Стандарт Тармоқлари Қўмитаси стандартларидан, илмий тадқиқот институтлари томонидан ишлаб чиқилган стандартлардан ҳамда корхонанинг ўзининг амалиётида синовдан ўтган ва корхона учун маъқул бўлган таннарх стандартларидан фойдаланилади. Стандартлар ишлаб чиқилгандан кейин ҳақиқий таннарх жамғарилиши керак, қайсики улар стандарт таннарх билан солиштирилади. Ҳақиқий таннархни жамғариш учун буюртмали калкуляция ёки жараёнли калкуляция асосида юритилган бухгалтерия ёзувларидан олинади. Бизга маълумки таннарх бухгалтерия ҳисобининг асосий мақсади ҳам таннарх тўғрисидаги ахборотларни шакллантириш бўлиб ҳисобланади. Standard cost нинг қўлланилиши ҳақиқий таннархнинг жамғарилишини инкор қилмайди. Стандарт таннарх тизими ҳисоботга киритилаётган таннарх тўғрисидаги маълумотларни аниқлашда йўл йўриқ кўрсатиб туради. Standard cost да ҳақиқий таннарх билан стандарт таннарх ўртасидаги фарқланишлар ( variance ) аниқланиб таҳлил амалга оширилади. Фарқланишлар деганда ҳақиқий таннарх корреспонденциялашган стандарт таннарх ўртасидаги четланишларга айтилади. Чунки, ҳамма вақт ҳам ҳақиқий таннарх стандарт таннархга тенг бўлавермайди. Корхонага боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган омиллар таъсирида стандартдан фарқланишлар юзага келади. Масалан, бешта Oak кофе столининг ҳақиқий таннархи 298 п.б. га тенг бўлди. Битта кофе столининг стандарт таннархи олдинги мисолларимизда 62.00 п.б. га тенг бўлган эди. У ҳолда 5 та столнинг стандарт таннархи 310 п.б. га (5 бирлик * 62.00 п.б. бир бирлик учун) тенг. У ҳолда ҳақиқий таннарх стандарт таннахрдан 12 п.б. га кам эканлигини аниқлаш мумкин (310 п.б.- 298 п.б.). Юзага келган ижобий фарқланиш ниманинг ҳисобига юзага келганлигини аниқлаш талаб этилади. Бу материалларнинг нархларининг кутилганидан камайиши ёки меҳнат таннархининг иқтисод қилинишига эришилиши ёки бошқа омиллар таъсирида юз бериши мумкин. Сабаб ва оқибатни аниқлаш фарқланишлар таҳлилини тақозо қилади. Фарқланишлар таҳлили бу ҳақиқий таннархни стандарт таннархга солиштиришнинг систематик жараёни бўлиб, унда фарқланишлар идентификацияланади, фарқларнинг сабаб ва оқибати интерпритацияланади. Агар ҳақиқий таннарх стандарт таннархдан катта бўлса нохуш фарқ юзага келади. Агарда ҳақиқий таннарх стандарт таннархдан кичик бўлса хуш фарқ ҳисоботга киритилади. Фарқланишлар таҳлили иккита саволга жавоб беради: 1. Ҳақиқий таннарх билан стандарт таннарх ўртасида қандай фарқ бор? 1. Фарқ ниманинг ҳисобига юзага келди? Биринчи саволга жавоб топиш учун фарқларни ҳисоб-китоб қилиб чиқиш етарли бўлади. Иккинчи савол муҳим ҳисобланади, чунки бунда фарқларнинг сабаблари, ушбу сабаблар билан боғлиқ муаммоларга ечимлар топишга қаратилган. Иккинчи саволга жавоб бериш анча мураккаб ҳисобланади, чунки омилларнинг таъсири комплекс бўлади. Масалан, юқоридаги мисолимизда 12 п.б. ижобий фарқ чиқди. Бу қуйидаги омиллар таъсирида юзага келган. 50 п.б. ижобий фарқ Oak lumber ни харид қилинишида ҳақиқий нархнинг стандарт нархга нисбатан пасайиши ҳамда 38 п.б. салбий фарқ меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланилмаслик натижасида юзага келган. Умумий фарқ ижобий бўлаяпди ва 12 п.б. ни ташкил этмоқда (50 п.б. - 38 п.б.). 38 п.б. да меҳнат бўйича нохуш фарқлар қуйидаги сабаблар натижасида келиб чиқиши мумкин. 1. Харид бўйича агенти иккита сортдаги (сифптдаги) Oak Lumber материали сотиб олган. Пастроқ сифатдаги материалнинг таннархи паст бўлганлиги метериаллар бўйича хуш фарқ юзага келишини таъминлаган, лекин орзон материалларнинг харид қилиб олиниши столларни комплектлашда меҳнат сарфининг ошишига олиб келган. Натижада, меҳнат бўйича нохуш фарқ юз берган. 2. Иккинчи бўлиши мумкин бўлган омил сифатида бу ишлаб чиқариш бўйича супервайзернинг янги ходим эканлиги ва унинг кофе столи ясаш жараёни билан боғлиқ ишлаб чиқариш ишларини самарали ташкил этиш бўйича тажрибаси етарли бўлмаганлиги ҳисобланиши мумкин. 3. Учинчи ҳолатда янги ишчининг ишлаб чиқариш бўйича тажрибаси талаб қилинадиган даражада бўлмаслигини қараш мумкин. Энди фарқланишларни ҳисоблаш тартиби билан танишиб чиқайлик. Бу жараёнга изоляцияланган фарқланишлар деб аталади ва ҳисоб-китобларни Beta компанияси мисолида кўриб ўтамиз. Beta компанияси ягона битта маҳсулот ишлаб чиқаради ва сотади. Маҳсулот бирлигининг стандарт таннархи қуйидагидан ташкил топган: Материаллар - 5 лист 6 п. б ................................................................ 30 п.б. Тўғридан-тўғри меҳнат - 2 соат 10 п. б ........................................... 20 Устама ишлаб чиқариш - 2 тўғридан-тўғри меҳнат соати 5 п.б.дан 10 Маҳсулот бирлигининг стандарт таннархи ................................. 60 п.б. Материаллар фарқи Фарқланишларни таннархнинг ҳар бир элементи бўйича кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Материаллар бўйича Ҳақиқий таннарх стандарт таннархдан фарқ қилиши иккита омил таъсирида юз беради. Биринчи омил материаллар учун тўланган нарх (материалларнинг нархи фарқи) (МНФ) ҳамда иккинчи омил менеджерлар томонидан қўлланиладиган материалларнинг меъёрий сарфланиши ва ҳақиқатда фойдаланилган материаллар миқдори ўртасидаги фарқ (материаллардан файдаланишдаги фарқи) (МФФ) ҳисобланади. Бухгалтерлар ушбу иккита омилни бир қанча сабабларга кўра изоляциялайди: Биринчиси, ҳар бир омил бўйича ходимларнинг жавобгарлиги алоҳида белгиланган бўлиши мумкин. Масалан, харид бўйича агент материалларнинг харид нархи фарқи бўйича масъул, ишлаб чиқариш бўйича супервайзери қўлланилаётган материалларнинг миқдори бўйича фарққа жавобгар қилиб белгиланган ҳолларда фарқланишлар жавобгарликни назорат қилишда фойдаланади. Иккинчиси, материаллар бўйича ҳақиқий таннархнинг стандарт таннархдан фарқи тўғрисидаги ахборотлар таннарх назорати самарадорлиги менеджменти фойдаланилади. Материаллар нархи фарқи (МНФ). Ишлаб чиқариш компанияларида материаллар ҳақиқий нархи стандарт нархдан фарқ қилиши мумкин. Бунга сабаб бозор шарт-шароитларининг ўзгариши, янги таъминотчиларнинг юзага келиши, инфляция даражаси ва бошқа омиллар ҳисобланади. МНФ агарда компания харид қилиб олинаётган материалларга стандарт нархга нисбатан баланд ёки кам нархда тўлаганда келиб чиқади. МНФ ни аниқлаш учун ҳақиқий нарх билан стандарт нарх ўртасидаги фарқни ҳақиқатда хариб қилиб олинган материаллар миқдорига кўпайтириш орқали топилади. Буни формула кўринишида қуйидагича ифодалаш мумкин: Материаллар нархи фарқи (МНФ) = (Ҳақиқий нарх - Стандарт нарх) * ҳақиқатда харид қилинган миқдор Ушбу жараённи амалий мисолларда кўриб ўтайлик. Компания 60,000 бирлик листни 5.90 п.б. да харид қилиб олди. Юқорида келтирилганидек, ушбу листга белгиланган стандарт нарх 6 п.б. У ҳолда материаллар нархи фарқи тенг бўлади: Материаллар нархи фарқи = (5.90 п.б. - 6.00 п.б.) * 60,000 = - 0.10 п.б. * 60,000 = -6,000 п.б. (хуш фарқ) Ушбу фарқ хуш фарқ ҳисобланади. Сабаби ҳақиқий нарх стандарт нархга нисбатан паст. Агарда ҳақиқий нарх стандарт нархга нисбатан юқори бўлса у ҳолда нохуш фарқ юзага келган бўлар эди. Ушбу юзага келган фарқни бухгалтерия ёзувларида акс эттириш қуйидаги тартибда амалга оширилади: Материал заҳиралари .................................................... 360,000 Материаллар нарх фарқи ............................................................. 6,000 Тўланадиган счетлар ................................................................ 354,000 Демак, проводкадан кўриниб турибдики, материаллар стандарт нархда кирим қилинаяпди. Тўланадиган счетлар ҳақиқий нархда амалга оширилмоқда. Ўртасидаги фарқ материаллар нархи бўлиб у алоҳида “Материаллар нархи фарқи” счетида акс эттирилган. Материаллардан файдаланишдаги фарқи. Бу фарқ агарда маҳсулот ишлаб чиқариш ёки жараёндаги маҳсулотни комплектлашда ҳақиқий файдаланилган материаллар миқдори стандарт миқдордан кам ёки ортиқча бўлган ҳолларда юз беради. МФФни суммада аниқлаш учун ҳақиқатда фойдаланилган миқдор билан тақсимланган стандарт миқдор ўртасидаги фарқни стандарт нархга кўпайтириш орқали топилади. Бу жараённи формула кўринишда қуйидагича акс эттириш мумкин: Материаллардан фойдаланишдаги фарқ (МФФ) = (Ҳақиқатда фойдаланилган миқдор - Тақсимланган стандарт миқдор) * стандарт нарх Ушбу формаланинг қўлланилишини амалий мисолларда кўриб ўтайлик. Beta компанияси 11,000 бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш учун 55,500 листдан фойдаланди. Стандарт бўйича бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун 5 та лист меъёр қилиб белгиланган. У ҳолда 11,000 бирлик учун стандарт қўлланиладиган материал миқдори 55,000 листни ташкил этади. Юқоридаги формуладан фойдаланиб материаллардан фойдаланишдаги фарқни топамиз: МФФ = (55,500 - 55,000) * 6 п.б. = 500 * 6 п.б. = 3,000 п.б. (нохуш) Демак, материаллар фойдаланиши бўйича 3,000 п.б. нохуш фарқ чиқаяпди. Бунинг асосий сабаби ишни якунлаш учун ҳақиқатда фойдаланилган материаллар уларнинг стандарт кўзда тутилган миқдоридан ортиқ бўлган. Агарда ҳақиқатда фойдаланилган материал стандарт кўзда тутилган миқдордан кам бўлганда эди натижада хуш фарқ чиққан бўлар эди. Материалларнинг фойдаланиши бўйича бухгалтерия ёзувлари қуйидагича амалга оширилади: Заҳираларни ишлаб чиқариш жараёни .......................... 330,000 Материаллардан фойдаланишдаги фарқ ......................... 3,000 Материал заҳиралари 333,000 Бухгалтерия проводкасидан кўриниб турибдики, материаллар ишлаб чиқаришга стандарт миқдорда кирим қилинаяпди. Материал заҳираларининг ҳақиқатда фойдаланишида чиқим қилинаяпди. Ўртадаги фарқ материаллардаги фойдаланишдаги фарқ счетига олиб борилаяпди. Юқорида амалга оширилган ҳисоб-китоб натижаларини қуйидаги иллюстрацияда акс эттириш мумкин бўлади: Материаллар хариди Харид қилинган материалларнинг ҳақиқий таннархи: Ҳақиқий нарх * Ҳақиқатда харид қилинган миқдор = 5.90 п.б. * 60,000 лист = 354,000 п.б. Харид қилинган материалларнинг стандарт таннархи : Стандарт нарх * Ҳақиқатда харид қилинган миқдор = 6.00 п.б. * 60,000 лист =360,000 п.б. Материаллар нархи фарқи = 354,000 - 360,000 = 6,000 (хуш фарқ) Материаллардан фойдаланиш Ишлаб чиқаришда фойдаланилган материалларнинг Стандарт таннархи (11,000 бирлик): Фойдаланилган листларнинг ҳақиқий миқдори * Стандарт нарх = 55,500 * 6 п.б. = 330,000 п.б. Маҳсулотда ҳисобга олинган материаллар Стандарт таннархи (11,000 бирлик): Ҳисобга олинган листнинг миқдори * Стандарт нарх = 55,000 * 6 п.б. =330,000 п.б. (бунда, 11,000 *5 =55,000 бўлади) Материаллардан фойдаланишдаги фарқ = 333,000 - 330,000 = 3,000 п.б. (нохуш фарқ) Материаллар фарқи бўйича юқоридаги таҳлил маълумотлари асосида Standard cost тизими ёрдамида олинган маълумотларни қуйида келтириш мумкин: Материал бўйича ҳар бир листнинг стандарт нархи . . . 6,00 п.б. Материал бўйича ҳар бир листнинг ҳақиқий нархи ......... 5,90 Материал бўйича харид қилинган лист миқдори ............. 60,000 Маҳсулот бирлиги учун материллар бўйича листларнинг стандарт миқдори ............................................. 5 Даврда ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги ..................... 11,000 Материллар бўйича фойдаланилган листларнинг ҳақиқий миқдори .................................................................. 55,500 Меҳнат фарқланиши Стандарт меҳнат таннархи деганда ҳисобга олинган меҳнат вақти стандарт миқдорини ушбу фақт учун тўланадиган иш ҳақи ставкасига кўпайтириш орқали топилади. Албатта, ҳиқиқий меҳнат таннархи билан стандарт меҳнат таннархи ўртасида фарқ юзага келиши мумкин. Бу фарқ меҳнат фарқи деб аталади. Меҳнат фарқи иккита омил натижасида юзага келади: меҳнат ставкаси фарқи ва меҳнат самарадорлиги фарқи. Меҳнат ставкаси фарқи. Меҳнат ставкаси фарқи бу тўловларнинг ўртача ставкаси маҳсулот ишлаб чиқариш ёки жараённи якунлашда стандарт таннархга нисбатан юқори ёки паст бўлиши натижасида юзага келади. Меҳнат ставкаси фарқи худди материал нархи фарқига айнан ўхшайди. Меҳнат фарқи ставкасини (МФС) ҳисоблаш учун тўланган ҳақиқий тўридан-тўғри меҳнат соати даражаси билан стандарт тўғридан-тўғри меҳнат ставкаси ўртасидаги фарқни ҳақиқатда ишланган тўғридан-тўғри меҳнат соатларига кўпайтириш орқали топилади: Меҳнат ставкаси фарқи = (Ҳақиқий ставка - Стандарт ставка) * Ҳақиқатда ишланган соатлар Beta компанияси мисолида кўриб ўтадиган бўлсак, компанияда ҳисобот даврида ҳиқиқатда ишланган тўғридан-тўғри меҳнат соатлари 22,200 соатни ташкил этмоқда. Меҳнат таннархи 233,100 п.б. (ҳақиқатдаги ўртача соат ставкаси 10,50 п.б. ташкил этади). Компания менеджменти томонидан тўғридан- тўғри меҳнат соатлари учун 10 п.б. стандарт ставка белгиланган. У ҳолда меҳнат ставкаси фарқи: Меҳнат ставкаси фарқи = (Ҳақиқий ставка - Стандарт ставка) * Ҳақиқатда ишланган соатлар = (10.50 п.б. - 10.00 п.б.) * 22,200 = 0.50 п.б. * 22,200 = 11,100 (нохуш фарқ) Хуш ёки нохуш фарқларнинг юзага келишининг асосий сабаби меҳнат ставкаларининг белгиланган стандарт ставкаларга нисбатан ўзгариши бўлиб ҳисобланади. Меҳнат самарадорлиги фарқи . Меҳнат самарадорлиги фарқи ишчилар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш ёки жараённи якунлашда тўғридан-тўғри меҳнат соатлари стандарт суммасидан кам ёки кўп меҳнат қилинганда юзага келади. Меҳнат самарадорлиги фарқи худди материаллардан фойдаланиш омилига айнан ўхшашдир. Меҳнат самарадорлиги фарқини аниқлаш учун ҳақиқатда ишланган тўғридан-тўғри меҳнат соатлари билан стандарт тўғридан-тўғри меҳнат соатлари ўртасидаги фарқни стандарт меҳнат соатлари ставкасига кўпайтириш орқали топилади. Меҳнат самарадорлиги фарқи = (Ҳақиқатда ишланган соатлар - Белгиланган стандарт соатлар) * Стандарт ставка Юқоридаги мисолимизда Beta компанияси 11,000 бирликдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш учун 22,200 соат тўғридан-тўғри меҳнат соатлари амалга оширилган. Стандарт тўғридан-тўғри меҳнат соатлари 22,000 соатни ташкил этади (11,000 бирлик * ҳар бир бирлиги 2 соат). Стандарт тўғридан-тўғри меҳнат ставкаси ҳар бир соатига 10 п.б. га тенг бўлса, меҳнат самарадорлиги фарқи 2,000 п.б. га тенг бўлади. Бу қуйидагича ҳисоб-китоб қилинади: Меҳнат самарадорлиги фарқи = (Ҳақиқатда ишланган соатлар - Белгиланган стандарт соатлар) * Стандарт ставка = (22,200 - 22,000) * 10 п.б. = 200 * 10 п.б. = 2,000 п.б. (нохуш фарқ) Юқоридаги таҳлил маълумотлари асосида бухгалтерия журналларига қуйидаги ёзувлар амалга оширилади: Заҳираларни ишлаб чиқариш жараёни ....................... 220,000 Меҳнат ставкаси фарқи .................................................. 11,100 Меҳнат самарадорлиги фарқи ........................................ 2,000 Меҳнат ҳақи ҳисоб-китоблари ……………………….233,100 Бухгалтерия ёзувларидан кўриниб турибдики, ишлаб чиқариш жараёни стандарт меҳнат харажатларига дебетланаяпди, меҳнат ҳақи ҳисоб-китоблари счети эса ҳақиқий меҳнат таннархига кредитланаяпди. Ўртадаги фарқланиш меҳнат ставкаси фарқи ва меҳнат самарадорлиги фарқи счетларига олиб борилаяпди. Натижада, ишлаб чиқариш жараёни счетида стандарт таннарх шаклланмоқда. Ҳақиқий ва стандарт тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари боғлиқлигини ҳамда меҳнат фарқланиши ҳисоб-китоби натижаларини қуйидаги иллюстрацияда акс эттириш мумкин: Меҳнат ставкаси ва самарадорлиги фарқланишлари Ҳақиқий меҳнат таннархи : Ҳақиқий меҳнат ставкаси * Ҳақиқатда ишланган соатлар = 10,50 * 22,200 = 233,100 п.б. Ҳақиқий ишланган соатлардаги стандарт таннарх : Стандарт меҳнат ставкаси * Ҳақиқий ишланган соатлар = 10,00 * 22,200 = 222,000 п.б. Меҳнат ставкаси фарқи = 233,100 - 222,000 = 11,100 (нохуш) Маҳсулот ишлаб чиқаришда белгиланган соатлардаги стандарт таннарх (11,000 бирлик): Стандарт меҳнат ставкаси * Белгиланган стандарт соатлар = 10,00 * 22,000 = 220,000 п.б. (2 соат * 11,000 = 22,000) Меҳнат самарадорлиги фарқи = 222,000 - 220,000 = 2,000 п.б. (нохуш) Ушбу ҳисоб-китоблар натижалари асосида Standard C ost тизимида шаклланган ахборотларни қуйидагича умумлаштиришимиз мумкин: Бирлик учун Стандарт тўғридан-тўғри меҳнат соатлари ....... 2 соат Ҳисобот даврида ишлаб чиқилган эквивалет бирлик ................ 11,000 бирлик Тўғридан-тўғри меҳнат соатлари стандарт меҳнат ставкаси . 10 п.б. Жами ҳисобланган (тўланган) меҳнат ҳақи (22,200 * 10,50 п.б.). 233,100 п. б. Ҳақиқатда ишланган тўғридан-тўғри меҳнат соатлари ............. 22,200 соат Белгиланган Стандарт таннарх (22,000 * 10 п.б.) ................... 220,000 п. б. Жами меҳнат фарқи (233,100 - 220,000) ..................................... 13,100 п.б. Натижалардан кўриниб турибдики, умумий фарқ 13,100 п.б. ни ташкил этмоқда. Берилган рақамлар стандарт таннарх тизимини назорат олиб боришда фойдаланилади. Устама фарқланиши Standard cost тизимида бухгалтерлар устама ишлаб чиқариш харажатларининг стандарт (бюджетлаштирилган) ставкаларидан фойдаланилади. Олдинги мавзуларда бюджетлаштирилган устама ишлаб чиқариш харажатлари ва уларнинг ставкаси аниқлаш тартиби кўрсатиб берилган. УИЧХ стандарт ставкаси бюджетлаштирилган устама харажатлари суммасини ишлаб чиқариш ёки фаолликнинг стандарт даражасига бўлиш орқали топилади. Менеджерлар устама фарқланишларини изоляциялаш ҳамда стандарт устама ставкаларини жорий қилиш мақсадида эгилувчан (гипкий) бюджетлардан фойдаланади. Эгилувчан бюджетлар ишлаб чиқаришнинг турли даражаларида устама ишлаб чиқариш харажатларининг суммаларини акс эттиради. Beta компанияси бўйича ҳисобот даврида эгилувчан бюджети жадвалда келтирилган. жадвал Beta компанияси Эгилувчан Устама Ишлаб Чиқариш Харажатлари Бюджети Машина соатлар 18,000 20,000 22,000 Ишлаб чиқарилган бирлик 9,000 10,000 11,000 Ўзгарувчан Устама (УИЧХ): Билвосита материал Энергия Билвосита меҳнат Бошқа Жами ўзгарувчан устама 7,200 9,000 1,800 18,000 36,000 8,000 10,000 2,000 20,000 40,000 8,800 11,000 2,200 22,000 44,000 Доимий Устама: Суғурта Мол-мулк солиғи Депресиация Бошқа Жами доимий устама 4,000 6,000 20,000 30,000 60,000 4,000 6,000 20,000 30,000 60,000 4,000 6,000 20,000 30,000 60,000 Жами УИЧХ 96,000 100,000 104,000 Стандарт Устама Ставкаси (100,000 п.б. / 20,000 соат = 5 п.б. бир соатга Beta компанияси бўйича эгилувчан бюджетида ишлаб чиқариш бирликлари ( фаолият даражаси ) 9,000, 10,000 ва 11,000 бирлик бўлганда ўзгарувчан ва доимий УИЧХ нинг бюджетлштирилган рақамлари келтирилган . Таннархни аниқлаш мақсадларида компания белгиланган фаолият даражасини баҳолаши ҳамда ушбу даражага нисбатан ставкани аниқлаш талаб этилади. Ушбу танланган даража фаолиятнинг стандарт ҳажми даражаси деб аталади. Стандарт ҳажм даражаси фақат ишлаб чиқариш бирликлари билан ифодаланмасдан, балки қувватдан фойдаланиш даражаси, машина соатлар, тўғридан- тўғри машина соатлари ва бошқалар олиниши мумкин. Бизнинг мисолда стандарт ҳажм қили б ишлаб чиқарилган 10,000 бирлик маҳсулот олинган. Бунда 20,000 машина соат ишланиши кўзда тутилган. Эгилувчан устама ишлаб чиқариш харажатлари бюджетига мувофиқ 20,000 машина соатда УИЧХ стандарт суммаси 100,000 п.б. ни ҳамда унинг даражаси эса бир машина соатига 5 п.б. ни (100,000 п.б. / 20,000 машина соат) ташкил этади. Ўзгарувчан устама харажатлари даражаси 2 п.б. (40,000 п.б. / 20,000 маш. соат), доимий устама харажатлари даражаси 3 п.б. (60,000 п.б. / 20,0000 маш. соат) ни ташкил этмоқда. Агарда 18,000 машина соатини оладиган бўлсак, стандарт устама даражаси 5.33 п.б. ни ташкил этади (96,000 п.б. / 18,000 маш. соат). Агарда стандарт ҳажм 22,000 машина соат олинганда эди стандарт устама даражаси 4.73 п.б. га тенг бўлар эди (104,000 п.б. / 22). Beta компанияси фаолиятида юз берган ҳодисаларни таҳлил қилишни давом эттирайлик. Компания ҳисобот даври давомида устама ишлаб чиқариш харажатларининг суммаси 108,000 п.б. ни ташкил эди, қайсики бунда 11,000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришга эришилди. Ушбу ҳақиқий таннарх суммасига УИЧХ счетини дебетлаш ҳамда бир қанча счетларни, жумладан Тўланадиган счетлар, Жамғарилган депресиация, Олдиндан тўланган суғурта, Тўланадиган мол-мулк солиғи ва бошқа счетла кредитланиши мумкин. Юқоридаги эгилувчан бюджетга мувофиқ 11,000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарилган тақдирда 22,000 машина соат иш бўлади. Маҳсулот таннархига стандарт устама ставкасига 5 п.б.га мувофиқ 110,000 п.б. (5 п.б. * 22,000 машина соат)даги сумма олиб борилади. Бунга қуйидагича бухгалтерия ёзувлари берилади: Заҳираларни ишлаб чиқариш жараёни ........................ 110,000 Устама ишлаб чиқариш харажатлари ........................................ 110,000 Натижада, Устама Ишлаб Чиқариш харажатлари счетининг дебитида 108,000 п.б., кредитида эса 110,000 п.б.да маблағ ёзилиб, ўртада 2,000 п.б (110,000 - 108,000) фарқ юзага келади. Бу маҳсулот таннархига ортиқча тақсимланган УИЧХларини ташкил этади. Бу фарқ қайси омиллар ҳисобидан келиб чиққанлигини аниқлаш талаб этилади. Устама фарқланишида иккита омилни таъкидлаш мумкин бўлади: Устама бюджет фарқи ва Устама ҳажм фарқи. Устама бюджет фарқи . Устама бюджет фарқи бу устама сервиси қанчалик тежамкорлик асосида харид қилинганлиги (юз берганлиги) ва қанчалик даражада самарали фойдаланилганлигини тавсифлайди. Устама бюджет фарқи нарх фарқи ва метериллар ёки меҳнатдан фойдаланилганлик фарқи каби ҳисобланади. Устама бюджет фарқини ҳисоблаш учун ҳақиқий устама харажатларидан ҳақиқий ишлаб чиқаришни ҳисобга олган ҳолда бюджетлаштирилган устама таннархни айириш орқали топилади. Beta компанияси учун ўзгарувчан устама 2 п.б. да 22,000 машина соат ҳақиқий ишлаганда 44,000 п.б.да ўзгарувчан УИЧХлари бўлади. Бунга 60,000 доимий устама харажатларини қўшсак, жами бюджетлаштирилган устама 104,000 п.б.га тенг. Ҳақиқий Устама 108,000 п.б.ни ташкил этмоқда. У ҳолда Устама Бюджет Фарқи қуйидагича ҳисобланади: Устама Бюджет Фарқи = Ҳақиқий Устама - Ҳақиқий ишлаб чиқариш ҳажми даражасидаги Бюджет Устама = 108,000 п.б. - 104,000 п.б. = 4,000 п.б. (Нохуш) Бу фарқнинг нохуш бўлишига сабаб ҳақиқий устама харажатлари 108,000 п.б. эгилувчан бюджет харажатлари 104,000 п.б. га кўра ошганлиги ҳисобланади. Устама ҳажм фарқи . Устама ҳажм фарқи жорий қилинган стандарт устама тақсимлаш ставкасидан бошқа ишлаб чиқариш даражаси ишлаб чиқарилганда юз беради. Устама ҳажм фарқини топиш учун Бюджет Устамадан Тақсимланган Устамани айириш керак. Юқорида бухгалтерия ёзувларидан маълумки, Тақсимланган Устама 110,000 ташкил этган эди (22,000 маши. соат * 5 стандарт тақсимлаш стакаси). У ҳолда Устама Ҳажм Фарқи: Устама Ҳажм Фарқи = Бюджет Устама - Тақсимланган Устама = 104,000 п.б. - 110,000 п.б. = -6,000 п.б. (хуш) Ушбу фарқни бошқа формула орқали ҳам ҳисоблаш мумкин. (Белгиланган (олдиндан аниқланган) Устама ставкасида фойдаланилган соатлар миқдори - Эришилган ишлаб чиқариш даражасида тақсимлаган Стандарт соатлар миқдори) * Бир Соат учун Доимий Устама Ставкаси = (20,000 - 22,000) * 3 = - 6,000 (Хуш) Иккита омил таъсири материаллар харажат моддаси бўйича 3,000 (-6,000 + 3,000) хуш фарқни беради. Худди шу тартибда меҳнат ҳақи ва УИЧХ бўйича ҳам фарқлар таҳлили амалга оширилади. Барча омиллар таъсирининг йиғиндиси умумий фарқни беради. Стандарт таннарх таҳлили омиллар таъсирини ўрганишда қўл келади. Асосий смета. Оператив бюджет, молиявий бюджет ва капитал сарфлар бюджети. Пул оқими фарази. (Пул маблағлари бюджети) Иқтисодий адабиётлар таҳлил қилинганида бюджет ва бюджетлаштириш, даромад ва харажатлар бюджетига доир умумий методологик усуллар ёритилганлигини кўришимиз мумкин. “Бюджет” сўзи қадимги норманд тилидан олинган бўлиб, “ bougette ” халта, кармон, чарм қоп, пул тўла қоп деган маъноларни англатади Б.Нидлз, М.Пауэрс, С.Миллз ва Г.Андерсонларнинг фикрича: “бюджет - келгусидаги иқтисодий операциялар, хўжалик фаолияти ва натижаларни молиявий ва номолиявий кўрсаткичлар ифодасида башорат қилувчи ҳаракатлар режасидир” Россиялик иқтисодчи олимлар Е.А.Ананькина, С.В.Данилочкин ва Н.Г.Данилочкинларнинг фикрича, “бюджет - корхонанинг яхлит ёки алоҳида бўлимлари фаолиятини миқдорий экс этган режасидир”/ Республикамиз иқтисодчи олимлари А.Х.Пардаев ва З.АПардаеваларнинг фикрича, “бюджет - бу режалаштирилган фаолиятни амалга оширишдан олдин тузиладиган молиявий ҳужжат ҳисобланади”. Буюк Британиядаги бошқарув ҳисоби бўйича Қироллик университети ( CIMA ) маълумотларига кўра, бюджетлаштириш иқтисодий бошқарувнинг энг машҳур воситаси ҳисобланиб, 80% компанияларда қўлланилади. Кўпгина иқтисодчи олимлар бюджетлаштиришга турлича ёндашишади, масалан - молиявий режалаштириш жараёни, молиявий назоратни оптималлаштириш воситаси, бошқарув ҳисоби воситаси, корхона фаолиятини режалаштириш ва назорат қилиш воситасида бюджетларни ишлаб чиқиш жараёни, оператив бошқарув услуби. Республикамиз иқтисодчи олимларидан Б.АХасанов ва АА.Хашимовларнинг фикрича, “бюджетлаштириш - корхонанинг маълум 3 даврга мўлжалланган молиявий-хўжалик фаолиятини режалаштириш ҳисобланади”. Жаҳон тажрибасига кўра бюджетлаштириш қуйидаги ижобий жиҳатларга эга: - жамоанинг руҳиятини кўтаришга ижобий таъсир кўрсатади; - корхона фаолиятини яхлит ҳолда мувофиқлаштириш имконини беради; - бюджетга ўз вақтида тузатишлар киритиш имконияти мавжуд; - олдинги даврларда тузилган бюджетларнинг ижобий жиҳатларини олиш имконияти мавжуд; - ресурсларни тақсимлаш жараёнини такомиллаштириш имконияти мавжуд; - режалаштирилган ва эришилган натижаларни таққослаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Бюджетлаштиришнинг салбий жиҳатларига қуйидагиларни киритиш мумкин: - Бюджетлаштириш тизимининг мураккаблиги ва қимматга тушиши; - Бюджет бўйича маълумотларнинг ҳар бир ходимга етиб бормаслиги уларнинг иш натижаларига ва руҳиятига таъсир этмаслиги; - Бюджетлаштириш тизимидаги арзимаган ўзгартириш режа ва ҳисобот кўрсаткичларини қайтадан кўриб чиқиш ва бюджетни бошқадан тузишни тақозо этиши мумкин. Умуман олганда бюджетлаштиришнинг аҳамияти қуйидагиларда кўринади: режалаштириш ва бошқарув қарорларини қабул қилиш; компания молиявий барқарорлигининг барча жиҳатларини баҳолаш; корхона ташкилий тузилмалари томонидан молиявий тартиб-интизомни мустаҳкамлаш; алоҳида хўжалик фаолияти ва таркибий тузилмалар фаолияти самарадорлигини узлуксиз назорат қилиш; компания молиявий ҳолатидаги ўзгаришлар устидан доимий назорат қилиш. Тадқиқот методологияси Тадқиқот ишида кузатиш, умумлаштириш, гуруҳлаш, таққослаш, индукция, дедукция каби усуллар қўлланилди. Тадқиқот натижаларига кўра ишлаб чиқариш корхоналари томонидан тузиладиган “Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот” маълумотлари асосида даромад ва харажатлар бюджети шакли тузилган. Тадқиқотнинг асосий масаласи даромад ва харажатлар бюджетини тузишда юзага келадиган ташкилий, методологик ва дастурий-техник муаммоларни бартараф этиш йўналишларини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Тадқиқот натижасида ишлаб чиқилган тавсиялар даромад ва харажатларнинг оптимал бюджетини тузиш, харажатларни қисқартириш, фойда ва рентабеллик даражасини ошириш имконини беради. Таҳлил ва натижалар Бозор иқтисодиёти шароитида айнан бюджетлаштириш асосий режалаштириш жараёни бўлиб, бошқарувнинг муҳим функциясини ташкил қилади. Бюджетлаштиришнинг жаҳон тажрибасига эътибор қаратиладиган бўлса, унинг ташкилий, методологик ва дастурий-техник муаммоларини кўриб ўтиш мумкин. Методологик характердаги асосий камчиликлар сифатида бюджетларнинг ягона таснифи, бюджетларни ижро этишда таҳлил ва назорат қилиш технологияси, молиявий натижалар ва молиявий ҳолатни баҳолашнинг оптимал методикаси мавжуд эмаслигини келтириб ўтиш мумкин. Бюджетларни таснифлашнинг асосий муаммоларига қуйидагиларни киритиш мумкин: бюджет моддалари бўйсунувчанлиги белгиланмаган; бюджет номланишида ягона терминология мавжуд эмас; муайян бир хил кўрсаткич турлича талқин этилади. Корхона молия- хўжалик фаолиятидан келиб чиққан ҳолда унинг фаолиятини ҳар томонлама қамраб олган, шунингдек якуний молиявий натижаларни тавсифловчи бюджетларнинг комплекс тизими самарали ҳисобланади. Бу каби бюджетларни тузиш ягона ахборот базасини шакллантиришни тақозо этади. Мазкур ахборот базаси ҳар бир бюджет учун ҳисоб-китоб кўрсаткичларини аниқлаш, уларни ҳисоб-китоб қилиш, маълумотлар базасини шакллантириш имконини бериши керак. Даромад ва харажатлар бюджети компания фаолияти самарадорлигини бошқаришни таъминлайди. Амалиётда фойданинг бир нечта турлари мавжуд: ялпи фойда, маржинал фойда, операцион фойда, солиқ тўлангунга қадар фойда ва соф фойда. Даромад ва харажатлар бюджетининг мазкур кўрсаткичлари муайян мақсадга хизмат қилади. Даромад ва харажатлар бюджетидан фойдаланишда ҳисоб сиёсати муҳим ўрин тутади, яъни молиявий бюджетлар қабул қилинган ҳисоб сиёсатига жуда ҳам боғлиқ. Аммо бу масалага ҳамиша чуқур эътибор қаратилмайди. Бунда корхонада ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқувчи етук мутахассис мавжуд эмаслиги асосий муаммо эмас, корхона менежерлари ҳисоб сиёсатига иккинчи даражали масала сифатида қаратилади. Менежерлар учун ҳисоб сиёсати масалалари мураккаб ва унчалик муҳим эмас бўлиб туюлади. Аммо менежерлар бошқарув ҳисоботлари, масалан даромад ва харажатлар бюджетини қабул қилишда фойда ва зарар миқдори хусусида жуда кўплаб саволлар (нима учун ўтган йилга нисбатан фойда кам, нима учун харажатлар ошиб бормоқда) беришади. Ҳисоб сиёсатининг асосий қоидаларини тушунмаслик оқибатида менежерлар молиявий ҳисобот маълумотларини, даромад ва харажатлар бюджети маълумотларини талқин қилади. Яна бир бор шуни таъкидлаш жоизки, бухгалтерия ҳисобининг асосий тамойилларини билмаслик, самарасиз қарорларни қабул қилинишига ва муаммоли вазиятларнинг ўз вақтида аниқланмаслигига олиб келади. Молиявий бюджетларнинг учта асосий тури мавжуд: даромад ва харажатлар бюджети, пул маблағлари ҳаракати бюджети, баланс моддалари бюджети. Молиявий бюджетлар билан биргаликда операцион бюджетларнинг 10 дан ортиқ тури ҳам мавжуд. Операцион бюджетлар бюджетлаштириш объектларига қараб турлича бўлади (сотиш бюджети, ишлаб чиқариш бюджети, сотиш харажатлари бюджети ва ҳоказо). Демак, молиявий бюджетларнинг учта асосий тури бўйича мулкдорнинг аниқ мақсадлари мавжуд: бизнес қанча фойда келтиради, қанча миқдорда пул маблағлари кирими ва чиқими юз беради, бизнесни юритишда активлардан қай даражада самарали фойдаланилади. Юқоридаги учта мақсадга эришишда молиявий бюджет маълумотларини яхлит ҳолда таҳлил қилиш орқали корхонанинг молиявий-иқтисодий ҳолати ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. Шунингдек, юқоридаги учта ҳолат бўйича корхона раҳбарияти ахборотларга эга бўлган ҳолда фаолиятни бошқариш ва назорат қилиш имкониятига эга бўлади. Даромад ва харажатлар модели бюджетлаштириш молиявий моделининг муҳим элементи ҳисобланади. Даромад ва харажатлар модели ёрдамида корхона фаолияти самарадорлигини аниқлаш мумкин. Шу боисдан даромад ва харажатлар суммаларини уларнинг операцион бюджетлар даромад ва харажатлари билан боғлиқликда текшириш керак. Дарвоқе, даромад ва харажатларни консолидациялаш учун талаб этиладиган асосий ахборотлар функционал ва инвестицион бюджетларни тузиш жараёнида тайёрланиши керак. Даромад ва харажатлар моделини тузишда асосий муаммолардан бири харажатлар қисмининг шаклланиш методикасига боғлиқ. Бунда асосий эътибор маҳсулот таннархига қаратилиши керак, чунки маҳсулот таннархи аввало даромад ва харажатлар бюджетида фойда суммасига таъсир қилади, шунингдек бухгалтерия балансида захиралар ва тайёр маҳсулот қийматига таъсир қилади. Харажатлар тўғрисидаги бошқа маълумотлар ҳам эътибордан четда қолмаслиги керак. Яъни даромад ва харажатлар бюджетига корхонанинг барча харажатлари киритилиши керак. Харажатлар тўғрисидаги маълумотларнинг “ тўлиқ акс эттирилмаслиги корхона фаолиятининг ҳақиқий ҳолати хусусида нотўғри маълумотлар шаклланишига олиб келади. Бундан ташқари даромад ва харажатлар бюджетига маълумотлар фақат функционал бюджетлар маълумотларидан эмас, балки инвестицион лойиҳалар бюджетларидан ҳам шаклланади. Масалан, корхона фаолиятини кенгайтириш мақсадида лойиҳалаш харажатларини даромад ва харажатлар бюджетига киритилмаслиги оқибатида, жорий даврда корхонанинг фойдаси ошишига олиб келади. Яна шундай ҳолатлар ҳам бўладики, корхона қиммат турадиган асосий воситасини сотиши орқали фойда миқдори кескин ошиб кетиши мумкин. Корхона раҳбарияти фойданинг кескин ошиб кетиши сабабларига эътибор қаратиши учун даромад ва харажатлар бюджети натижаларини чуқур таҳлил қилиши керак. Қуйидаги 1-жадвалда ишлаб чиқариш корхонасининг даромад ва харажатлар бюджетининг намунаси келтирилган. Даромад ва харажатларнинг 1-жадвалда келтирилган ушбу намунаси умумий кўринишга эга. Яъни бу ерда маҳсулот турлари ёки фаолият турлари бўйича батафсил намуна келтирилмаган. Масалан, маҳсулот сотишдан тушган соф тушум, сотилган маҳсулот таннархи ва сотиш харажатлари кўрсаткичларини маҳсулот турлари бўйича келтириш мумкин. Бу ҳолатда ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини бевосита ва билвосита харажатларга ажратишга тўғри келади. “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил № 3, 2017 www . iqtisodiyot . uz 7 Бу ерда маҳсулот сотишдан тушган соф тушум кўрсаткичи сотиш бюджетидан олинади. Сотилган маҳсулот таннархи кўрсаткичини аниқлаш бироз қийин масала, чунки бу ҳолатда ишлаб чиқарилган барча маҳсулот эмас, балки фақат сотилган маҳсулот таннархини аниқлаш керак бўлади. Даромад ва харажатлар бюджетининг асосий кўрсаткичлари соф фойда ва рентабеллик даражаси кўрсаткичларидир. Соф фойда корхона жорий фаолияти самарадорлигининг мутлақ кўрсаткичи ҳисобланса, рентабеллик самарадорликни ифодаловчи нисбий кўрсаткичдир. Рентабеллик кўрсаткичини нафақат ҳисобот йили бўйича, балки ҳар ой кесимида ҳам ҳисоблаш мумкин. Чунки, корхона фаолияти мавсумий кўринишга ҳам эга бўлиши мумкин. Яъни баъзи ойларда корхона зарар билан ишлаши, бошқа даврларда юқори миқдорда фойда билан ишлаши ҳам мумкин. Юқоридаги мисолда корхона дастлабки ойларда зарар билан ишлаган, кейинчалик фойда миқдори ошиб борган. Умуман олганда йил бўйича рентабеллик даражаси меъёр даражасида, шу боисдан мазкур турдаги даромад ва харажатлар бюджети корхона раҳбарияти томонидан тасдиқланиши мумкин. Даромад ва харажатлар бюджетини тасдиқлаш учун аввало пул маблағлари ҳаракати бюджети ва баланс моддалари варағи (бюджети) маҳсулотларини умумлаштириш керак. Маълумки, ушбу бюджетларнинг кўрсаткичлари қатъий лимитга эга эмас. Ушбу бюджетлар кўрсаткичларини таҳлил қилган ҳолда кредит олиш тўғрисида қарор чиқариш мумкин. Бундай қарор кредит бўйича фоизларнинг кўпайишига олиб келади ҳамда даромад ва харажатлар бюджетига ўз таъсирини кўрсатади. Бизнес субъектларининг молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишда пул оқимларини тўғри режалаштириш ва бошқариш муҳим роль ўйнайди. Пул оқимлари тадбиркорлик субъектининг бир йил давомидаги барча сарфланган ва кирим қилинган пул маблағларининг ҳаракатини ифодалайди. Субъектнинг «пул оқимлари» тушунчаси ўзида фаолиятининг узлуксизлиги жараёни давомида пул маблағлари тушуми ва чиқимининг тақсимланиш йиғиндисини акс этиради. Субъектларнинг пул оқимлари тушунчаси молиявий бошқарувнинг алоҳида объекти сифатида нафақат маҳаллий, балки хорижий адабиётларда ҳам молиявий бошқарув бўйича етарли даражада ўз аксини топмаган. Бу пул оқимларининг асосий таркибида пул активларини бошқариш, молиявий ресурсларни шакллантиришни бошқариш ва банкротлик хавфи шароитида инқирозга қарши субъектларнинг бошқаруви масалалари кўриб чиқилади. Унга шунингдек, молиявий ҳисоботлар, пул маблағларининг ҳаракат динамикасини тасвирловчи бухгалтеря ҳисобини юритиш каби ҳисоб турлари киради. Пул оқимларини тўғри режалаштириш ва бошқариш нисбатан мураккаб вазифа бўлиб, у эндигина амалиётга кириб келмоқда. Шунингдек, молиявий ҳисоботининг шаклларидан бири ҳам «пул оқимлари тўғрисида» дир. Бизнес субъектларининг пул оқимларидан унумли фойдаланиш қуйидаги вазифаларни ечишга ёрдам беради: у тадбиркорлик субъектининг «молиявий қон айланиш тизими» бўлиб, самарали ташқил этилганда молиявий барқарорликни таъминлайди; пул оқимларини оқилона шакллантириш хўжалик операцион фаолиятининг бир маромда ва доимий амал қилишини таъминлайди; пул оқимларини самарали бошқариш қарз маблағларига, яъни четдан жалб қилинган капиталларга бўлган эҳтиёжларни қисқартиради; пул оқимларини бошқаришнинг фаол тизимига эга бўлиш ўз маблағларидан самарали фойдаланишни, ички молиявий манбаларни шакллантиришни таъминлайди; пул оқимларини тўғри бошқариш хўжалик капиталининг айланишини тезлаштирувчи молиявий дастак ҳисобланади; пул оқимларидан самарали фойдаланиш тадбиркорлик субъектининг тўлов қобилиятини оширади ва мақсадли фойда миқдорига эришишга ёрдам беради; пул оқимларини самарали бошқариш шаклларига эга бўлиш, қўшимча фойда олишни, бевосита пул активлари бўйича ижобий натижаларга эришишни, яъни вақтинча бўш турган пул маблағларидан самарали фойдаланишни таъминлайди. Тадбиркорлик субъектлари «пул оқимларини бошқариш» тушунчаси ўзида ҳўжалик фаолияти учун хизмат қилувчи турли шаклдаги пул оқимлари таркибини акс эттиради. Бунинг моҳиятини пул оқимларини бошқаришда уларнинг алоҳида хусусиятларига қараб аниқлаш талаб этилади. Бундай пул оқимларини гуруҳлаштиришни қуйидаги асосий белгилари бўйича ташкил қилиш таклиф қилинади. 1. Пул оқимлари хўжалик фаолиятига хизмат қилиш жараёнларининг ҳажми бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади: • корхона бўйича тўлиқ пул оқимлари; • корхона хўжалик фаолиятининг алоҳида шакллари бўйича пул оқимлари; • алоҳида таркибий тузилмалари (жавобгарлик марказлари) бўйича пул оқимлари; • алоҳида хўжалик операциялари бўйича пул оқимлари. 2. Халқаро ҳисоб стандартларига мос равишда хўжалик фаолиятининг шакллари бўйича пул оқимларининг турлари қуйидагиларга ажратилади: • операцион фаолият бўйича пул оқимлари; • инвестиция фаолияти бўйича пул оқимлари; • молиявий фаолият бўйича пул оқимлари. 3. Пул маблағларининг ҳаракат йўналишлари бўйича пул оқимлари икки асосий шаклга ажратилади: • ижобий пул оқимлари («пул маблағларининг кирими»); • салбий пул оқимлари («пул маблағларининг чиқими»). 4. Ҳажмини ҳисоблаш усуллари бўйича пул оқимлари қуйидаги шаклларга ажратилади: • ялпи пул оқимлари; • соф пул оқимлари. 5. Ҳажмининг етарлилик даражаси бўйича пул оқимлари қуйидаги шаклларга ажратилади: • пул оқимларининг етарлилиги; • пул оқимларининг етишмаслиги (дефицитлиги). 6. Пул оқимлари даврда баҳолаш усуллари бўйича қуйидаги шалларга ажратилади: • жорий пул оқимлари; • келгусидаги пул оқимлари. 7. Пул оқимлари кўриладиган даврда шакллантирилишининг узлуксизлиги бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади: • доимий пул оқимлари; • вақтинчалик пул оқимлари. 8. Доимий пул оқимлари вақт оралиғинг барқарорлиги бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади: • доимий пул оқимларининг бир хил вақтдаги оралиғи; Доимий пул оқимларининг ҳар хил вақтдаги оралиғи. Тадбиркорлик субъектларининг пул оқимлари операцион фаолият, молиявий фаолият ва инвестицион фаолият натижасида шаклланадиган пул оқимларидан иборат бўлади. Операцион фаолият бўйича пул оқимлари мол етказиб берувчиларга тўланадиган счетлар, ишчиларга меҳнат ҳақи харажатлари ва меҳнатга ҳақ тўлаш фондидан ижтимоий ажратмалар, асосий воситаларнинг эскириши, турли иш ва хизматлар учун тўланган пул маблағлари, фоиз кўринишидаги харажатлар, ишлаб чиқариш хусусиятидаги бошқа харажатлар, хўжаликни бошқариш харажатлари, маҳсулотни сотиш харажатлари ва бошқа операцион харажатлар, бюджетга турли солиқлар кўринишидаги чиқимлар ҳамда маҳсулот сотишдан олинган, иш ва хизматлар кўрсатишдан келиб тушган тушум, роялти, фоиз кўринишидаги тушумлар ва операцион фаолият билан боғлиқ бошқа пул тушумларини акс эттиради. Инвестицион фаолият бўйича пул оқимлари кичик бизнес субъектларининг ишлаб чиқаришга сарфлаган реал инвестициялари ва ортиқча асосий воситаларни сотиш, бошқа субъектларнинг акцияларини сотиб олиш ва сотиш ҳамда бошқа инвестиция хусусиятига эга бўлган кирим ва чиқимларни ўз ичига олади. Молиявий фаолият бўйича пул оқимлари тадбиркорлик субъектининг қўшимча сармоя сифатида маблағ жалб қилишини, узоқ ва қисқа муддатли кредитлар ва қарзларни жалб қилишни, пул кўринишида дивиденд бериш ва корхона фаолиятини ташқи маблағлар билан молиялаштиришни ўз ичига олади. Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Корхоналарда молиявий режалаштириш ва бюджетлаштириш
Стратегик режани амалга ошириш ва назорат қилиш.
Харажатларни туркумлаш ва уларнинг ҳисоби
Харажатларни тўлиқ тақсимлаб ва ўзгарувчан харажатлар бўйича таннархни калькуляция қилиш усули
Молиявий оқимлар индикатив режалаштириш ва тартибга солишнинг объекти сифатида 2