Корхоналарда молиявий режалаштириш ва бюджетлаштириш - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхоналарда молиявий режалаштириш ва бюджетлаштириш

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

166 KB

Ko'chirib olish

Корхоналарда молиявий режалаштириш ва бюджетлаштириш Режа: 1. Молиявий ривожланиш стратегияси молиявий режалаштиришнинг асоси сифатида 2. Молиявий режалаштириш - молиявий бошқаришнинг таркибий қисми. 3. Молиявий режалаштиришнинг асосий кўрсаткичлари ва усуллари 4. Молиявий режалаштириш ва тахминлаштириш тизими ҳамда уларни қўллаш 5. Корхона бюджетини тузиш ва бюджет режасини ишлаб чиқиш 6. Молиявий ўсиш режаси

Молиявий ривожланиш стратегияси молиявий режалаштиришнинг асоси сифатида Молиявий стратегия - бу корхонани пул маблағлари билан таъминлаш бўйича ҳаракатларининг бош режаси ҳисобланади. У бозор муносабатлари шароитида корхонанинг молиявий мустаҳкамлигини таъминлаш бўйича масалаларни қамраб олади. Молиявий стратегия назарияси хўжалик юритишнинг бозор шароитларини объектив қонуниятларига монанд равишда фаолият кўрсатишдаги молиявий усуллар ва шаклларини ишлаб чиқади, молиявий операцияларни юритиш ва тайерлаш стратегиясини асослаб беради. Корхонанинг молиявий стратегияси ўз ичига қуйидагиларни қамраб олади: ♦ молиявий ҳолатни таҳлил қилиш; ♦ асосий ва айланма маблағларни оптималлаштириш, ♦ фойдани тақсимлашни оптималлаштириш, ♦ нақд пулсиз ҳисоб-китобларни оптималлаштириш, ♦ солиқ сиёсати; ♦ баҳо сиёсати, ♦ қимматбаҳо қоғозлар бўйича сиёсатни оптималлаштириш. Юқоридагиларга асосланиб, корхонанинг молиявий стратегияси қуйидаги қисмлар бўйича тузилади: ♦ даромадлар ва маблағларнинг тушуми; ♦ харажатлар ва ажратмалар; ♦ бюджет билан ҳисоблашишлар; ♦ кредит ва банк билан муносабатлар. Молиявий стратегия ҳар томонлама корхонанинг молиявий имкониятларини, ички ва ташқи омиллариининг объектив хусусиятларини ҳисобга олади. Агар корхонанинг молиявий стратегияси маҳсулотлар бозоридаги вужудга келган

шароитга ва корхонанинг молиявий-иқтисодий имкониятларига жавоб бермаса бу салбий оқибатларга олиб келади. Бош стратегик мақсадлари ва айрим стратегик вазифаларнинг бажарилиши стратегиясига (айрим стратегик мақсадларга эришишлар) қараб бош ва тезкор молиявий стратегияни фарқлаш лозим. Бош молиявий стратегия деб бир йилга корхонанинг фаолиятини аниқлайдиган, унинг ҳамма даражадаги бюджетлар билан ўзаро муносабатларини, корхонанинг даромадини шакллантириш ва ундан фойдаланишни, молиялаштириш манбалари ва талаб микдорларини аниқлайдиган молиявий стратегияга айтилади. Жорий даврда мавжуд молиявий ресурсларга мослашиш учун, ички захираларни жалб қилиш ва маблағларни фойдаланиш устидан назорат қилиш учун, баъзан эса иқтисодий ночор шароитда, молиявий стратегиялар бир чорак, ойга ёки зарур бўлганда ундан ҳам қисқа муддатга ишлаб чиқилади. Тезкор молиявий стратегия нинг бош молиявий стратегиядан фарқи шундаки, у барча ялпи даромадни ва маблағлар тушумларини (иш ҳақи, сотилган маҳсулотлар учун сотиб олувчилар билан ҳисоб-китоблар, кредит операциялар бўйича тушумлар) ва барча ялпи чиқимларни(етказиб берувчиларга тўловлар, иш ҳақи, барча даражадаги бюджетлар ва банклардан қарзларни қоплаш) қамраб олади. Бундай тушумларнинг ва харажатларнинг таркибини синчиклаб ўрганиш режалаштирилаётган даврга пул тушумлари ва харажатлари бўйича оборотларни олдиндан аниқлашга имкон беради. Даромадлар билан харажатларнинг тенглиги ёки даромадларнинг харажатларга нисбатан ошиши нормал ҳолат ҳисобланади. Молиянинг бош стратегик мақсади корхонани зарур ва етарли даражадаги пул ресурслари билан таъминлаш ҳисобланади. Шунинг учун бозор талабига ва корхонанинг имкониятларига мос келадиган молиявий стратегия ишлаб чиқилади ва шунинг асосида ишнинг йўналишлари ҳамда бажарувчилари бўйича молияни ташкил қилиш вазифалари аниқланади ва тақсимланади.

Корхонанинг молиявий стратегияси бош стратегик мақсадга эришиш учун қуйидаги усулларни ва ҳаракатларни ўзига қамраб олади: - молиявий ресрусларни шакллантириш ва уларни марказлашган ҳолда стратегик бошқариш; - ечими топилиши лозим бўлган асосий молиявий муаммоларни аниқлаш ва уларни ҳал этиш учун корхонанинг молиявий бошқаруви томонидан захиралардан фойдаланишни ташкил этиш; - мақсадларни босқичларга ажратиш ва ҳар бир босқич бўйича мақсадларни белгилаб олиш; - молиявий ҳаракатларнинг корхонанинг моддий имкониятлари ва иқтисодий шароитига мос келиши; - ҳар бир вақт мобайнида корхонанинг реал молиявий аҳволини ва молиявий- иқтисодий шароитини объектив ҳисобга олиш; - стратегик захираларни тайёрлаш ва шакллантириш; - ўзининг ва рақобатчиларнинг иқтисодий ва молиявий имкониятларини ҳисобга олиш; - рақобатчилар томонидан бўладиган бош таҳдидларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш учун асосий кучларни жалб қилиш ва молиявий операцияларнинг йўналишларини танлаш; - рақобатчилар устидан ғалабага эришиш учун саъй-ҳаракат қилиш. Айрим мақсадларга эришиш стратегияси бош стратегик мақсадларни амалга оширишни таъминлашга йўналтирилган молиявий операцияларнинг бажарилишини ташкил этишга қаратилган бўлади. Молиявий стратегиянинг вазифалари қуйидагилар ҳисобланади: - хўжалик юритишнинг бозор шароитида молиянинг шаклланишининг қонуниятини ва характерини тадқиқ қилиш; - ночор ва молиявий кризис ҳолати шароитида молиявий бошқарув фаолияти ва корхонанинг молиявий ресурсларини шакллантиришнинг имкониятли вариантларини тайёрлаш шартларини ишлаб чиқиш;

- етказиб берувчи ва харидорлар, барча даражадаги бюджетлар, банклар ва бошқа молиявий институтлар билан молиявий муносабатларни аниқлаш, ишлаб чиқариш қувватларидан, асосий фондлар ва айланма маблағлардан рационал фойдаланиш учун корхонанинг резервларини аниқлаш ва ресурсларини жалб қилиш; - корхонани ишлаб чиқариш-хўжалик фаолиятини зарур бўлган молиявий ресурслар билан таъминлаш; - корхонанинг вақтинча бўш турган пул маблағларини максимал фойда олиш мақсадида самарали жалб қилишни таъминлаш; - молиявий стратегияни амалга ошириш ва молиявий имкониятларни стратегик фойдаланиш усулларини аниқлаш; - рақобатчиларнинг молиявий стратегияси қарашларини, уларнинг иқтисодий ва молиявий имкониятларини ўрганиш, молиявий мустаҳкамликни таъминлаш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; - кризис молиявий ҳолатда ва ночор шароитда кризисдан чиқишга тайёргарлик усулларини ишлаб чиқиш. Молиявий стратегияни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда асосий эътибор корхонанинг пул даромадларини максималлаштиришга, ички ресурсларни жалб қилишга, маҳсулотларнинг таннархини максимал даражада пасайтиришга, фойдани тўғри тақсимлаш ва фойдаланишга, айланма маблағларга бўлган эҳтиёжни аниқлашга қаратилади. Ички нормативларни ишлаб чиқиш молиявий стратегиянинг аҳамиятли қисми ҳисобланади. Масалан, фойдани тақсимлаш йўналишларини аниқлаш нормативлари. Бундай ички нормативлар ҳозирги кунда чет эл компаниялари амалиётида фойдаланилмоқда. Молиявий стратегияда инфляциянинг тебранишлари, тўлай олмаслик рисклари ва бошқа форс-мажор (олдиндан кўзга кўринмайдиган) ҳолатлари ҳисобга олиниб, тегишли чоралар назарда тутилади. Улар ишлаб чиқариш вазифалари билан мос келишлари керак ва зарурият туғилганда ўзгартирилади ва тўғриланади.

Молиявий стратегияни амалга ошириш устидан назорат қилиш даромадларнинг тушумини текширишга, ундан тежамли ва рационал фойдаланишни таъминлашга имкон беради. Яхши йўлга қўйилган молиявий назорат пул оқимларини ошириш йўли билан ички захираларни кенгайтиришга, хўжаликнинг рентабеллигини оширишга ёрдам беради. Стратегик молиявий менежментнинг ўзига хос хусусияти ва мезони - бу доимий равишда жамғаришни таъминлашдан иборатдир. Стратегик молиявий менежментнинг асосий элементи - бу унинг ўзгарувчанлиги ва мослашувчанлигидир. Фирмалар стратегик ривожланишни белгилашда самара бермайдиган ишларни молиялаштириш ишлари билан шуғулланмайдилар. Стратегик молиявий менежмент воситасида самарали ривожланишга иккита асосий йўл билан эришиш мумкин: ички ва ташқи. Ички йўл корхонанинг ўз тажрибаси ва имкониятларига суянади. Ташқи йўл - бу бошқа самарали ишлаётган корхоналарни ютуқ ва тажрибаларининг ишлаётган корхонага жорий этилиши. Молиявий менежмент молиявий қўйилмаларга, молиялаштириш жараёни ва юқори фойда олишга табақалаштирилган ҳолда ёндошади. Капитал ҳаракатини олиб бориш жараёнида корхона молиявий барқарорлигини таъминлаш, тўлов қобилиятини яхшилаш ва банкротликнинг олдини олишга ҳаракат қилиш лозим. Молиявий менежмент стратегиясининг мақсади - доимий узоқ йиллар давомида фойда олишдир. Молиявий режалаштириш - молиявий бошқаришнинг таркибий қисми. Молиявий режалаштиришнинг моҳияти, тамойиллари ва вазифалари Бозор муносабатлари шароитида турли шаклдаги тадбиркорлик субъектлари ташкил этилаётганлиги муҳим аҳамиятга эга. Бундай тадбиркорлик субъектларининг молиявий бошқарувида режалаштириш асосий роль ўйнайди. Иқтисодиётнинг барча шаклларида ишлаб чиқариш ва истеъмол бўғинларининг

изчил ва бир маромда ишлаши, ишлаб чиқарувчи кучларни оқилона жойлаштириш ва молиявий ресурслардан самарали фойдаланиш имконини беради. Режалаштириш - бошқаришнинг таркибий қисмларидан бири бўлиб, у иқтисодий тизимнинг келгуси ҳолатини, унга эришиш йўллари, усуллари ва воситаларини белгилаб берувчи режаларини ишлаб чиқиш ва амалда қўллашдан иборатдир. Молиявий режалаштириш - муайян муддат учун молиявий ресурсларнинг ҳаракати ва тегишли молиявий муносабатларнинг ҳаракатини асослашдан иборат жараёндир. Тадбиркорлик субъектнинг молиявий фаолиятида айрим ҳолларда алоҳида олинган ёки бир туркум операциялар унинг фаолиятини муҳим объекти бўлади. Бунда турли пул маблағлари фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш учун ресурсларнинг ҳаракатигина эмас, балки уларга воситачилик қилувчи молиявий муносабатлар ҳамда юзага келадиган нарх-наво нисбатлари ҳам ҳисобга олинади. Корхона фаолиятини молиявий режалаштиришнинг асосий вазифаси ҳар бир хўжалик ва молиявий операциясининг пул маблағлари эҳтиёжини, харажатлар ҳажми ва таркибини, корхонани бутун иши якунларини ҳисоб-китоб қилишдан иборат. Молиявий режалаштириш ёрдамида даромадлар, уларнинг провард натижаларини ҳисобга олган ҳолда оқилона тақсимлаш кабилар прогноз қилинади. Молиявий режалаштириш иқтисодиёт соҳаларида корхоналарнинг ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятини режалаштиришнинг ассосий ва узвий қисми ҳисобланади. Молиявий режалаштириш қуйидаги тарзда амалга оширилади. Аввал корхонанинг ривожланиш истиқболлари таҳлил этилиб, мавжуд ривожланиш йўналишини ўзгартиришга қодир тамойиллар белгиланади. Сўнгра корхонанинг рақобатбардошлиги таҳлил этилади, турли фаолият

соҳаларидаги тараққиёт истиқболлари таққослаб чиқилиб, молиявий ресурсларни тақсимлашнинг устувор йўналишлари белгиланади. Ҳозирги шароитда долзарб бўлган молиявий режалаштириш методологиясини акс эттирувчи тамойиллар қуйидагиларда баён этилади: - объектив зарурийлик тамойили молиявий режалаштиришдан хўжалик юритишнинг барча даражаларида молияларини бошқаришнинг бирламчи босқичи сифатида фойдаланиш. Бу шуни англатадики, мазкур жараён молиявий имкониятларини аниқлаш, оқилона қиймат нисбатлари, ва топшириқларни бажариш учун пул ресурсларининг ҳаракатини прогноз қилиш воситаси ва усуллари сифатида зарурдир; - самарадорлик тамойили мазкур жараённинг сифат жиҳатини акс эттириб, уни ҳар бир субъект фаолиятидаги алоҳида операциялар бўйича ижобий ютуқларга эришишга, тегишли иқтисодий ёки ижтимоий самарани қўлга киритишга йўналтиради; - уйғунлик ва мақсадлар бирлиги тамойили, ишлаб чиқариш ва молиявий топшириқларни, моддий ва молиявий ресурслар ҳаракатини турли бошқарув даражаларидаги режаларини мувофиқлаштириб олиб боришни тақазо этади; - илмийлик тамойили, у режалаштиришнинг асосий жиҳатларига алоҳида эътибор бериб, белгиланаётган топшириқлар реаллиги ва самарадорлигини, режадаги топширқларнинг ижтимоий эҳтиёжлари учун ресурсларнинг мавжудлигини, молиявий топшириқларнинг вақти ва бажарилишини мувофиқлаштирилишни таъминлайди. Режалаштиришнинг вазифаларига корхонанинг тури ва катта- кичиклигига қараб баҳо бериш мумкин. Ҳар қандай корхонанинг бошқаруви унинг тури ва катта-кичиклигидан қатъи назар келгуси давр учун иқтисодий фаолият соҳасида қандай вазифаларни режалаштириши мумкинлигини билиши шарт. Шу билан бирга, айрим фаолият турларини режалаштиришда олдига қўйилган вазифаларни бажариш учун қандай иқтисодий ресурслар талаб қилинишини билиши керак. Масалан, бу сармояни жалб этишга ва сармояларнинг ҳажмини белгилашга тааллуқлидир.

Тадбиркорлик субъектларини режалаштириш таркибида молиявий режалаштиришнинг қуйидаги асосий вазифаларига эътибор берилиши зарур: - такрор ишлаб чиқариш жараёнини зарурий молиявий маблағлар билан таъминлаш. Бунда молиялаштиришнинг мақсадлари, манбалари, уларнинг шакллантирилиши ва фойдаланилишига; - хўжалик субъектининг бюджет ва нобюджет фондлари, банклар ва бошқа кредиторлар олдидаги мажбуриятларини бажаришига кафолатларни таъминлаш; - товар-моддий захиралар ҳаракатланиши узлуксизлиги ва бир маромдалиги жараёнини молиявий қувватлаб туриш; - корхонанинг молиявий аҳволи тўлов қобилияти ва кредитни тўлашга қодирлиги устидан назорат қилиш. Молиявий режалаштириш такрор ишлаб чиқаришнинг қиймат жиҳатига қаратилган бўлиб, унинг асосий мақсади белгиланаётган лойиҳалар ва уларнинг самарадорлигини таъминлашнинг молиявий имкониятларини асослаб беришдан иборат. Молиявий режалаштириш бўлажак харажат ва даромадларни янада аниқ белгилашдан, зарур маблағларнинг ҳажмини ва бўлажак молиявий натижаларни тўғри ҳисоб-китоб қилишдан иборат бўлади. Молиявий прогнозлаш режалаштиришнинг муҳим элементлари сифатида бюджетни тузиш ва келгусидаги молиявий эҳтиёжларни баҳолашнинг асоси ҳисобланади. Молиялаштириш ички ва ташқи манбалар ҳисобидан амалга оширилади. Ички молиялаштириш пул маблағларининг ҳаракати натижасида тадбиркорлик субъектларининг меъёрдаги ишлаб чиқариш фаолиятига монанд равишда амалга оширилади, ташқи молиялаштириш тадбиркорлик субъектларининг ҳамкорлари томонидан келиб тушган капитал билан шунингдек, инвесторлар ва банкнинг кредит маблағлари асосида амалга оширилади. Тадбиркорлик субъектлари келгусидаги тижорат операциялари ва улар билан боғлиқ бўлган харажатларни чамалаб ички молиялашдаги эҳтиёжларини олдиндан баҳолашлари мумкин.

Молиявий режалаштиришнинг асосий кўрсаткичлари ва усуллари Молиявий режалаштириш муддатлари ва кўрсаткичларига кўра одатда, уч турга - узоқ муддатли, ўрта муддатли ва қисқа муддатли режалаштиришга бўлинади. Узоқ муддатли режалаштириш . Узоқ муддатли режалаштириш ўрта ва қисқа муддатли режалаштиришни ўз ичига олиб, жаҳон амалиётида кенг қўлланилади. Узоқ муддатли режа, одатда, уч ва беш йиллик даврларни ўз ичига олади. У кўпроқ баён кўринишида бўлиб, корхонанинг умумий стратегиясини белгилаб беради, чунки бундай узоқ муддат учун барча ҳисоб- китобларни аниқ башорат қилиш анча қийин. Узоқ муддатли режа корхона раҳбарияти томонидан ишлаб чиқилиб, унда корхонанинг истиқболдаги асосий стратегик мақсадлари белгиланади. Узоқ муддатли режалаштиришда белгиланадиган асосий соҳалар сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: - ташкилий таркиби; - ишлаб чиқариш қувватлари; - капитал қуйилмалар; - молиявий маблағларга талаблар; - тадқиқот ва ишланмалар; - бозор улуши ва ҳоказолар. Корхонанинг ташкилий таркиби қуйидагиларни таъминлаши лозим: - оптимал рентабелликни, яъни унинг имкон қадар оддий, аниқ ва тушунарли бўлишини; - оралиқ бўғинларни мумкин қадар камроқ ўз ичига олишни, кўрсатма берувчи ва ахборот тизимининг жуда катта бўлмаслиги; - келажак учун менежерлар тайёрлаш шарт-шароитини яратиши керак. Пул маблағларининг сарфи, хусусан, сармояни такрор ишлаб чиқаришга йўналтириш, инвестициялар пул маблағларининг бевосита сарфини кредитлаш ҳамда қимматли қоғозларни сотиб олиш орқали амалга оширилади.

Молиявий ресурслар муайян вақт мобайнида ҳал қилувчи даражада маҳсулотни сотишдан пул тушумларидан шаклланади. Айнан сотишдан нақд пул тушумининг нооқилона бошқарилиши молиявий-иқтисодий қийинчиликларга сабаб бўлади, нақд маблағларнинг йўқлиги ёки етишмаслиги ҳатто фойданинг йўқлигига қараганда ҳам тезроқ синишга олиб келади. Демак, корхона фаолиятига солинган сармоянинг дастлаб нақд пул кўринишида бўлиб товар захирасига, сўнгра дебиторлик қарзига ва ниҳоят, яна нақд пулга айланадиган зарур энг кам миқдори қанча бўлиши лозимлигини олдиндан белгилаб олиш керак бўлади. Фойдадан ҳам, харажатлардан ҳам молиялаштириладиган махсус захира ва жамғармалар барқарорлаштирувчи омил бўлиб хизмат қилмоғи лозим. Амалиёт корхоналарнинг нақд пулни жамғаришлари шарт эканлигини кўрсатмоқда. Бу келгуси эҳтиёжлар учун чунончи, солиқларни тўлаш, қарздан узилиш, асбоб- ускуналарни алмаштириш, пул тўловларини амалга ошириш учун керак. Қисқа муддатли молиявий режа корхона учун алоҳида аҳамиятга эга. Бундай режа барча қолган режаларни ҳисобга олган ҳолда активни таҳлил этиш ва назорат қилиш имконини беради, унга киритилган захиралар эса зарур бўлган актив маблағлар ҳақида маълумот беради. Қисқа муддатли режалаштириш ярим йиллик, ойлик ва ҳоказо бўлиши мумкин. Йиллик қисқа муддатли режа ишлаб чиқариш ҳажмини, фойда ва бошқаларни режалаштиришни ўз ичига олади. Бу режа турли шериклар ва мол етказиб берувчиларни яқиндан боғлайди ва шу сабабли бундай режаларнинг алоҳида жиҳатлари корхона - маҳсулот ишлаб чиқарувчи ва унинг шериги учун умумий бўлиши мумкин, мазкур режалар улар ўртасидаги келишишларнинг қандай даражада ташкил этилишига ҳам боғлиқ. Қисқа муддатли молиявий режалаштириш қуйидаги режалардан таркиб топади: - навбатдаги молиявий режадан, жорий харажатлар (ҳом ашё, меҳнат ҳақи), жорий фаолиятдан кўриладиган фойда ёки зарар; - корхонанинг фаолияти бўйича бетараф томоннинг молиявий режасидан:

даромад (эски асбоб-ускуналарни сотиш), харажат, фаолиятидан кўриладиган фойда ёки зарар; - кредит режадан; - активларни таъминлаш режаси, у ўзидан олдинги режаларни фойда ёки зарарларни ўз ичига олади: фойда ва зарарларнинг суммаси, мавжуд актив маблағлар захирасининг таркиби билан ҳам боғлиқ. Юқорида келтирилган режалаштиришнинг турлари ва кўрсаткичларидан тўғри фойдаланилса, жуда катта самара беради. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ҳам узоқ муддатли, ҳам қисқа муддатли режалаштиришни қўллаши лозим. Масалан, кўпчилик ишлаб чиқарувчи тадбиркорлик субъектини оладиган бўлсак, унда режалаштириш бўйича узоқ муддатли ва қисқа муддатли режалаштиришни биргаликда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Чунки маҳсулот ишлаб чиқаришни режалаштириш ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, қўйилган мақсад, унга эришиш муддатлари, товарларнинг тури ва ҳоказолар билан белгиланади. Корхоналарнинг тадбиркорлик фаолияти жараёнида молиявий тушумлар ва улардан фойдаланиш истиқболини белгилаш зарурияти туғилади. Молиявий ресурслар ва энг аввало, фойда молиявий режалаштириш объекти бўлиб хизмат қилади . Фойданинг тақсимланиши молиявий режада ва пул маблағлари фондларини ташкил этиш ҳамда сарфлаш сметаларида акс эттирилади. Хўжалик юритувчи субъектларнинг молияси фойдани тақсимлаш ва ишлатиш жараёнининг динамикасини турли ички ва ташқи омиллар таъсирини ҳисобга олган ҳолда таҳлил қилиш ва назорат этишни ўз ичига олади. Бозор шароитида микро даражада молиявий режалаштиришнинг аҳамияти ортади. Чунки субъектларнинг ҳар бир қадами таваккал билан боғлиқ бўлиб, унинг даромад ёки зарар келтириши турли кўринишларда ҳисоб-китоб қилинган ва асосланган бўлиши лозим.

Режалаштиришдан кўзда тутилган асосий мақсад, корхоналар фаолиятини режалаштиришнинг олдига қўйиладиган асосий талаб ва вазифалар га жавоб бериши лозим: 1. Режаларнинг ички ва ташқи фойдаланувчиларга тушунарли бўлиши. 2. Режалаштириш тизими, шакллари ва усуллари. Режалаштириш усуллари: баланс усули, ҳисоб-конструктив усули, мақсадли-дастурий усул, иқтисодий-математик усул, меъёрий-ресурс усули ва бошқалар. 3. Қисқа муддатли (жорий, оператив), ўрта муддатли ва узоқ муддатли (истиқболи) режалар. Прогнозлаштириш ва уни тузиш усуллари. 4. Ички хўжалик фаолиятини режалаштириш тизими. Иш дастурлари ва оператив режалар таркиби, уларни тузиш тартиби: ишлаб чиқариш бўйича режа топшириқлари, ишлаб чиқариш ресурсларини сарфлаш меъёрлари, ишлаб чиқариш харажатлари лимитлари, маҳсулот ва материаллар (хизматлар) учун ҳисоб баҳолари, иш ва меҳнат ҳақини баҳолашлар ва бошқа топшириқлар. 5. Йиллик режаларни мазмуни ва таркиби. 6. Молиявий режа. Молиявий режалаштириш тамойиллари. 7. Корхонанинг молиявий фаолиятини прогнозлаштириш, молиявий фаолиятни жорий режалаштириш ва оператив режалаштириш. 8. Корхонанинг молиявий стратегиясини шакллантириш босқичлари. Жорий молиявий режалар тизими: операцион фаолият бўйича даромадлар ва харажатларнинг режаси, инвестиция фаолияти бўйича даромадлар ва харажатларнинг режаси, пул маблағларининг кирими ва чиқими режаси, баланс режаси. 9. Бюджет турлари ва уларнинг хусусиятлари. Жорий бюджет ва капитал бюджетни шакллантириш. 10. Инвестициялар ва кредитларни жалб этишга йўналтирилган бизнес режаларнинг мазмуни ва уларга қўйиладиган асосий талаблар. 11. Бизнес-режа устида ишлаш, унинг таркиби ва бўлимларини шакллантириш: титул варағи, бизнес режанинг мундарижаси, амалга

оширилиши мўлжалланган бизнеснинг қисқача таснифи, корхона тўғрисида умумий маълумотлар. 12. Бизнес-режанинг молиявий жиҳатларини ишлаб чиқиш ва бошқариш йўлларини, усулларини ташкил этишни таъминлаш. 13. Инвестиция лойиҳаларни амалиётга тадбиқ қилишни бошқариш. Объектларни фойдаланишга киритиш ва қурилиш билан боғлиқ инвестиция фаолияти. Молиявий режалаштириш ва тахминлаштириш тизими ҳамда уларни қўллаш Корхоналарнинг молиявий фаолиятини бошқариш механизмининг асосини молиявий режалаштириш ташкил этади. Молиявий режалаштириш ўзида молиявий режа тизимини ишлаб чиқиш жараёнини ва корхоналарнинг ривожланишида зарурий молиявий ресурслар билан таъминлаш бўйича меьёрий режа кўрсаткичларини ва жорий молия йили ҳамда истиқболдаги молиявий фаолиятининг самарали ривожланишини акс эттиради. Молиявий режалаштириш корхонада (ёки ички фирма молиявий режалаштириш) унинг учта асосий тизимидан фойдаланиш асосида ташил қилинади: - молиявий фаолиятни прогнозлаштириш; - молиявий фаолиятни жорий режалаштириш; - молиявий фаолиятни тезкор режалаштириш. Ҳар бир молиявий режалаштириш тизимининг алоҳида даври ва алоҳида натижаларини амалиётга жорий қилиш шакллари мавжуд.

жадвал 7 Молиявий режалаштириш тизими ва унинг натижаларидан корхонада фойдаланиш шакллари Фойдани ривожлантириш тизими Молиявий режалаштириш натижаларини амалиётга жорий қилиш шакллари Режалаштириш даври 1. Молиявий фаолиятни прогнозлаш тириш Молиявий фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича умумий молиявий стратегия ва молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш 3 йилгача 2. Молиявий фаолиятни жорий режалаштириш Молиявий фаолиятнинг алоҳида жиҳатлари бўйича жорий молиявий режалаштиришни ишлаб чиқиш 1 йил 3. Молиявий фаолиятни тезкор режалаштириш Молиявий фаолиятнинг барча асосий масалалари бўйича тўлов календари, бюджетларнинг ижроси ва бошқа шаклдаги тезкор режа вазифаларини ишлаб чиқиш чорак, ойлар Молиявий режалаштиришнинг барча тизими ўзаро алоқада бўлиб, улардан аниқ кетма кетликда фойдаланилади. Режалаштиришнинг бошланғич (дастлабки) прогнозлаштиришнинг асосий йўналишларини, молиявий фаолиятнинг мақсадли параметрларини, корхонани умумий молиявий фаолиятининг стратегиясини ишлаб чиқиш, жорий молиявий режалаштириш параметрлари ва белгиланган вазифалари орқали амалга оширишдан иборат. Ўз навбатида жорий молиявий режалаштиришнинг асосларини корхона молиявий фаолиятининг барча жиҳатлари бўйича тўғридан-тўғри тезкор ижро этувчи бюджетларни ишлаб чиқиш ва уларга етказиш лозим. Корхоналарда молиявий режалаштириш аниқ молиявий йўналиш (ғоя) асосида шакллантирилади. Корхоналарнинг молиявий йўналиши (ғояси) алоҳида корхонанинг молиявий фаолиятини амалга оширишда ташкил қилувчи тамойиллар тизимини тасвирлайди, улар таъсисчи ва менежерларнинг молиявий менталитети ва «миссиясини» аниқ тавсифлайди.

Корхоналарнинг молиявий йўналиши (ғояси) бевосита тадбиркорлик молиявий фаолиятини прогнозлаш ва шу асосида корхона молиявий стратегиясини ишлаб чиқишга йўналтирилади. Корхонанинг молиявий стратегияси ўзида молиявий фаолиятининг узоқ муддатли мақсадлари тизимини, унинг молиявий ғоясини аниқлаш ва самарали натижаларга эришиш йўлларини акс эттиради 2. Молиявий фаолиятни жорий режалаштириш тизими ишлаб чиқилган стратегия ва молиявий фаолиятнинг алоҳида жиҳатлари бўйича молиявий сиёсат негизида амалга оширилади. Бу режалаштириш тизимининг вазифаси жорий молиявий режанинг аниқ шаклларини ишлаб чиқишдан, корхона ривожланиши олдида турган барча молиялаштириш манбаларини аниқлаш, даромадлар ва харажатлар таркибини шакллантириш, корхонанинг доимий тўловга қобиллигини таъминлаш, режалаштирилган давр якуни, унинг активлари ва капиталлари таркибини олдиндан аниқлашдан иборат. Молиявий фаолиятнинг жорий режаси жорий молия йили чораклари бўйича ишлаб чиқилади. Корхонанинг жорий молиявий режасини ишлаб чиқиш қуйидагиларни ўз ичига олади : - Корхона молиявий стратегияси ва молиявий фаолиятнинг асосий йўналишлари бўйича олдида турган даврда мақсадли стратегик меъёрларни ишлаб чиқиш; - Корхона моливий фаолиятининг алоҳида жиҳатлари бўйича молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш; - режалаштирилаётган ишлаб чиқариш ва маҳсулот сотиш ҳажми ҳамда корхона операцион фаолиятининг бошқа иқтисодий кўрсаткичлари; - ишлаб чиқилган меъёрлар ва алоҳида ресурсларнинг харажатлари бўйича меъёрлар тизими; - амалдаги солиқ ставкаси тўловларининг тизими; - амалдаги эскиришни ҳисоблаш меъёрлари тизими; - молиявий бозорда кредит ва депозит фоизларининг ўртача ставкалари;

- ўтган даврдаги молиявий таҳлил натижалари. Корхонада ишлаб чиқилаётган жорий молиявий режанинг асосий шакллари қуйидагилар ҳисобланади. Операцион фаолият бўйича даромадлар ва харажатларнинг режаси Корхона жорий молиявий режасининг асосий турларидан бири бўлиб, жорий режалаштиришнинг дастлабки босқичида унинг молиявий фаолияти тузилади. Бу режани ишлаб чиқишдан мақсад Корхонанинг операцион фаолиятидан олинадиган соф фойда суммасини аниқлаш ҳисобланади. Бу режани ишлаб чиқиш жараёнида маҳсулот сотишдан олинадиган (ялпи ва соф) даромад, харажат, солиқ тўловлари, корхонанинг соф ва баланс фойдаси бўйича режа кўрсаткичларининг ўзаро боғлиқлигини таъминлаш талаб этилади. Инвестиция фаолияти бўйича даромадлар ва харажатларнинг режаси ушбу фаолиятнинг асосий молиявий жиҳатларини таъминлашни акс эттиради. Бу режани ишлаб чиқишдан мақсад белгиланган инвестиция дастурларини амалга ошириш учун молиявий ресурсларга эҳтиёжларнинг ҳажмини, шунингдек, инвестиция фаолияти давомида бундай ресурслар тушумининг эҳтимолларини аниқлаш ҳисобланади (мулкларни ҳисобдан чиқариш натижасида келадиган даромад, инвестиция фойдаси ва бошқалар). Бу режа молиявий йилда реал инвестицияларни амалга ошириш билан боғлиқ барча харажатлар, шунингдек, узоқ муддатли молиявий қўйилмалар ҳажмининг ўсишини акс эттиради. Пул маблағларининг тушуми ва чиқими режаси пул оқимларини прогнозлаштириш натижаларини акс эттиришга қаратилган. Бундай режани ишлаб чиқишдан мақсад режалаштирилаётган даврнинг барча босқичларида тўлов қобилиятининг доимий таъминланишини билдиради. Ушбу режада пул маблағларининг йил бошидаги қолдиқ кўрсаткичи режа давридаги тушум ва чиқими ҳамда пул маблағларининг йил охиридаги қолдиқ кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлигини таъминлайди.

Баланс режа ўзида корхонадаги молиявий маблағлардан фойдаланишнинг тузилиши ва активлари таркибининг режа даври охиридаги натижаларини прогнознозлаштиришни акс эттиради. Баланс режани ишлаб чиқишнинг мақсади айрим активлар турларининг ўсиши, ички баланслаштиришни таъминлаш зарурияти, шунингдек, Корхонанинг етарли молиявий барқарорлигини таъминлашда капиталнинг оптимал таркибини шакллантириш ҳисобланади. Корхона бюджетини тузиш ва бюджет режасини ишлаб чиқиш Молиявий фаолиятни тезкор режалаштириш тизими хўжалик фаолиятини молиявий таъминлашнинг асосий йўналишлари бўйича қисқа муддатли режа вазифаларини комплекс ишлаб чиқишдан иборат. Бундай молия-режа вазифаларининг асосий шакли корхона бюджети ҳисобланади. Бюджет ўз-ўзидан қисқа муддатли даврда тезкор молиявий режани, бир йилгача бўлган даврда (қоида бўйича, чорак ёки ойлик давр доирасида), хўжалик фаолиятининг аниқ шаклларининг ҳаракати жараёнида молиявий маблағларнинг тушумини ва харажатларини акс эттиради. У жорий молиявий режа кўрсаткичларининг ҳар бир бўлими бўйича ва жавобгарлик марказларининг барча шаклларида етказиб берувчи бош режа ҳужжати ҳисобланади. Режали бюджетни ишлаб чиқиш икки асосий вазифани ечишга қаратилган: а) корхонанинг бўлимлари ва алоҳида таркибий бирликдаги фаолияти билан боғлиқ харажатларнинг таркиби ва ҳажмини аниқлаш; б) бу харажатларни молиявий ресурслар билан қоплашни турли манбалардан таъминлаш. Тезкор молиявий режалаштириш жараёнида бюджетларни гуруҳлаштириш қатор хусусиятли белгиларга кўра қўлланилади .

Корхона фаолиятининг соҳаларига кўра, бюджетлар операцион, инвестицион ва молиявий фаолият бўйича ажратилади. Бу бюджетлар жорий молиявий режанинг таркибини ишлаб чиқиш тартибларини чораклар ёки ойлар бўйича деталлаштириб акс эттиради. Жорий бюджет корхонанинг даромад ва харажатларининг режасини аниқлаштиради. У икки бўлимдан иборат: 1) жорий харажатлар ; 2) операцион фаолиятдан олинган жорий даромадлар . Жорий бюджетнинг тахминий шакли жадвалда келтирилган. жадвал 7 Жорий бюджетнинг тахминий шакли Кўрсаткичлар Чорак бўйича жами Шу жумладан, ойлар бўйича январь февраль март 1 2 3 4 5 I . Жорий харажатлар 1. Материал харажатлар (харажатларнинг алоҳида моддалари бўйича) 2. Асосий воситалар ва номоддий активларнинг эскириши 3. Меҳнат ҳақи бўйича харажатлар 4. Меҳнатга ҳақ тўлаш фондидан ажратмалар 5. Солиқ тўловлари 6. Бошқа бевосита харажатлар 7. Жорий устама харажатлар Жами жорий харажатлар II. Операцион фаолиятдан даромадлар 1. Маҳсулотларни сотишдан тушган даромадлар 2. Бошқа операцион фаолиятдан тушган даромадлар Жами операцион даромадлар III . Маҳсулот баҳосига кирувчи солиқлар (ҚҚС, акциз ва бошқалар) IV. Соф даромад ( II - III ) V. Ялпи операцион фойда (IV – I ) VI . Фойдадан тўланадиган солиқ тўлови ва йиғимлари VII. Соф операцион фойда (V- VI)

Капитал бюджет - аниқ ижрочиларга капитал қўйилмаларнинг жорий режасини етказиб бериш шаклидир. У икки бўлимдан иборат. Капитал бюджетнинг тахминий шакли қуйидаги жадвалда келтирилган. жадвал 7 Капитал бюджетнинг тахминий шакли Кўрсаткичлар Чорак бўйича жами Шу жумладан, ойлар бўйича январь февраль март 1 2 3 4 5 Капитал харажатлар 1. Бино ва иншоатлар сотиб олиш ёки қуриш 2. Машина ва механизм сотиб олиш 3. Асбоб-ускуналар сотиб олиш (инвентар ва хўжалик жиҳозларидан ташқари) 4. Номоддий активларни сотиб олиш 5. Бошқа турдаги капитал харажатлар 6. Инвестицион фаолият бўйича солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар 7. Капитал харажатларнинг захираси Жами харажатлар Маблағлар тушумининг манбалари 1. Инвесторнинг капитал харажатларни молиялашга йўналтирилган ўз маблағлари 2. Акциядорлар(пайчилар)нинг пай бадаллари 3. Молиявий лизинг 4. Облигация эмиссияси 5. Банк кредитлари 6. Молиявий ресурсларни жалб этишнинг бошқа манбалари Жами маблағларнинг тушуми Маблағларнинг тушуми ва харажатларнинг қолдиғи Молиявий ўсиш режаси Корхона фаолиятини молиявий ресурслар билан таъминлашнинг ўз манбалари кенгайиб бориши молиявий ўсишнинг мазмунини ташкил этади. Қарз манбалар ҳисобига корхона молиявий ресурслари кенгайтирилиши том

маънода молиявий ўсиш деб қаралиши ўринли эмас, чунки бунинг ҳисобига эришилган молиявий ўсиш вақтинчалик характерда бўлиб, қарзлар қайтарилганда молиявий ресурслар ҳам мувофиқ равишда камаяди. Демак, корхонадаги молиявий ўсиш жараёни корхона капитали умумий ҳажмининг ортиб боришида ифодаланади. Капитал ҳажмининг номинал равишда ортиши корхона капиталига янги улушлар қўшилиши, тақсимланмаган фойданинг кўпайиши, грантлар ва субсидиялар олиниши, шунингдек корхона активлари балансдаги қийматининг уларни қайта баҳолаш натижасида ортиши орқали содир бўлиши мумкин. Лекин, сўнгги ҳолда капиталнинг реал ҳажми амалда ўзгаришсиз қолади. Чунки активларни қайта баҳолашда ҳеч қандай янги бойлик ҳосил бўлмайди. Корхона капиталини оширишнинг энг мақбул варианти фойда ҳажмини оширишга эришиш ҳисобланади. Бунинг учун эса ишлаб чиқариш ва савдо фаолияти самарали олиб борилиши лозим. Капитални янги улушлар ҳисобига кенгайтириш энг кўп даражада акциядорлик жамиятларига, айниқса очиқ акциядорлик жамиятларига хос. Корхонада молиявий ўсишни таъминлашда ички манбалар етакчи роль ўйнаши энг мақбул ҳисобланади. Чунки фойданинг ортиши акцияларга тўланадиган дивидендлар миқдори орқали акцияларнинг жозибадорлигини ва бозор баҳосини оширади. Иккиламчи бозордаги акциялар баҳоси акциялар қўшимча эмиссиясида бирламчи бозордаги баҳоларнинг ҳам юқори бўлишини таъминлайди. Бу ҳолда акциялар эмиссияси орқали жалб этилаётган маблағлар миқдори акцияларнинг номинал қийматидан юқори бўлади ва корхонадаги молиявий ўсишга кўмаклашади. Ўз навбатида корхонанинг фойда ва рентабеллик кўрсаткичлари молиявий менежментнинг сифатига боғлиқ бўлади. Шунинг учун молиявий ўсишни режалаштиришда ушбу факторларни ҳисобга олиш лозим бўлади.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Молиявий режалаштириш ва истиқболни белгилаш

Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш

Корхоналарда махсулот ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари, уларни режалаштириш ва молиялаштириш

Молиявий оқимлар индикатив режалаштириш ва тартибга солишнинг объекти сифатида