Молиявий режалаштириш ва истиқболни белгилаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Молиявий режалаштириш ва истиқболни белгилаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Молиявий режалаштириш ҳақида тушунча, унинг моҳияти ва бозор иқтисодиёти шароитида молиявий режалаштириш мазмунивинг ўзгариши. 2. Тижорат фаолияти билан шуғулланувчи корхоналарда молиявий режалаштириш асосий моҳияти. 3. Нотижорат фаолияти билан шуғулланувчи муассаса ва ташкилотларда молиявий режалаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари. 4. Молиявий режалаштириш жараёнида иқтисодий-математик моделлардан фойдаланиш хусусиятлари.

www.arxiv.uz Молиявий режалаштириш ҳақида тушунча, унинг моҳияти ва бозор иқтисодиёти шароитида молиявий режалаштириш мазмунининг ўзгариши. Молиявий режалаштириш - халқ хўжалигини бошқаришнинг таркибий қисми бўлиб, давлат пул маблағларни ташкил этиш, тақсимлаш, қайта тақсимлаш ва ишлатиш жараёнларини режали бошқаришдир. Молиявий режалаштириш халқ хўжалигини режалаштариш каби, иқтисодиётнинг пропорционал ва балансли равишда ривожланиши, бирламчи халқ хўжалиги комплексининг ҳамма бўғинларидаги фаолиятларни координациялаш, ижтимоий ишлаб чиқаришда юксак суръатларпи таъминлаш ва халқнинг моддий фаровонлиггцинг тўхтовсиз ўсиб боришини таъминлашга йўналтирилган. Молиявий режалаштиришни асосий объекти - молиявий ресурслардир. Улар жами ижтимоий маҳсулотнинг ва миллий даромаднинг манбаи бўлиб, уларнинг таркибига халқ хўжалигининг пул жамғармалари, амортизация ажратмалари, ташқи иқтисодий алоқалардан тушадиган тушумлар ва аҳолидан тушадиган даромадлар киради. Молиявий ресурсларнинг ташкил топиши, тақсимланиши ва ишлатилиши кредит маблағларнинг харакати билан, ишлаш доираси бир-биридан ажралишига қарамай (баъзан улар бир-бирини тўлдира олади ва ҳаттоки пул маблағларини бир- бири билан алмаштира олади), ўзаро боғланган. Шунинг учун халк хўжалик томонйдан қараб чиқилганда молиявий режалаштириш ўз ичига кредитни режалаштиришни ҳам олади. Молиявий режалаштиришнинг асосий мақсади бўлиб - молиявий ресурслар ҳажмининг ўсиши ва уларга бўлган эҳтиёжлар кўпайишининг мослигини таъминлаш; ресурсларни ташкил топиши манбаларни кўпайишини мослигини таъминлаш; ресурсларни ташкил топиш манбаларни ва шу манбаларни сарфлашда конкрет йўналишларини аниқлаш; ҳалқ хўжалик соҳалари ва регионлар орасида уларнинг тақсимланишини оптимал ва пропорционал равишда белгилаш майдонга чиқади. Молиявий режалаштириш дастлабки ва жамланган бўлиб, молиявий режаларни тузиш ва ижро этиш орқали амалга оширилади.

www.arxiv.uz Дастлабки режалаштиришга корхоналарнинг, моддий ишлаб чиқариш ташкилотларининг, ноишлаб-чиқариш ташкилотларининг, харажатлари тўлиқ ёки асосий қисми давлат бюджети ёки махсус маблағлар орқали қопланадиган давлат муассасаларининг режалари киради. Жамланган молиявий режалаштириш умумдавлат, тармоқ ва территориал бўлади. Ҳамма молиявий режалар бирламчи тизими давлат бюджети орқали таъминланади ва давлатнинг асосий молиявий режаси дейилади. Бюджетни режалаштириш деб - маълум бир режали вақт ичида молиявнй ресурсларнинг миқдори, умумдавлат мақсадларини амалга ошириш учун давлат бюджстига келнб тушишини ва сарфланишини аниқлайдиган жараёнга айтилади. Бнр вақт ичида давлат бюджет сиёсатини ўзига хос хусусиятлари билан боглиқ бюджет тизимини айрим бўпшлари орасида тақсимлаш ва қайта тақсимлаш кўрсаткичларини аниқлайди. Ҳар бир бюджет харажатларининг таркиби айрим давлат маҳаллий ҳокимият органлари орасидаги давлат функцияларини тақсимланишига боғлиқ бўлади, масалан: даромадларнинг таркиби ва ҳажми - давлат солиқлар тизими ва солиқлар сиёсатига хос хусусиятлар, ҳамда бюджетни тартибга солиш тизимининг хусусиятлари. Ҳалқ ҳўжалик тизимида ва режаларни молиялаштиришда асосий ўринни давлат орқали жамланган молиявий баланс - давлат бюджети эгаллайди. Унда бир-бири билан молиявий-ашёвий шаклида таққослаб бўлмайдиган ҳамма ижтимоий ишлаб чиқаришнинг маҳсулотлари пул шаклида жамланади. Балансли усул зарур бўлган ҳисоботлар орқали режани реал ва балансли эканлигини текшириб чиқишни, ҳалқ ҳўжалигинннг ривожлаишига керакли умумиқтисодий пропорциялариг риоя қилишни, давлат бюджетини, тармоқлар молиявий режаларини, банкларни кредит ва касса режаларини ва умуман молиявий режалар тизимини баланс шартлари билан таъминлайди. Ижтимоий соҳаларнинг кўплигига, ҳозирги замонда бўлиб ўтаётган ўзгаришларнинг анчаси норма бўлиб қолган ва шундан келиб чиққан ҳолда

www.arxiv.uz раҳбарларнинг асосий вазифаларидан бири бўлиб фаолиятларини муваффақиятига таъсир этадиган кутилган ва кутилмаган ўзгаришларни бартараф қилишдир. Бу ўз^аришлардан сиёсий ўзгариш, пулнинг қийматини ўзгариши, иқтисодий ва технологик ўзгаришлар бўлиши мумкин. Охирги йилларда бу ўзгаришларни тезлиги ўсиб бормоқда ва улар кескин, кутилмаган бўлиб қолмоқда. Омилларнинг ўзгаришини аниқловчи рўйхат етарли даражада бўлиб, ҳар хил шароитда ўзгариб боради, шунинг учун у билан фойдаланишга ягона ишлаш усули бўлиши мумкин эмас. Ҳар бир корхона ўз фаолиятини иқтисодий аҳволини ҳар томоилама таҳлил қилиб, афзалликларини ва камчиликларини намоён этиши ҳамда шароитини тушуниши учун имкон қадар кўп изланиб ўрганиши шарт. Бу таҳлил натижасида ўзгаришларнинг тузилишини аниқлаб ва зарур бўлса уларга таъсир этиш мумкин. Бу ишда асосий аҳамиятга эга бўлган йўналишлардан бири - корхона молиявий аҳволи ўзгаришларининг ҳисоботини ишлаб чиқишдир. Молиядан бошқа ҳеч қандай соҳада бу ҳодисалар сезиларли даражада бўлмаган ва молиявий менежерларни хавф-хатар ва ноаниқлик ҳолатида қолдирмагаи. Ҳавф-хатарлик аниқланишшш баҳолаш ва режалаш мумкин, лекин ноаниқликнн баҳолаш ва режалаш мумкин эмас. Молиявий менежерлар режанинг мезонларини бир ҳил қилиб олишолмайди, чункн мезонлар субъектив бўлиб, уларга маълум даражада ташқи шароитлар таъсир этади. Аммо, режалаштнриш ҳсч қачои тўлиқ ҳавфсизликда бўлишлигиин таъминламайди ва инқпрознинг олдини олишга упдайди. Молиявий менежер қуйидаги усулларни ўрганиши шарт: -айланма капиталга таъсир этувчи омиллар: хом-ашё, материалларнинг баҳоси, ишчиларнинг ойлиги, сотув баҳоси, кредит шартлари, капиталнинг айланиши (пулнинг товарга ва қайтапулга айланиш даври); -даромадга таъсир этадиган омиллар: олдинги ва ҳозирги солиқ қонунлари, хорижий валюта курси, рақобат;

www.arxiv.uz -капиталга, акционер капиталига, кредитга таъсир этувчи омиллар: инфляция ва ҳукумат сиёсати, фоизлар ставкаси, тўлов баланси, капиталга умумий талаб, инвестициои сиёсат(масалан: акционер капнталга қарашли мулк). Иқтисодий барқарорлик бўлмаган шароитда одатдаги режалаштириш усуллари доим ҳам фойдали бўлмаслиги мумкин. Уларга ташқи шароитлар таъсирининг етарли эмаслиги хосдир. Эгилувчан тизимли режалаштириш асосида, борган сари кўпроқ ташқи шартларнинг ривожланишига тааллуқли ҳар хил таклифларга асосланган фаолият тадбирлари ишлатилади. Бозор иқтисодиёти шароитида корхона ривожланишининг имкон бўлган йўлларини ўрганиб ва ишлаб чиқиш учун молиявий прогнозлаштириш зарур. Унинг асосий вазифаси - келажак даврда молиявий ресурслар ҳажмини аниқлаш, уларнинг манбаларини ифодалаб ва иложи борича самаралироқ ишлатиш йўлларини белгиламоқдир. Прогнозлаш, молиявий сиёсатни амалга оширишда пайдо бўлаётган шароитларни яхшилаб ўрганиб ва кўриб чиқишга имкон яратади, ички ва ташқи шароитларни инобатга олган ҳолда таҳлил қилиб, корхонани молиявий ва бозор шароитида фаолиятини мустаҳкамлашга келажакдаги молиявий стратегаяни аниқлайди. Корхона тараққиёти шароитларини ташкил этишда бошланғич бўлиб - прогнозлаштириш (ёки истиқболни белгилаш) майдонга чиқади. У ўз ичига қуйидагиларни олади: Биринчидан, акция курсини, қурилишга берилган лицензияларни буюртмаларини ҳажмини, асбоб ускуналарни етказиб бериш каби бозор кўрсаткичларни синчиклаб кузатиш. Тегишли статистик қаторлар кўпиича умумиқтисодий ўзгаришлар тўғрисида огоҳлантиради. Иккинчидан, прогнозлаштириш моделларининг ҳар бири иқтисод соҳасининг у ёки 6у томонини илмий тавсифини берган ҳолда фойдаланишни мўлжаллайди Модсл ичига динамик (ўзгаришларга бой) кўрсаткичлар ҳам кирптилади, шу қаторда фискал амалиётида юз бернши мумкин (эҳтимоли) бўлган ўзгаришлар ҳам эътиборга олинади.

www.arxiv.uz Натижа бўлиб, келгуси йилга иқтисодий ўсиш, меҳнат ва капитал бозорларнинг аҳволини прогнози бўлиши керак. Конъюнктуравий прогноз баҳолари сиёсатчиларга керак бўлгани каби, тадбиркорлар учун инвестициялар, маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажми ва бошқа кўрсаткичлар тўғрисида мўлжал бўлади. Эътибор бериш керакки, амалиётда иқтисодий прогнозлаштириш баҳоларнинг тўғрилигини етарли даражада кўрсатиб ва тасдиқлаб бера олмайди, чунки йирик иқтисодий ўзгаришларни прогнозлаштириш хизмати олдиндан кўра олмайди. Прогнозлаштиришга тўсқинлик қилувчи омиллардан бири иқтисодий сиёсатнинг мафкуралаштирилишидир. Молиявий режалаштириш жараёни иқтисодий кўрсаткичлардан фойдаланиш орқали амалга оширилади. Бундай иқтисодий кўрсаткичлар қуйидагилардир: маҳсулот чшлаб чиқариш, таннарх, фойда ва бошқалар. Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий режалаштириш жараёнини амалга ошириш анча қийинчиликларга, тўсиқларга дуч келинмоқда. Молиявий режаларни тузиш жараёни асосан уч босқичда олиб борилади: Биринчи босқич - ўтган базис йилида эришилган ҳамма иқтисодий. кўрсаткичлар бўйича, масалан, ишлаб чиқариш режаси, маҳсулот реализацияси, таннарх, асосий ва оборот фондларининг фойдаланиш даражаси ва шу кабилар бўйича чуқур иқтисодий тахлил қилинади. Иқтисодий тахлил жараёнида даромадларнинг кўпайтириш йўллари изланади, молиявий ресурслардан оқилона фойдаланиш йўллари ва чора - тадбирлари кўрилди ҳамда шулар асосида хомаки ҳисоблар ҳал килинади. Иккинчи босқичда - биринчи босқичдаги маълумотларга асосланиб, даромад ва харажатларнинг конкрет турлари бўйича молиявий ҳисоб-китоблар қилинади. Маълумки, молиявий кўрсаткичлар синоптик характерга эгадир, чунки улар бутун ишлаб чиқариш фаолиятининг молиявий якунини кўрсатади. Дастлаб, шу кўрсаткичларга асосланиб ишлаб чиқаришнинг ўсиши юзасидан хулосалар қилинади ва шу асосда молиявий кўрсаткичларни ўсиши ҳисоб-китоб қилинади.

www.arxiv.uz Учинчи босқичда - даромадлар ва харажатлар тенглаштирилади, иқтисодий таҳлил жараёнида даромадлар ва харажатларни усиш еки камайиш тенденцияси аниқланади. Молиявий режалаштириш жараёнида қуйидаги усуллардан фойдаланилади: баланс, норматив, коэффициент, иқтисодий тахлил ва бошцалар. . Ўзаро бир-бирига боғлиқ бўлган барча молия режалари йикиндиси молия режалари тизими деб юритилади. Бу молия режалари тизими територияларда, худудларда пул маблағларшш тақсимлашни, пул фондларини ташкил этиш ва улардан фойдаланишни, такрор ишлаб чиқариш жараёнида молиянинг алоҳида звенолари ролининг ифодаланишини ўз ичига олади. Молиявий режалаштириш жараёнида бир неча ҳил режалар тузилади. Умумдавлат фаолиятини ифодаловчи молия режаларига давлат бюджети, давлат социал суғурта бюджети, давлат мулкий ва шахсий суғуртаси молия режаси ҳамда территориал ва давлатнинг молия маблағларини кўрсатувчи йиғма молиявий маблағлари киради. Бу молиявий режаларда давлат бюджети алоҳида ўрин тутади. Давлат бюджетида давлат билан турли мулк формасига эга бўлган корхона, хўжалик ташкилотларининг молиявий муносабатлари акс этади. Унинг даромад қисмида даромадларни келиб тушиш манбалари кўрсатилади; харажат қисмида эса маблағларнинг социал-маданий тадбирларга, ҳалк хўжалигига, аҳолини ижтимоий ҳимоялашга, бошқарувга, мудофаага ва бошқаларга сарфланиши акс эттирилади. Давлат бюджетининг яна бир муҳим аҳамияти шундаки, у бошқа молия режалардан фарқ қилиб қонун тариқасида тасдиқланади. Молия режалари тизимида соҳалар молия режалари асосий ўринни эгаллайди ва бу ерда даромадлар ва харажатлар баланси муҳим рол ўйнайди. Ҳозирги пайтда корхоналар молиявий режалари бизнес режалар деб юритилмоқда. Ҳар қайси режа мўлжалланган давр учун даромадлар ва ҳаражатлар, молия ва кредит тизимларининг звенола~ри ўртасидаги алоқалар (ижтимоий суғуртага ажратма бадаллари, бюджетга тўловлар, банк кредити учун тўлов ва бошқалар) аниқланади.

www.arxiv.uz Истиқболлаштириш халқ хўжалик режалаштиришининг илмий-аналитик этапидир. Унинг хўжалик режалаштириш ишлаб чиқаришдаги бош масаласи - бу ижтимоий, иқтисодий ва илмий-техник жараёнларидаги илмий таҳлил, рўёбга чиққан ҳолатга ва хўжаликни ривожлантиришдаги вужудга келган муаммоларга баҳо бериш барча мавжуд бўлган ривожлантириш йўналишларини белгилашдан иборатдир. Истиқболлаштириш усуллари қуйидагича туркумланиши мумкин: 1. Истиқбол мақсадига кўра - конфирматив ва режаификацион (оператив, тактик ва стратегик); 2. Прогнознинг белгиланишига кўра - умумий ва махсус белгиланган истиқболларга, бошқарув истиқболларига; 3. Тасдиқлаш даражасига кўра - интуитив ва мантиқий; 4. Натижаларни ифодалаш шаклига кўра - сифат ва миқдорий истиқболларга; 5. Муддатга кўра-узоқ муддатли, ўрта муддатли ва қисқа муддатли истиқболларга. Бозор иқтисодиёти режалаштиришдан тўлиқ воз кечмайди, чунки режа расмийлаштирилган бошқарув ечимининг намоён бўлишидир. Аммо, бозор иқтисодиёти режали иқтисодга қараганда анча эгилувчан, топқир ва бунда унга прогнозлар ва программаларни таҳлил қилиш ёрдам беради. Бунда эса молиявий ресурсларни истиқболлаштириш ҳамда молия бошқаруви жараёнида улардан фойдаланишнинг ўзаро алоқалари ўртасидаги муаммо келиб чиқади. Режали иқтисодиёт шароитида, молиявий режалаштиришга хос бўлган директив ва қўшиб ёзишлар характерига эга бўлган турли хил, режаларнинг амал қилиш пайтида, молиявий истиқболлаштириш рад этилмаган. "Мамлакатимизда истиқболларнинг турли хиллари ишлаб чиқилган эди: демографик, тиббий ресурсларнинг, илмий-техник тараққиётининг, молиявий ресурсларнинг ва бошқаларнинг. Бунда тараққиётни режалаштиришнинг муддати ўсиб борар эди, яъни 5 йилликнинг ва ундан ҳам ортиқ муддатларга. Тараққиётни режалаштириш

www.arxiv.uz программалар билан тўлдиршиб борилар эди. Аммо истиқболларга ва қисман программаларга бўлган умумий муносабат асос сифатида намоён бўлмас эди. Агар бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда дастурли усул режалаштириш қаторида амал қилса, режали иқтисодиётда, дастурлар деган мулоҳаза юритилар эди. Молиявий кўрсаткичларнинг ҳам истиқболли ҳам режали ҳисоб-китоблари турли хил усуллардан фойдаланишни тақозо этади: шулардан энг муҳимларига қуйидагилар киради: экстраполяция усули, норматив (меъёрий), математик моделлаштириш, таққослаш усуллари киради. Экстраполяция усули молиявий кўрсаткичларнинг динамикасини намоён қилишда, уларни аниқлаш, ҳисоб-китобларда кўрсаткичларнинг жорий давридагилардан фойдаланади. Норматив (меъёрий) усул ўрнатилган иқтисодий норма ва нормативлардан фойдаланишни талаб этади. Математик моделлаштириш усули реал иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни бошқаришда турли молиявий моделларни тузишдан иборатдир. Тшррслаш усули илмий-техник, иқтисодий, маданий ва бошқа омилларнинг жаҳон масштабидаги ривожланиш тизими билан ўзаро таққослашдан иборатдир. Молиявий режалар молия тизимининг барча звеноларини ўз ичига олади ва шу билан биргаликда молиявий режанинг шакли, унинг кўрсаткичлари таркиби молиявий тизимининг мос звеносидаги мазмунини акс эттиради. Шундай қилиб, тижорат фаолияти билан шуғулланувчи корхона ва ташкилотлар, даромадлар ва харажатлар балансини тузадилар; нотижорат фаолияти билан шуғулланувчи муассасалар эса - сметаларни тузадилар; жамоа хўжаликлар, ширкатлар умумжамоа бирлашмалар ва суғурта компаниялари молиявий режалар; давлат хукумати органлари эса - турли хил даражадаги бюджетларни тузадилар Молиявий режалаштиришнинг конкрет масалалари молиявий сиёсат орқали аниқланади. Бу аниқлаш орқали режадаги топшириқларни бажариш учун керакли бўлган пул маблағларининг ҳажми ва уларнинг манбалари, даромадларнинг ўсиш ҳажми резервларининг намоён бўлиши, харажатлардаги иқтисодни; марказлашган

www.arxiv.uz ва марказлашмаган фондлар ўртасида маблағларни тақсимлашда самарали ва энг қулай мутаносибликни ўрнатишни; ва бошқаларни кўриш мумкин. Маъмурий бошқарув тизими шароитида пул даромадларининг ва йиримларининг тақсимланиши ва туркумланиши, уларнинг марказлашган ва марказлашмаган фондларда пул маблағларининг гурухданиши директив режалаштириш орқали аниқланар эди. Бозор иқтисодиёти шароитида режалаштириш бошқарув функцияси сифатида, ижтимоий ва иқтисодий фаолиятнинг барча томонларининг умумий шаклини қабул қила олмайди. Бундан келиб чиққан ҳолда, бозор иқтисодиётида ишлаб чиқариш жараёнида ҳамда товарлар ва хизматлар реализациясида хукмрон ва аниқловчи усул бўлиб - пул, баҳо, қиймат қонуни, талаб ва таклиф қонунини ўз ичига олган бозор механизми билан ташкил қилади. Бозор механизмининг бундай муҳити режалаштириш элементлари иштирокида ишлаб чиқариш ва алмашув натижаларини аниқловчи прогноз услубиёти амал қилишини аниқлаб беради. Бозор иқтисодиёти ўзининг бош омиллари билан амал қилади, яъни товарлар, ишчи кучи, ссуда капиталлари баҳоси бевосита товарлар ва хизматларга бўлган талаб ва таклиф нисбатига боғлиқдир. Бозорни ўрганиш, уни ташкил қилиш ва режалаштиришнинг элементларини бошқариш маркетинг мазмунини ташкил қилади. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида иқтисодий ислоҳотнинг амал қилиши бошқарувнинг муҳим ва бош функцияси сифатида режалаштириш ўрин эгаллайди. Молиявий режалаштириш бозор иқтисодиёти талабаларини ҳисобга олган ҳолда янги ўзига хос белги ва томонларига эга бўлади. Бюджет томонидан молиялаштиришда (халқ маорифи, соғлиқни сақлаш ва бошқалар) халқ хўжалигининг бошқа тармоқлари ҳам бу хусусиятга эгадир. Уларнинг сметаларида директивлик характери камайиб, узоқ вақт давомида иқтисодий ва ижтимоий нормативларга асосланган ҳолда кўрсаткичларнинг ҳисоб- китобини тўтрилигини тасдиқловчи белгаларга эътибор қаратилмоқда. Смета бюджет томонидан молиялаштириладиган ташкилот ва муассасаларга қўшимча

www.arxiv.uz даромад олиш мақсадида хўжалик ҳисоб-китобларидан фойдаланиш маслаҳат берилмоқда. Бюджетдан ташқаридаги маблаг сифатида амал қилувчи бу ресурслар жамоанинг ишлаб чиқариш ва ижтимоий фаолиятини кенгайтиришни таъминлайди. Моддий ишлаб чиқариш соҳасида қисқартирилган шаклда-молиявий режадан фойдаланилади. Молиявий режа даромад ва ҳаражат қисмларида (майда ва ўрта корхоналарда ҳамда бошқа шаклларда) бу даромадлар ва ҳаражатлар балансидир. Бозор иқтисодиёти шароитида мамлакатнинг ривожланишида молиявий режалаштиришга талаб камайгани йўқ. У аввалгидай ишлаб чиқариш фондларининг кенгайтирилган доиравий айланишини молиявий ресурслар билан таъминлашга, молия-хўжалик фаолиятида самарадорликнинг юқори кўрсаткичларига эришишга, корхонанинг молиявий чидамкорлигини ва тўловга қобилиятини мустаҳкамлашга шароит яратиб беришга қаратилгандир. Ҳозирги пайтда аввалги директив режалаштириш тизими даврига қараганда молиявий режалаштириш сифатини ошириш мақсадга мувофиқцир, чунки бозор муносабатларида ўз фаолиятининг самарасизлиги, шу билан биргаликда молиявий режалаштиришда нотўғри ҳисоб-китобларни юритишда жавобгарликни корхонанинг ўзи тортади. Янги хўжалик юритиш шароитида ўзининг катта ролини сақлаб қолган молиявий режалаштириш ўз навбатида қайта қурилган бўлиши лозим. Унинг мазмуни ва амалдаги шакллари хўжаликнинг янги иқтисодий шароитлари бўлган ўзгаришлари билан боғлиқ ҳолда амалга оширилади. Ҳозирги пайтда молиявий режалаштириш бозорнинг конъюктурасини ҳисобга олган ҳолда бирор бир воқеликнинг бўлиш эҳтимоли борлигини ва шу билан биргаликда моддий, меҳнат ва молиявий ресурсларнинг ҳолатининг ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда корхонанинг фаолияти асосларини таъминламоғи лозим. Молиявий ва хўжалик мустақиллигини мавжуд шароитида корхонанинг ўзи мустақил тарзда ўзининг режаларини ишлаб чиқади ва, бунда унинг ягона мақсади- хўжаликни юқори самарадорликка етказишдир. Шунинг учун ҳам молиявий режалаштиришда катта эътиборни корхона ўзининг ички резервларини тўлиқ

www.arxiv.uz намоён қилишга, ишлаб чиқариш воситаларидан самарали фойдаланишга, моддий меҳнат ва пул ресурслардан унумли фойдаланишга, ишлаб чиқаришни тўғри ва яхши ташкил қилишга ва бошқаларга қаратилгандир. Бозор иктисодиётига ўтиш билан боғлиқ ўзгаришлар молиявий режалаштириш усулларида ўз аксини топади. Агар яқин вақт ичида бозорнинг коньюктураси ва у билан боғлиқ корхонанинг амал қилиши тўғри ва аниқ ҳисоб- китоб қилинган бўлса, унда корхонанинг тараққиёти узоқ муддатли жараёнлар орқали фақатгина прогнозлаштирилади. Шунинг учун ҳам молиявий режалаштириш, бир томондан яқин вақт ичқца молиявий кўрсаткичларни аниқ ҳисоб-китобига ва уларнинг белгиланган молиявий хужжатдаги баланс боғланишига қаратилса, иккинчи томонда эхтимоллик ва кўп вариантлик характерга эга бўлган прогноз ҳисоб-китобларига қаратилгандир. Молиявий режалашнинг янги мазмуни бош воситасини ҳам талаб қилади, яъни аввал молиявий кўрсаткичларни ҳисоб-китобида фойдаланилган усуллар қаторида, иқтисодий математик усуллардан ва модсллаштиришдан кенг фойдаланиш зарурдир. Бир йил давомида қамраб олинган молиявий жараёнлар ўз аксини корхонанинг молиявий режасида топади. Молиявий режа аввалгидек даромадлар ва харажатлар баланси шаклида даромадларнинг ва йиғимларнинг келиб тушиши, маблағларнинг сарфланишини акс эттирувчи корхона молия хўжалик фаолиятининг ҳамма томонларини акс эттиради. Албатта, бунда баланснинг тузилиши корхона фаолиятининг барча соҳалари бўйича ишлаб чиқилган, яъни ишлаб чиқариш, маиший, инвестицион, ижтимоий ва бошқа фаолиятлари бўйича режа ҳисоб-китобларидан фойдаланигани талаб этади. . Уларга - таянган ҳолда корхонанинг молия бўлими ўзининг умумий молиявий натижасини (фойда ва зарарни) ва унинг турли хил фаолиятининг улушини ташкил қилувчиларни, яъни бюджет ва бюджетдан ташқари фондларга тўловлар, восита корхона ихтиёрида қолган соф фойда молиявий ресурслар ва уларнинг ишлатилишиниб тўлиқ ҳисоблаши мумкин.

www.arxiv.uz Даромадлар ва ҳаражатлар баланси бозор иқтисодиёти шароитида риоя қилиш шарт бўлган бир неча умумий тамойиллари бўйича бошқарилиши керак. Шунинг учун ҳам молиявий ресурслардан фойдаланишнинг аниқ йўналишини аниқлаётган пайтда тушаётган тушум даражасининг фарқини ҳисобга - олган ва харажатларни танлаш ва бу орқали юқори рентабелликни таъминлаш назарда тутилмоғи лозим. Узоқ муддатли сарф харажатларни танлашда энг иқтисодли молиялаштириш усулларни кўзда тутмоқ лозим. Даромадлар ва ҳаражатлар балансини тузаётган пайтда албатта корхона фаолиятига кучли таъсир қилувчи инфляция жараёнини ҳисобга олиш керак. Ишлаб - чиқариш хўжалик фаолиятидан келувчи фойда, яъни амортизация ажратмаларнинг келиб тушиши, ишлаб чиқариш сферасига ва ижтимоий инфратузилмасига келувчи капитал қўйилмаларига келган ҳаражатлар, корхона учун бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматларга тўловлар, резерв фондига бадаллар инфляция таъсирида бўладилар. Шунинг учун ҳам даромадлар ва ҳаражатлар балансида инфляциянинг ўсиш индексини ҳисобга олган ҳолда уларнинг корректировкасини назоратда тутмоқ лозим. Корхонанинг молиявий режасида кўрсаткичларнинг умумий доираси бўйича режа ҳисоб - китобларининг якуний натижалари кўрсатилади. Бу кўрсаткичлар турли ҳил молиявий ресурсларнинг келиб тушиши ва улардан фойдаланишнинг йўналишларини хусусиятлайди. Корхонанинг даромадлар ва харажатлар балансининг мазмуни молиявий жараёнларни акс эттириб, таркибий тузилиши 4 та бўлимдан иборат. 1 - бўлим. "Даромадлар ва маблағларнинг келиб тушиши". Бунга барча банкдан ва давлатдан (бюджет ва бюджетдан ташқари фондлар) келиб тушадиган маблағлардан ташқари, корхонанинг барча молиявий ресурслари киради. Бу бўлимнинг кўрсаткичлари таркибига қуйидагилар киради: асосий фаолиятдан келган фойда, қимматли қоғозлар бўйича фоизлар ва дивидендлар, илмий тадқиқот характеридаги шартнома бўйича ишлардан келадиган даромадлар, амортизация ажратмалари, ҳисобдан чиқарилган мулкнинг сотилишидан тушган маблағлар ва бошқалар.

www.arxiv.uz 2 - бўлим: "Харажатлар ва маблағларни ажратиш". У ўзида ишлаб чиқаришни кенгайтиришга молиявий ресурслардан фойдаланишни, фаолиятнинг энг яхши натижаларини иқтисодий рағбатлантиришни, оператив ва бошқа харажатларни акс эттиради. Бу бўлим ўз ичига қуйидагиларни олади: капитал қўйилмалар, иқтисодий қўйилмалар, ривожланиш фондига ажратмалар, қимматли қоғозларни харвд қилишга кетган харажатлар, турли хйл ажратмалар ва бошқалар киради. 3 -бўлим:"Корхонанинг банк муассасалари билан ўзаро кредит муносабатлари". Бунда корхонанинг олган ссуда бўйича қарзлари назарда тутилади, уларнинг қайтарилиши ва кредитдан фойдаланиши учун фоиз тўловлари акс эттирилади: Бу бўлим 2 қисмдан иборатдир: даромад қисмида корхонанинг олган ссудалари акс эттирилади, харажат қисмида - уларнинг вақт билан қайтарилиши ва улардан фойдаланганлик учун фоиз тўловлари акс эттирилади. 4-бўлим: "Корхонанинг бюджет ва бюджетдан ташқари фондлар билан ўзаро муносабатлари". Бу бўлимга бир томондан бюджет ва бюджетдан ташқари фондлардан маблағларнинг келиб тушиш тартиби акс эттирилади. Нотижорат фаолияти билан шуғулланувчи ташкилот ва муассасалар ўзларининг молиявий режаларини мустақил равишда ишдаб чиқадилар. Бунда бюджет маблағлари. ҳисобига молиялаштирилган муассасалар харажатлар сметаларини ташкил қиладилар, ўзининг талабларига нафақат бюджет маблаклари ҳисобига, балки молиявий ресурсларнинг бошқа хил турлари билан жавоб берган ташкилот, муассасалар харажатлар ва даромадлар сметаларини ишлаб чиқарадилар. Тижорат фаолияти билан шурулланувчи корхоналарнинг молиявий режаларидан сметанинг асосий фарқи шундан иборатки, сметада харажатлар тўлиқ кўрсатилади, даромадлар эса турли хил манбаларнинг қисмларидангана намоён бўлади. Берилган маълумотларга кўра сметани тузиш учун назорат рақамлари ҳамда иқтисодий нормативлардан фойдаланилади. Назорат рақамлари - бу белгиланган муассасанинг фаолият самарасини аниқлаш ҳамда унинг ривожланиш истиқболини аниқловчи кўрсаткичдир. Масалан, ўқув муассасаларда ўқийдиганларнинг Ғўқувчилар, студентлар сони

www.arxiv.uz ўртача йиллик ҳисобида ставкаларнинг миқдори мактабларда педагогик ишчиларнинг техникум ва олийгоҳларда профессор-ўқитувчилар таркибиҒ; стационар тоифадаги медицина ташкилотларида - касалларнинг ётар-турар жойи, уларнинг ишлатилиши ҳамда медикларнинг ставкаларини ифодаловчи кўрсаткичлар ишлатилиши лозим, амбулатория - поликлиника муассасаларида касалларнинг докторлар қабулида бўлиши ва медикларнинг ставкалари миқдорини ифодаловчи кўрсаткичлардан фойдаланилади ва ҳоказо. Назорат рақамлари директив характерга эга эмас ва муассасаларнинг фаолиятида турли хил хизматлар кўрсатиш бўйича якунловчи натижаларни ёрқин намоён қилади. Назорат рақамлари ўз ичига қуйидагиларни олади: -муасаса томонидан хизмат қилувчи аҳолининг (контингентлар- нинг) сони ва таркиби; -муассаса томонидан қилинган хизматларнинг ҳажми ва |хизмати|сифати| масалан поликлиникада қабул қилинган беморларнинг сони, мактаб битмрувчиларнинг сони ва ҳоказо|; -муассасаларнинг техника билан таъминланганлик ва транспорт билан таъминланганлик кўрсаткичлари; -муассасаларнинг меҳнат жамоаларини ижтимоий ривожланишини белгаловчи кўрсаткичлар. Молиявий режалаштиришда фойдаланилган иқтисодий нормативлар ўз ичига қуйидагиларни олади: -амал қилувчи муассасани бюджет томонидан молиялаштириш; -иш ҳақи фондини ташкил қилиш; -ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожлантириш фондини ташкил қилиш; -валюта маблағлари ҳисобига валюта ажратмалари фондини ташкил қилиш. Бюджет томонидан молиялаштириш сарфларининг нормативлари аҳоли ва юридик шахсларга бепул хизмат кўрсатувчи муассаса фаолиятни таъминловчи молиявий маблагларнинг умумий суммасини ҳисоб - китоб қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Нотижорат фаолияти билан шуғулланувчи ташкилот ва

www.arxiv.uz муассасаларнинг назорат сонлари ва иқтисодий нормативларидан ташқари давлатнинг марказлашган капитал қўйилмалари ҳисобига янги қурилмалар ва объектларни ишга тушириш учун улар давлат буюртмаларини ҳам олишлари мумкин. Назорат рақамлари иқтисодий нормативлари ва давлат буюртмаларига асосланган ҳолда ташкилот ва муассасалар керакли ҳисоб - китоблар қилишлари ва харажатлари ва даромадлар сметалари тузилиши мумкин. Смета бюджет муассасасининг бошлиғи ва касаба уюшмаси билан биргаликда тасдиқланади. Тузилган смета шартли реквизитлардан ташқари| яъни муассасанинг номи; қайси бюджетдан молиялаштирилганлиги; смета тасдиқлаган шахснинг имзоси ва бошқалар| яна ўз ичига учта бўлимни олади. 1. Ҳаражатлар ва даромадлар. 2. Ишлаб чиқариш кўрсаткичлари. 3. Ҳаражатлар ва даромадлар ҳисоб - китоби ва тасдиқланиши. Ҳаражатларнинг биринчи бўлимида қуйидагилар кўрсатилади: - Моддий ва унга тенглаштирилган ҳаражатлар. - Иш ҳақи фонди. - Ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланиш фонди. - Моддий рагбатлантириш фонди. - Бошқа фондлар ва резервлар. , Даромадларнинг биринчи бўлимида қуйидагилар қўрсатилади: • Бюджет томонидан молиялаштириш. • Аҳолига қўшимча пулли хизматлар. • Ташкилотлар ва корхоналар билан тузилган шартномалар асосида хизматлар кўрсатиш. • Бошқа тушумлар. • Ижара берилган мосламалар ва жойлардан келган тушум. Молиявий истиқболлаштиришнинг асосий вазифаларини ва принципларига ҳаққоний баҳо бериш жараёнида биз яна бир муҳим масалани яққол кўришимиз мумкин.

www.arxiv.uz Бу масалани асосий молиявий режалаштиришнинг бир қатор масалаларини ҳал қилишда иқтисодий математик моделлардан самарали фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Берилган масалаларни ҳал қилишда иқтисодий математик моделидан амалиётда етарлича тушунган ҳолда фойдаланаолмаётир. Иқтисодий математик моделдан молиявий режалаштиришда қўллашнинг етарли шарти модель ҳисобларини технологиясининг амалдаги технология билан мос бўлишидир. Технологиянинг мос килиши учун қуйидаги моделлари амалиётда фойдаланиш учун тавсия қилинади: 1. конкрет масалаларни ечиш ва режалаштириш жараёнида бевосита элемент бўлмоғи лозим. Моделларнинг фойдалилиги режалаштирилаётган иқтисодий кўрсаткичларни ўз ичига олиш билан белгиланади. Фақат шу асосда модел режалаштириш - жараёнида ишлатилиши мумкин; 2. адреслиликка эгалик. Бу тавсияларнинг айнан белгиланган конкрет режалаштириш органларига қаратилган бўлиши лозимлиги билан белгиланади. 3. иложи борича содда бўлмоги лозим. Моделнинг соддалиги ундан фойдаланувчиларнинг тез вақт давомида уни ўзлаштириш имкониятини билдиради. Соддалик принципи қуйидагича таъминланади; -режалаштирувчиларнинг ҳисоб жараёнида улар учун оддий бўлган бир хил терминлари кўрсаткичларнинг қўлланилиши; -модел идентификацияси учун ишлатилаётган шундай аҳборотни қўллаш лозимки, у режалаштириш ва статистика органлаги ўртасидаги барча келишмовчиликларни бартараф қилсин. 4. ўзининг натижаларига тўлиқ етарли жавобгарликни олувчи хизматчининг стратегик режа ечимларини танлаш эркинлигини таъминлаш. Иқтисодий математик усуллардан ЭҲМдан фойдаланиш орқали режалаштиришда мавжуд бўлган, чегараларни бартараф қилишга, ишлаб чиқилган кўрсаткичларда бўлган ўзгаришлар бўлган режа масалаларни аниқлашда имкон яратишга, хақиқатдаги иш натижаларни ҳисобга олган ҳолда кутилаётган режа топшириқларни бажарилишини ҳисоблар чикаришга имкон яратади.

www.arxiv.uz Молиявий кўрсаткичларнинг ҳам итиқболли ҳам режали ҳисоб-китоблари турли ҳил методлардан фойдаланишни тақазо этади, шулардан энг муҳимларига қуйидагилар киради: экстрополяция методи, норматив|меъёрий|математик моделлаштириш таққословчи метод, балома методлари, экспертиза методлари киради. Экстрополяция методи молиявий кўрсаткичларнинг динамикасиви намоён қилишда уларни аниқлаш, ҳисоб- китобларда кўрсаткичларнинг жорий давридагилардан фойдаланилади. Бу методвинг моҳияти шундан иборатки прогнозлаштирилаётган объектлик ўрганишда ҳамда унинг ўтмишдаги ва ҳақиқатдан ривожланишда- келажакдаги ривожланиши ўрганилади. Экстрополяция функционал боғланишдаги формасида эгри чизиқларнинг элеперик курилишида баланси оқималарда сифат ва миқдор функционал тизими ва тузилишига эга характеристикаларнинг статистик тенденциялар асосида ишлаб чиқарилади. Экспертиза методи. Экспертиза методи берилган объектга олимлар ва мутахасис экспорт томонидан тараққий ривожланишига ҳаққоний баҳо бериш асосида мавжудлиги билан белгиланади. Бу олимлар ва мутахассис- экспертлар ишлаб чиқарган баҳо, алтернатив гипотезлар ва мавжуд бўлган ва туғилаётган истисноларни ҳал этишда барча мавжуд бўлган йўлларни излаб топадилар. Эксперт баҳолари мустақил ёки жамоа томонидан айтилган муҳокамаларга асосланади. "Истиқболлаштириш"- олиндан башорат қилиш. Прогнозлаштириш иқтисодий воқеликни ёки объектлик келажакда ревожланишининг олдиндан - башорат қилиш усулидир. Истиқболлаштириш жамиятнинг барча соҳаларида назария ва амалиёт ўртасида мухим манба бўлиб ҳисобланади. Ижтимоий ривожланишни прогнозлаштиришнинг муҳим йўналишларидан бири молиявий прогнозлаштиришдир. Иқтисодий истиқболлаштириш предмети объектларнинг келажакда қандай ҳолатда бўлишини билиш, молиявий прогнозлаштириш қонуниятлари билиш ва йўлларини қидириш ҳисобланади. Молиявий истиқболлаштириш жамият ривожланиш қонунлари билишга ҳамда ижтимоий иқтисодий ривожланиш йўллари ва фан тараққиётга асосланади.

www.arxiv.uz Мақсади, вазифаси, объекти, усуллари ва бошқаларга қараб, прогнозларни турли хил турларга ажратиш мумкин. Уларга қуйидагилар киради: 1. Истиқболлаштиришнинг қўлами бўйича: а)макроиқтисодий истиқболлар; б)тармоқлараро ва худудлараро истиқболлар; в)халқ хўжалик комплексларнинг ривожланиш истиқболлари. 2. Амал қилиш вақти бўйича: а)оператив истиқболлар |1 ой муддатгача|; б)қиска муддатли истиқболлар |1 ойдан 1 йилгача|; в)ўрта муддатли истиқболлар |1-5 йилгача|; г)узоқ муддатли истиқболлар|5-15-20 йилгача|; 3. Ўрганилаётган объектларнинг характери бўйича: а)ишлаб чиқариш муносабатларнинг ривожланиш истиқболлари; б)фан-техника тараққиётининг ижтимоий иқтисодий шарт-шароитлари ва оқибатларини истиқболларини; в)халқ хўжалик ривожланишиниг истиқболлари; г)молиявий муносабатларни истиқболлаштириш; д)даромадлар ва иарҳларни истиқболлаштириш. Жаҳон амалиётида макроиқтисодий режалаштириш турли туман усуллари қўланилади. Бу усулларни қуйидаги чизмада кўриш мумкин:

$www.arxiv.uz Режалаштириш усуллариБаланс усули Норматив усул И=тисодий математик усул Дастурий ма= садли усул Баланслар- нинг тури Норма ва нормативлар нинг турлари И=тисодий модуллаш ти риш М а=садли дастурларнин г турлари Йи\ма Хусусий ХХБ М Щ Т ТБ И=тисоди йИжтимоий Илмий техник Худудий Экологи к Хыжалик ташкили йКорреля- цион тахлилИ=тисоди йИжтимоий Технологи к Экологи к$

www.arxiv.uz Иқтисодий даражада мувозанатни таъминлашда йиғма ва хусусий балансдан кенг қўлланилади. Йиғма баланслар миллий иқтисоднинг ривожланиш натижаларини ифодаловчи иқтисодий кўрсаткичларни аниқлашда кенг қўлланилади. Хусусий этувчи омилларни ҳисобга олишда, молиявий ва меҳнат ресурсларига бўлган талаб ва таклиф ўртасида мувозонатни таъминлаш учун хизмат қилади. Ҳалқ хўжалиги баланси қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади: 1. Жаъми ижтимоий маҳсулот ишлаб чиқариш ва тақсимлашнинг йиғма баланси. 2.Миллий даромад ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва қайта тақсимлашнинг йиғма баланси. 3. Асосий фондлар ва капитал қўйилмалар баланси. 4. Меҳнат ресурслари йиғма баланси. Моддий баланслар моддий ресурсларга бой бўлган талаба ва таклиф ўртасида мувозанатни ўрнатиш учун хизмат қилади. Иккала балансларнинг ресурслари қуйидаги моддаларни ўз ичига олади. 1. Йил бошидан қолдиқ. 2. Ишлаб чиқариш 3. Импорт 4. Бошқа тушумлар Ишлаб чиқариш воситалари моддий баланс ресурсларни қуйидагича тақсимланишини кўзда тутади.

www.arxiv.uz 1. Ишлаб-чиқариш фойдаланиш эхтиёжлари. 2. Капитал қурилиш эҳтиёжлари 3. Бозор фонди 4. Экспорт 5. Бошқа ҳаражатлар 6. Йил оҳиридаги қолдиқ Истеъмол буюмлари моддий баланси 1. Бозор фонди 2. Бозордан ташқари фонд а) саноатда қайта ишлаш; б) саноатдаги истеъмол; 3. Экспорт 4. Бошқа харажатлар 5. Йил оҳиридаги қолдиқ Молиявий баланслар ёки қиймат баланслари ҳам 2 қисмдан иборат бўлиб, 1 қисмида даромадлар, 2-қисмда харажатлар акс эттирилади. Харажатлар қисмида эса давлат бюджет томонидан, яъни халқ хўжалиги молиялаштириш характерлари, фан бошқарув учун харажатлар ва бошқа шу каби моддалар акс эттирилади. қиймат балансларнинг энг содда кўриниши бу аҳолининг пул даромадлари ва харажатлари баланси ҳисобланади. Аҳолининг пул даромадларини қуйидагилар ташкил этади. 1. Иш ҳақи ва иш ҳақи кўринишидаги бошқа пул даромадлари. 2. Жамоа хўжаликларда меҳнат ҳақи. 3. Нафақалар, стипендиялар турли хил пособиялар. Харажатлар қисмини қуйидагилар ташкил этади. 1. Товарларни сотиб олиш. 2. Хизматлар учун тўлов 3. Мажбурий тўлов 4. Жамғармаларнинг ўзгариши

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И. А., "Ўзбекистон - иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлидан". Т. : "Ўзбекистон", 1995, - 234 б. 2. Каримов И. А., "Ўзбекистон XXI - аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т. :"Ўзбекистон, 1997, - 326 б. 3. Акрамов Э. А., Таиров А. Э. "Экономические реформм Республики Узбекистан" - М. : ТОО "Люкс-арт", 1998. - 236 с. 4. "Ўзбекистон Республикаси молиявий қонунлари", 1997й. 1-12 сонлари, 1998й. 1-12 сонлари ва иловалари ва 1999й. 1-12 сонлари ва иловалари, 2000й. 1-12 сонлари ва иловалари. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, Молия ва нархлар илмий-тадқиқот институти, Т. : 1997 - 2000Й. 5. Родионова В. М. Финансм. М. : "Финансм и статастика", 1995, - 432с. 6. Гатауллин Ш. К. Солиқлар ва солиққа тортиш. Ўқув қўлланмаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитаси, Т. : 1996, - 3046. 7. Ткачук М. Й. Государственньш бюджет. Уч. пос. Минск: "Вўсшая школа", 1995, - 240 с. 8. Лободенко Н.В.Аудит и диагностика банкротства. ҒҒ"Финанси", 1997г., №2. 9. Бункина М. К., Семенов В. А. МАКРОЭКОНОМИКА (основў экономической политики)" Уч. пос. М.: АО"ДИС", 1996, - 320с. 10. Т. Маликов Молиявий қарор қилиш асослари. Т. : "Меҳнат", 1996.

O'xshashlar

Инвестиция фаолиятини режалаштириш ва истиқболини белгилаш

Корхоналарда молиявий режалаштириш ва бюджетлаштириш

Молиявий оқимлар индикатив режалаштириш ва тартибга солишнинг объекти сифатида

Молиявий оқимлар индикатив режалаштириш ва тартибга солишнинг объекти сифатида 2

Нарх белгилаш амалиёти