Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

414.5 KB

Ko'chirib olish

Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми Режа: 1. Молиявий фаолиятнинг асосий йўналишлари 2. Корхоналарда молиявий фаолиятни ташкил этиш масалалари 3. Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми 4. Молиявий менежмент механизмининг элементлари 5. Молиявий ричаг (дастаклар). Молиявий методлар тизими. Молиявий инструментлар (воситалар) 6. Корпоратив молияни бошқариш методларининг мажмуи. Операцион леверидж. Молиявий леверидж. Операцион ричаг даражаси 7. Молиявий ричаг даражаси. Зарарсизлик нуқтаси. Умумий ричаг даражаси 8. Молиявий менежментнинг ахборот таъминот тизими

Молиявий фаолиятнинг асосий йўналишлари Бозор иқтисодиёти хўжалик субъектлари орқали ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнида бозордаги талаб ва таклиф, аниқ истеъмолчиларнинг талаблари, ишлаб чиқарувчи учун максимал фойда олиш имкониятини туғдирувчи маҳсулот ишлаб чиқаришни кўзда тутади. Бошқарувнинг бозор шарт-шароитлари, Ўзбекистоннинг иқтисодий истиқболлари ва менталитети учун хусусиятли ҳисобла- нувчи бошқарув тизимини шакллантиришни, мамлакатимизда шакллантирилаётган бозор иқтисодиёти аҳоли учун реал иқтисодий эркинликнинг мавжуд бўлишини назарда тутади. Менежмент субъектларнинг бошқарувни самарали тизими сифатида бундай имкониятларга эгалигини тасдиқлайди. Ўзбекистон Республикаси ташкилотлари, корхоналарининг ташқи муҳитини ўрганиш (тадбиркорлик фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асослари, товарлар, хизматлар, молиявий бозорлар, баҳоларни шакллантириш тизимлари, бухгалтерия ҳисоби тизимлари) ва уларнинг асосий фаолият соҳаларини ўрганишнинг таҳлили (маркетинг тадқиқотлари, молиявий менежмент, ишлаб чиқариш, сотиш жараёнлари, бухгалтерия ҳисоби ва персоналларни бошқариш) шуни кўрсатадики, баъзи субъектлар имконият даражасида бундай ташқи муҳитнинг ўзгаришлари натижасидаги ноанъанавий янги муаммоларни анъанавий усуллар воситасида ўзига хос фаолият соҳаларини мослаштиришга ҳаракат қиладилар. Шунинг учун замонавий шарт шароитларда айрим субъект ларнинг олдида асосий вазифа сифатида ташқи муҳитнинг ўзгаришларига ўз фаолият соҳаларини тезлик билан мослаштира олиш ва вужудга келган муаммоларни осонлик билан ўз фойдасига ҳал этиш масаласи юзага келади. Худди шунингдек, ҳар қандай субъектнинг асосий фаолият соҳаларидан бири молиявий менежмент ҳисобланади. Молиявий менежмент - субъектларда молиявий ресурслар ва капиталларни бошқариш ҳисобланади. Молиявий менежмент фаолиятининг тури сифатида 2 та йирик соҳани кўриш мумкин:

- субъектнинг раҳбарияти томонидан қарорлар асосида молиявий ресурслар ва капиталларни бошқаришни ўз ичига олувчи ички хўжалик фаолияти; - корхона ва бошқа хўжалик субъектлари ўртасидаги молиявий муносабатларни ўрнатиш жараёнида амалга ошириладиган молиявий ресурслар ва капиталларни бошқаришнинг ташқи жараёни. Бошқарув тизими бошқарилаётган объектларга зарурий таъсирини таъминлайди. Бошқарув фаолияти одатда ташкилотнинг маъсул шахслари ўртасида ва махсус бўғинлари ўртасида тақсимланади. Бошқарув тизимининг бўғинлари чизиқли, функцинал, чизиқли-функционал, функционал- чизиқли ва бошқа турли комбинацияларда бўлиши мумкин. Молиявий бошқарувнинг замонавий тизими ҳисобланган молиявий менежментнинг асосий мақсади иқтисодий субъектлар ўртасида ўзаро ижтимоий адолатлилик тамойиллари асосида иқтисодий манфаатларнинг тақсимотига эришиш ҳисобланади. Молиявий менежментнинг муҳим услубий асоси сифатида уни ташкил қилишнинг умумий тамойилларини аниқлаб олиш ҳисобланади. Бу ўз навбатида молиявий менежментнинг ҳаракат фаолиятини аниқлаб олиш учун, уни амал қилишини умумий мезонларини аниқлаб олиш учун зарур ҳисобланади. Шуни ҳисобга олиш керакки, молиявий менежмент субъектларнинг ички доирасида эмас, балки доимий равишда бюджет, бюджетдан ташқари фондлар, банклар ва бошқа кредиторлар, молия кредит муассалалари, институционал инвесторларнинг ўзаро муносабатларида ҳам акс этади. Айрим ҳолларда, молиявий менежмент, режалаштириш, рағбатлантириш, алоҳида элементларнинг ўзаро мувофиқлиги, вариативлиги, мақсадли йўналтирилганлиги кабиларни ўз ичига олувчи бошқарувни ташкил қилишнинг умумий тамойиллари билан ҳам бирининг таъсир доирасида бўлади. Албатта биз таъкидлаганимиздек, молиявий менежмент тизимининг шаклла- ниши хўжалик субъектларининг иқтисодий мустақиллиги яъни тадбиркорлик

фаолиятининг кенг имкониятларини шаклланиши билан белгиланади. Бунда, бюджет билан ўзаро солиқли муносабатлар тизимининг шаклланиши, субъектлар асосий ва айланма маблағларни шакллантиришда кредит ва инвестицион усулларнинг шаклланиши, бозор механизмлари асосида уларнинг иқтисодий фаолиятидаги турли хатарлар бўйича масъулият, фойдани тақсимлаш имкониятини субъектларнинг ихтиёрига ўтиши ва бошқа омиллар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам молиявий менежмент концепциясини ўрганишнинг асоси тадбиркорлик фаолияти ҳисобланади деб таъкидлашимиз мумкин. Тадбиркорлик бу мулкдан фойдаланиш, товарларни сотиш, ишларни бажариш ва хизматлар кўрсатиш натижасида тизимли фойда олишга йўналтирилган мустақил, ҳамда хатар билан боғлиқ фаолиятдир. Молиявий менежмент билан хўжалик юритишга самарали таъсир этувчи молиявий жараёнлар ўзаро боғлиқдир. Молиявий менежмент субъектларнинг молиявий фаолиятида молиявий ресурслардан фойдаланиш ва уларнинг самарали йўналишларини танлаб олишни ўз ичига олиб, бу жараён таҳлил, режалаштириш, бошқарув, молиявий қарорларнинг қабул қилиш жараёни билан боғлиқдир. Тадбиркорлик жараёнида молиявий бошқарув вазифалари алоҳида бажарилган ҳолларда молиявий менежментнинг бошқарув- чи тизими ўз ичига қуйидагиларни олади: 1. Молиявий бошқаришнинг ташкилий таркиби. 2. Молиявий бошқарув қадрлари. 3. Молиявий дастаклар. 4. Молиявий усуллар. 5. Молиявий ахборот. 6. Молиявий бошқарувнинг техникавий воситалари. Бошқа иқтисодий категориялар каби молиявий менежментнинг моҳиятини уни бажарадиган функциялари орқали аниқлаш мумкин. Корхона ва тижорат

ташкилотларининг молиявий фаолиятини ташкил этиш самарали бошқаришнинг илмий жиҳатдан асосланган функциялари бўлишини талаб этади. Молиявий менежментнинг бажарадиган функциялари тўғрисида олимлар орасида ҳар хил ёндашув ва қарашлар мавжуд. Улар орасида энг кўп эътироф этилганлари қуйидагилардир: - такрор ишлаб чиқариш ва маблағларни баланслаштириш функцияси; - маблағларни тақсимлаш функцияси; - назорат функцияси. Молиявий менежмент такрор ишлаб чиқариш жараёнида ресурслар ва маблағларнинг баланслашган ҳаракатини таъминлаши лозим. Корхона иҳтиёридаги ресурсларнинг турли қисмлари айланиши муддатлари бир-бирига мувофиқ келмайди. Такрор ишлаб чиқариш жараёнига авансланган маблағ асосий капитал ва айланма капитал кўринишига эга бўлади. Авансланган капиталнинг таркибий қисмлари ҳар хил муддатларда пул кўринишига қайтади. Айни пайтда такрор ишлаб чиқариш узлуксизлигини таъминлаш учун асосий капитал ва айланма капиталнинг моддий элемент- ларини мувофиқ равишда янгидан тўлдириб туриш талаб этилади. Демак, молиявий менежмент корхонада молиявий ресурслар шаклланишини ва такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжларига мос равишда асосий ва айланма капитални тўлдириб туришга йўналтирилишини таъминлайди. Молиявий менежментнинг тақсимлаш функцияси унинг такрор ишлаб чиқаришдаги функцияси билан узвий боғлиқдир. Тақсимлаш қоплаш фондини ташкил этишдан бошланади. Ҳозирги шароитда фаолият кўрсатаётган корхона ва ташкилотларда ялпи олинган тушум қуйидаги тартибда тақсимланади. Даставвал, ялпи олинган тушумдан солиқ қонунчилиги асосида қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи ва бошқа солиқлар ҳамда мажбурий тўловлар ажратилгандан сўнг корхонани соф тушуми ҳосил бўлади. Соф тушумдан моддий харажатлар, иш ҳақи, ижтимоий суғурта фондига ажратма, амортизация

ажратмаси ва бошқа харажатлар қоплангандан кейин корхонанинг ялпи фойдаси шаклланади. Корхонада ялпи фойдани тақсимлаш жараёнини қуйидаги схема ёрдамида кўриб чиқамиз. Молиявий менежмент корхонада фойдани тақсимлаш сиёсатини, унинг такрор ишлаб чиқариш жараёни ва рағбат-лантиришдаги ролини белгилайди. Даромадларни тақсимлаш жараёни натижасида пул фондлари ташкил этилади, молиявий дастурлар ва тадбирлар амалга оширилади, капиталнинг оптимал структураси таъминланади. Молиявий менежментнинг назорат функцияси сўм билан назорат орқали амалга оширилади. Бунда тўлов ва ҳисоб- китобларни олиб бориш жараёнида молиявий кўрсаткичларнинг ўзгариши ҳамда молиявий стратегия бажарилиши устидан назорат ўрнатилди. Молиявий менежментнинг назорат функцияси унинг такрор ишлаб чиқариш ва тақсимлаш функцияси билан доимо боғланиб кетади.

Молиявий менежментнинг назорат функцияси корхонада даромад манбаларини аниқлаш, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнида пул фондлари структурасини аниқлаш, корхона пул фондлари ва моддий ресурслардан фойдаланишда даромад ва харажатларни тартибга солиш мақсадларига хизмат қилади. Корхона моддий ва молиявий маблағларини, даромад ва харажатларини баланслаштиришда хом ашё, моддий ресурслардан самарали фойдаланиш, меҳнат унумдорлигини ошириш, қарз ва тўловларни ўз вақтида тўлаш муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун молиявий менежментнинг назорат функцияси қуйидаги йўналишларда намоён бўлади: - корхонада шаклланадиган барча фондларни молиялаштириш манбалари бўйича ўз вақтида ҳисоб-китоб қилиб борилиши устидан назорат; - корхонадаги ишлаб чиқариш истеъмоли ва ижтимоий ривожланиш эҳтиёжларига асосланган ҳолда фондлар структурасига амал қилиниши устидан назорат; - молия ресурсларининг мақсадли ва самарали сарфланиши устидан назорат. Корхонада назоратни амалга ошириш учун нормативлар ишлаб чиқиш талаб этилади. Бунда пул ресурслари фондининг манбалари ва молиялаштирилиши ҳажми аниқланади. Яъни корхонанинг ичида нормативлардан фойдаланиб, молиявий ресурслар тартибга солинади ва иқтисодий муносабатлар йўлга қўйилади. Пул фондларидан фойдаланиш смета бўйича ташкил этилади ҳамда фойдаланишнинг мақсадли ва самарали амалга оширилиши устидан назорат олиб борилади.

Корхоналарда молиявий фаолиятни ташкил этиш масалалари Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолияти билан мулкдорнинг ўзи ёки унинг номидан у ёллаган шахс шуғулланиши мумкин. Корхоналарнинг аксарият кўпчилигида (масалан, акция- дорлик жамияти) мулкка эгалик корхонани бевосита бошқаришдан ажралган бўлади. Йирик корхоналарда эса тадбиркорлик (умумий иқтисодий бошқарув) жараёнида молиявий бошқарув алоҳида вазифа сифатида ажралиб чиқади ва тегишли ходимлар томонидан амалга оширилади. Кичик корхоналарда эса молиявий бошқарув умумий бошқарувдан ажралмаган ҳолда олиб борилади. Молиявий бошқарув алоҳида ходим зиммасига юкланганда корхона билан мазкур ходим ўртасидаги муносабатлар шартномавий негизда йўлга қўйилади. Мулк эгаси ўзи мустақил равишда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланганда унинг зиммасига қуйидаги вазифалар юкланади: - янги ғояларни топиш ва уни баҳолаш; - бизнес-режани тузиш; - маблағ ёки инвестиция манбасини топиш; - тузилган корхонани бошқариш. Юқорида санаб ўтилган вазифаларни бажаришда молиявий менежментни қўллаш зарурдир, чунки бу вазифалар молиявий фаолияти билан чамбарчас боғлиқдир. Бу ҳолда молиявий менежментнинг зарурлиги қуйидаги омиллар асосида юзага келади: - ўзини-ўзи молиялаштиришнинг зарурлиги; - бозордаги баҳолар таъсирини ўрганиш; - меҳнат бозорини ўрганиш лозимлиги; - пул бозоридаги ўзгаришларни ҳисобга олиш;

- корхонанинг давлат олдидаги мажбуриятларини солувчи қонунчилик ҳужжатлари талабларини бажариш. тартибга Ижрочи бошқарувчи билан мулкдор ўз фаолиятини бир- биридан ажралган ҳолда олиб борганда мулкдор билан ижрочи бошқарувчи (менежер) ўртасида тегишли шартнома тузилиб, мулкни бошқариш ҳуқуқлари ва уларга мувофиқ мажбуриятлар менежер зиммасига ўтади. Ижрочи бошқарувчи корхона фаолиятидаги барча муаммо ва масалаларни мустақил ҳал этади ва амал қилаётган қонунларга асосланган ҳолда корхонанинг уставига мувофиқ фаолият кўрсатади. Ижрочи бошқарувчининг қуйидаги ҳуқуқлари мавжуд: - банкларда ҳисоб рақами ва валюта счётларни очиш; - ҳар хил битимлар ва шартномалар тузиш (меҳнат шарт- номасини ҳам);

- корхона ва фирма пул маблағларини тасарруф қилиш, харажатларни қоплаш ва ресурслар харид қилиш учун фойдаланиш; - корхона номидан иқтисодий, ҳуқуқий ва маъмурий фаолият олиб бориш; - корхона, фирмани бошқариш ва бошқалар. Тадбиркорликни юритишдаги асосий мажбуриятлар қуйидагилардир: - ишни ташкил этиш ва бошқариш ҳамда корхонада бўлимлар ичидаги самарали алоқаларни ташкил этиш; - жорий ва стратегик режа топшириқларни бажарилишини ташкил этиш; - корхонанинг тўлов қобилияти ва ликвидлигини таъминлаш; - корхонани молия-хўжалик фаолияти ҳисоботларини тузиб чиқиш ва уни тегишли ташкилотларга тақдим этиш; - корхона фаолиятини қонун доирасида юритиш; - тижорат сирларини сақлаш ва корхона фаолияти тўғрисидаги маълумотларни бошқаларга бермаслик; - молия, солиқ ва банк органларига бухгалтерия, молиявий ҳисоботларни ўз вақтида топшириш; - “Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодексиˮ асосида солиқ мажбуриятларни бажариб бориш; - бошқа мажбуриятларни бажариш, корхона низомидаги бандларни тўла бажариш ҳамда битим ва шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажариб бориш. Ижрочи бошқарувчи ўзининг вазифаларини бажариш жараёнида корхона фаолиятига қасддан моддий зарар етказган тақдирда, белгиланган тартибда келтирилган зарарни қоплаши лозим.

Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми Қайд этилганидек, молиявий менежмент - бу корхоналарда молиявий ресурслар ва капиталларни бошқаришдир. Энг умумий ёндашувда бошқарув тизими бошқарилаётган объектларга зарурий таъсирни таъминлайди. Бошқарув фаолияти одатда ташкилотнинг масъул шахслари ва махсус бўғинлари ўртасида тақсимланади. Бошқарув тизими бўғинлари чизиқли, функционал, чизиқли - функ - ционал, функционал-чизиқли ва бошқа турли комбинациялар да бўлиши мумкин. Молиявий менежмент - корхоналар бошқарувининг умумий мақсадларига эришишга йўналтириш учун амал қиладиган тизимдир. Россиялик иқтисодчи Л. Павлованинг таъкидлашича, «молиявий менежмент бир томондан аниқ қонуниятлар ва аҳамиятга эга бўлган бошқарилувчи тизим, иккинчи томондан эса - корхона умумий бошқарув тизимининг бир қисми бўлган бошқарувчи тизимдир» 1 . Бунда бошқариладиган тизим ҳисобла- нувчи молиявий менежмент сезиларли равишда давлатнинг солиқлар, баҳо, иш ҳақи ва бошқа дастаклари воситасидаги таъсир этиш соҳаси назарда тутилади. Бошқарилувчи тизим сифатида эса молиявий менежмент бошқарув қарорлари оқимларига таъсир этувчи бошқарув объекти ҳисобланиши назарда тутилади. Молиявий бошқарувнинг замонавий тизими ҳисобланган молиявий менежментнинг асосий мақсади иқтисодий субъектлар ўртасида ўзаро ижтимоий адолатлилик тамойиллари асосида иқтисодий манфаатлар тақсимотига эришиш ҳисобланади. Молиявий менежментнинг муҳим услубий асоси уни ташкил қилишнинг умумий тамойилларини аниқлаб олиш ҳисобланади. Бу ўз навбатида молиявий менежмент харакат фаолиятини аниқлаб олиш, уни амал қилишининг умумий мезонларини аниқлаб олиш учун зарур ҳисобланади. Шуни ҳисобга олиш керакки молиявий менежмент корхоналар ички доирасида эмас, балки доимий равишда бюджет, бюджетдан ташқари фондлар, банклар ва бошқа кредиторлар, молия кредит муассасалари, институционал инвестор- ларнинг ўзаро муносабатларида ҳам акс этади.

Молиявий менежментда режалаштириш, рағбатлантириш, алоҳида элементларнинг ўзаро мувофиқлиги, вариативлиги, мақсадли йўналтирилганлиги кабиларни ўз ичига олувчи бошқарувни ташкил қилишнинг умумий қоидалари амал қилади. Молиявий менежмент тизимининг шаклланиши хўжалик субъектларининг иқтисодий мустақиллиги яъни тадбиркорлик фаолиятининг кенг имкониятларини шаклланиши билан белгиланади. Бунда, бюджет билан ўзаро солиқли муносабатлар тизимини шаклланиши, корхоналар асосий ва айланма маблағларни шакллантиришда кредит ва инвестицион усулларнинг шаклланиши, бозор механизмлари асосида корхоналар иқтисодий фаолиятидаги турли хатарлар бўйича масъулият, фойдани тақсимлаш имконияти ва бошқа омиллар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам молиявий менежмент концепциясини ўрганишни тадбиркорлик фаолиятининг фундаментал қоидаларидан ажратиш мумкин эмас. Тадбиркорлик - мулкдан фойдаланиш, товарлар сотиш, ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатиш натижасида тизимли фойда олишга йўналтирилган мустақил, хатар билан боғлиқ фаолиятдир. Молиявий менежмент эса бевосита ва билвосита хўжалик юритишга самарали таъсир этувчи ташкилий, техник- технологик, иқтисодий-молиявий жараёнлар билан ўзаро боғлиқ. Шундай бўлсада, молиявий менежмент аввало, корхоналар молиявий фаолиятида молиявий ресурслардан фойдаланиш ва улардан фойдаланишнинг самарали йўналишларини танлаб олишни ўз ичига олиб, бу жараён таҳлил, режалаштириш, бошқарув, молиявий қарор қабул қилиш жараёни билан боғлиқдир. Бу қуйидаги чизмада ифодаланган. К омплекс вазифалар Реализация, фойда, капиталлар ҳаракати, рентабеллик, асосий фондлар, айланма маблағлар, молиявий ҳолат, даромад ва харажатлар баланси ва бошқалар.

Юқоридаги молиявий менежментнинг комплекс вазифалари иқтисодий фаолиятнинг молиявий натижаларини иқтисодий ресурслар ҳаракатланишига таъсири нуқтаи назаридан баҳолаш элементларини ҳам ўз ичига олади. Бошқарувнинг молиявий механизмини амал қилиши молиявий кўрсаткичлар ва жараёнлар ҳақидаги аналитик, режали ахборотларни шакллантириш, ўрганиш ва тартибга солиш билан узвий равишда боғлиқ бўлади. Аксарият ҳолларда молиявий режалаштириш ва молиявий таҳлил корхонада амалга оширилаётган молиявий ишларнинг мустақил соҳалари ҳам ҳисобланади. Жорий ва оператив молиявий ишлар эса ўз навбатида режалаштириш ва таҳлилга асосланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, таҳлил блоки узлуксиз равишда ахборотларни йиғиш, ҳисобини юритиш ва умумлаштиришни ўз ичига олади. Режалаштириш блокида эса бизнес режанинг молиявий ресурслар ҳаракати режалаштириб борилади. Шунингдек, молиявий менежментнинг самарали фаолияти аввало, бошқарув қарорлари учун зарурий ахборотлар билан таъминланишига асосланади.

Ҳар қандай бизнес бўйича корхона фаолиятининг бошлани- шида биринчи навбатда қуйидагилар ҳисобга олинади: - корхона активларининг оптимал таркиб ва миқдори; - молиялаштиришнинг манбалари ва уни оптимал таркибини шакллантириш. Корхоналарда тўлов қобилияти ва молиявий барқарорликни таъминловчи молиявий фаолиятни жорий ва истиқболли бошқаришни ташкил қилиш хусусиятларини кўриб чиқадиган бўлсак, у зарурий механизмга ва ташкилий структурага таяниши лозим (4-чизма). Юқоридаги чизмадан кўриниб турибдики, корхоналардан молиявий бошқарув тизимини ташкил қилишда ахборот оқимлари муҳим роль ўйнайди. Бундай ахборот манбалари ишлаб чиқариш жараёнидаги операцион, молиявий ва инвестицион фаолият натижалари ҳисобланади. Чунончи, ахборот оқимлари

сифатида ишлаб чиқаришдан олинган ахборот, бозорлардан олинган ахборот ҳамда бюджет, мулкдорлар ва ҳамкорлардан олинадиган ахборот- ларни кузатамиз. Корхоналарда ишлаб чиқаришдан олинадиган ахборотлар сифатида корхонада маҳсулот реализацияси тўғрисидаги ички ахборотлар ва уларнинг бирламчи ҳамда қайта тақсимлаш натижасидаги молиявий натижалар бўйича тегишли ахборотлар ҳисобланади. Бундай ахборотлар ички ахборот манбаларидан олинади. Ташқи ахборотга бозор конъюнктураларининг ўзгариши билан боғлиқ маълумотлар, бюджетга тўланган солиқлар тўғрисидаги маълумотлар, ҳамкорларлар тўғрисидаги маълумотлар киритилади. Молиявий менежмент механизмининг элементлари Молиявий дастак - бир вақтнинг ўзида бир компанияда молия вий активнинг, бошқа компанияда эса молиявий мажбуриятнинг ёки улушли дастакнинг вужудга келишига олиб келувчи ҳар қандай шартнома. Томонларга ҳисоб-китобларни пул шаклида ёки бошқа бирон-бир молиявий дастак ёрдамида амалга ошириш ҳуқуқини берувчи товар контрактлари молиявий дастаклар сифатида ҳисобга олиниши лозим. Лекин, компаниянинг харидлар, сотувлар ёки истеъмолга кутилаётган эҳтиёжларини қондириш мақсадида тузилган, аввал бошданоқ шу мақсадларга мўлжалланган ва товарни етказиб бериш йўли билан ижро қилинадиган товар контрактлари бундан мустаснодир. Битишувлар бўйича харажатларга агентлар, маслаҳатчилар, брокерлар ва дилерларга тўланадиган ҳақлар, воситачилик ҳақлари, тартибга солувчи органлар ва фонд биржаларининг йиғимлари, шунингдек, солиқлар ва маблағларни ўтказиш учун йиғимлар киради. Битишувлар бўйича харажатларга қарз дастаклар бўйича мукофот ва дисконт, молиялашга харажатлар, тақсимланган ички маъмурий харажатлар ва активларни бошқариш бўйича харажатлар кирмайди Молиявий актив - бу қуйидагилардан бири бўлган ҳар қандай активдир:

а) пул маблағлари; б) пул маблағларини ёки бошқа молиявий активни бошқа компаниядан олишнинг контрактда белгиланган ҳуқуқи; в) молиявий дастакларни бошқа компания билан потенциал фойдали шартларда айирбошлашнинг контрактда белгиланган ҳуқуқи; г) бошқа компаниянинг улуши дастаги. Савдо-сотиқ учун мўлжалланган молиявий активлар ва мажбуриятлар - бу асосан, баҳоларнинг ёки дилер маржасининг қисқа муддатли тебранишлари натижасида фойдага эга бўлиш мақсадида сотиб олинган ёки ўз зиммасига олинган активлар ва мажбуриятлардир. Нима учун сотиб олинишидан қатъий назар молиявий активни, агар у портфелнинг бир қисми бўлиб, портфелнинг таркиби амалда қисқа муддатли келажакда фойда олишга интилишдан дарак бераётган бўлса, сотиш учун мўлжалланган деб туркумлаш лозим. Дериватив молиявий активлар ва дериватив молиявий мажбуриятлар, агар улар хежлашнинг самарали дастаклари вазифасини бажараётган бўлса, ҳамма вақт сотиш учун мўлжалланган деб қаралади. Сўндиришга қадар сақлаб туриладиган инвестицияларга қайд этиб қўйилган ёки ҳисоблаб чиқиб туриладиган тўловлар хос бўлган ва сўндирилиши муддати қайд этиб қўйилган, компания уларга сўндириш муддатига қадар эгалик қилишни астойдил хоҳлайдиган ва эгалик қила оладиган молиявий активлар киради. Лекин, компания томонидан берилган ссудалар ва дебиторлик қарзлари бундан мустасно. Компания томонидан берилган ссудалар ва дебиторлик қарзлари компания томонидан пул маблағларини, товарларни ёки хизматларни дебиторга тўғридан-тўғри бериш йўли билан, улар яқин орада ёки қисқа муддатли келажакда бошқаларга ўтказиб юборилиши мақсадида берилган ҳолларни истисно қилганда, яратилган молиявий активлардир. Улар бошқаларга ўтказиб юбориладиган бўлса, сотиш учун мўлжалланган деб туркумланади. Компания томонидан берилган ссудалар ва дебитор қарзлари сўндирилишига қадар сақлаб туриладиган инвестициялар таркибига киритилмайди.

Сотиш учун нақд ҳолда мавжуд молиявий активлар - булар қуйидаги тоифаларга кирмай қолган молиявий активлардир: а) ссудалар ва дебитор қарзлар; б) сўндирилишигача сақлаб туриладиган инвестициялар; в) савдо-сотиқ учун мўлжалланган молиявий активлар. Молиявий мажбурият - қуйидагича мазмундаги шартнома бўйича ҳар қандай мажбурият: а) пул маблағларини ёки бошқа молиявий активни бошқа компанияга етказиб бериш; б) молиявий дастакларни бошқа компания билан потенциал ноқулай шароитларда айирбошлаш. Улушли дастак - компаниянинг унинг барча мажбуриятлари чиқариб ташлангандан сўнг қоладиган активларидаги улушга ҳуқуқни тасдиқловчи ҳар қандай шартнома. Пулдаги молиявий активлар ва молиявий мажбуриятлар (монетар молиявий дастаклар деб ҳам аталади) - қайд этиб қўйилган ёки аниқланадиган пул суммаларининг олинишини ёки тўлаб берилишини назарда тутувчи молиявий активлар ва молиявий мажбуриятлар. Адолатли қиймат - яхши хабардор, шундай битим тузишни хоҳловчи, бир- биридан мустақил томонлар ўртасида битим тузишда активларни сотиб олиш ёки мажбуриятни бажариш учун етарли бўлган пул суммаси. Бозор қиймати - бу фаол бозорда молиявий дастакни сотишда олиниши мумкин бўлган ва сотиб олишда тўланиши лозим бўлган пул маблағи суммаси. Дериватив дастак - бу қуйидаги хусусиятларга эга бўлган молиявий дастак: а) қиймати фоиз ставкасининг, товар ёки қимматли қоғоз баҳосининг, айирбошлаш курсининг, баҳолар индекси ёки ставкаларининг, кредит рейтингининг ёки кредит индексининг, бошқа ўзгарувчининг (баъзан «база» деб аталадиган) ўзгариши натижасида ўзгаради; б) сотиб олиниши учун баҳолари бозор конъюнктураси ўзгаришларига шу тарзда жавоб берадиган бошқа молиявий дастакларга нисбатан кичик миқдордаги дастлабки инвестициялар зарур;

в) келажакда муайян санада сўндирилади. Дериватив дастакларнинг типик мисоллари фьючерс, форвард, опцион, битимлар ва своплардир. Дериватив дастакларда одатда шартли сумма мавжуд бўлади, яъни валюта суммаси, акциялар миқдори, оғирлик, ҳажм бирликлар сони мавжуд бўлади. Лекин дериватив дастакларнинг шартларига мувофиқ дериватив дастакни олаётган шахс шартномани тузиш пайтида шартли суммани инвестициялашга ёки, аксинча, олишга мажбур эмас. Шунингдек, контракт муайян ҳодисанинг келажакда содир бўлиши натижасида қайд этилган тўлов амалга оширилишини назарда тутиши мумкин ва бу тўлов суммаси шартли суммага боғлиқ эмас. Масалан, контракт ЛИБОР ставкаси 6 ойлик кредитлар бўйича 100 базис пунктга ошганда 1000 доллар тўланишини назарда тутиши мумкин. Бу шартли сумма умуман кўрсатилмайди, яъни шартли сумма дастакнинг қиймати ўлчанишида роль ўйнамайди. Дериватив дастакнинг хусусияти уни сотиб олиш учун бозор бошқа шартномаларга нисбатан жуда кам дастлабки инвестициялар талаб этади. Опцион контракти бу таърифга мувофиқ келади, чунки опцион учун тўланадиган мукофот опцион боғлаб қўйилган базис молиявий дастакни сотиб олиш учун зарур бўлган инвестициянинг қийматидан анча паст бўлади. Молиявий актив ёки молиявий мажбуриятнинг амортизацияланадиган қиймати - бу қиймат молиявий актив ёки мажбурият дастлабки тан олинишида ўлчанган қийматни дастлабки қиймат билан сўндирилиши қиймати ўртасидаги ҳар қандай тафовутнинг жамғариладиган суммасига камайтирилиб ёки кўпайтириб, қарзнинг асосий суммасини сўндиришга тўловларни, шунингдек, молиявий активнинг қадрсизланиши ёки умидсизлиги билан боғлиқ равишда қисман ҳисобдан чиқаришнинг суммасини (тўғридан-тўғри ёки баҳоланган резерв шакллантириш йўли билан) чиқариб ташлаб аниқланади. Хежлаш бухгалтерия ҳисоби мақсадларида хежланаётган модданинг у билан боғлиқ пул маблағлари келиб тушиши ва тўловларининг адолатли қиймати ўзгаришини қисман ёки тўла қоплаш учун бир ёки бир неча хежлаш дастакларидан фойдаланишни билдиради.

Хежланаётган модда - бу актив, мажбурият, қатъий мажбурият ёки келажакда кутилаётган битим бўлиб, у, биринчидан, компанияни адолатли қиймат ўзгариши хатарига ёки пул маблағларининг келажакдаги тушумлари ва тўловларининг ўзгариши хатарига учратмоқда, иккинчидан, хежлашда бухгалтерия ҳисоби мақсадлари учун хежланадиган модда сифатида танлаб олинган. Хежлаш дастаги - ҳисоб юритиш мақсадларида хежлашда бу муайян дериватив дастак ёки (чекланган ҳолларда) бошқа молиявий актив ёки мажбурият бўлиб, унинг адолатли қиймати ёки ундан келиб тушадиган пул маблағлари муайян хежланаётган модданинг адолатли қиймати ёки пул оқимлари ўзгаришини қоплаб беради деб кутилади. 39-сонли МҲХС га биноан, нодериватив молиявий активлар ёки нодериватив молиявий мажбуриятлар хежлашда ҳисоб юритиш мақсадларида хежлаш дастаги сифатида фақат улар валюта курси ўзгариши хатарини хежласагина белгилаб олинади. Хежлашнинг самарадорлиги - хежлаш дастаги ёрдамида хежланаётган хатар билан боғлиқ адолатли қиймат ёки пул маблағлари тушиши ва тўловлари ўзгаришини қоплашга қанчалик даражада эришилганлиги. Секьюритизация - молиявий активларни қимматли қоғозларга айлантириш жараёни. РЕПО битими - бу молиявий активни бошқа томонга пул маблағи ёки бошқа маблағ эвазига айирбошлаш бўлиб, шу пайтнинг ўзида мазкур молиявий активни келажакда белгиланган кунда олинган пул маблағлари ёки бошқа маблағларга плюс фоизларга тенг суммани тўлаб, қайтариб сотиб олиш мажбурияти қабул қилинишини билдиради. Молиявий ричаг (дастаклар). Молиявий методлар тизими. Молиявий инструментлар (воситалар) Молиявий инструмент (восита) - бир корхонанинг молиявий активлари кўпайишига ва айни шу пайтда бошқа корхонанинг қарз ёки улушли характердаги молиявий мажбуриятлари кўпайишига олиб келувчи шартнома. Молиявий

воситалар орқали корхона фаолияти натижаларига ёки корхонанинг молиявий барқарорлигига таъсир этилганда улар молиявий дастак бўлиб хизмат қилади. Молиявий воситаларга қуйидагиларни киритадилар. Акциялар - ўз эгасининг акциядорлик жамияти капиталида қатнашишини тасдиқлайдиган ва ушбу жамият фойдасининг маълум бир қисмини дивиденд сифатида олиш ҳуқуқини таъминлайдиган, жамиятни бошқариш, шунингдек, фойдани ва жамиятни тугатиш чоғида мулкларни тақсимлашда қатнашиш ҳуқуқини берадиган қимматли қоғозлардир. Бухгалтерия ҳисоботлари портфель инвестициялар, яъни корхона томонидан сотиб олинган қарздорлик ва ҳисса қўшиш ҳақидаги қимматли қоғозлар тўғрисида қониқарли ахборот бериши лозим. Портфель инвестициялари (инглиз. Portfolio investment ) - чет элдаги саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт, кредит ва бошқа корхоналарга қилинган узоқ муддатли капитал қўйилмалардир. Портфель инвестициялари одатда чет эл акциядорлик компания-ларининг акция ва облигацияларини сотиб олиш шаклида амалга оширилади. Қоидага кўра портфель инвестициялари ҳажми корхона акциядорлик капиталининг 10 фоизидан ошмаслиги лозим. Бевосита инвестиция лар дан фарқли ўлароқ корхона фаолияти устидан бевосита назорат ўрнатиш ёки уларга эгалик қилиш ҳуқуқини бермайди. Шу билан бирга портфель инвестициялари, бошқача қилиб айтганда, молиявий инвестициялар юқори даражадаги ликвидлиги билан ҳам ажралиб туради. Облигация - қимматли қоғозлар тури бўлиб, унинг эгаси томонидан пул маблағлари топширилганлиги ва унга қимматли қоғозлардаги кўрсатилган муддат давомида белгиланган фоиздаги даромадни ва унинг қийматини олиш ҳуқуқини кафолатлайдиган тасдиқловчи ҳужжатдир. Корхона облигациялари акциялардан фарқли бўлиб, уларнинг эгаларига корхона бошқарувида иштирок этишга ҳуқуқ бермайди. Вексель - ёзма равишдаги сўзсиз мажбурият ифодаланган гувоҳлик ёки вексель берувчининг вексель тақдим этувчига ёки векселда кўрсатилган шахсга белгиланган муддат ичида маълум суммани ёки уларнинг мажбуриятларини тўлаш

учун берилган кўрсатмадир. Шу билан бирга вексель мустақил тўлов мажбурияти ҳам бўлиб, ҳисоб-китоб амалиётидаги каби бухгалтерлик ҳисоби векселлар бўйича қарзларни векселларни тўловга тақдим этиш ва қабул қилиш бўйича товар етказиб бериш билан боғлиқ бўлган бошқа турдаги қарз мажбуриятларидан ажралиб туришини билдиради. Оддий векселлар - юридик ёки жисмоний шахснинг маълум суммани белгиланган вақтда тўлаши ҳақидаги қарздорлик мажбуриятидир. Ўтказма векселлар - маълум суммани ўтказма векселни тақдим этувчига тўлаш учун қарздорга бериладиган фармойи- шидир. Оддий векселдан фарқли ўлароқ, ўтказма векселлар қўлланиладиган ҳисоб-китобларда иккита эмас, балки кўп сонли юридик ва жисмоний шахслар иштирок этишлари мумкин. Депозит сертификати банкнинг қарз мажбурияти ҳақидаги ҳужжат бўлиб, ундан молиявий восита сифатида фойдаланиш имконияти мавжуд бўлади. Булардан ташқари қимматли қоғозларнинг ҳосилалари: опционлар, фъючерслар ва ордерлар муомалада бўлиши мумкин. Опцион - унинг эгасига қимматли қоғозлар ёки товарларни контрактда кўрсатилган баҳода белгиланган муддатда сотиб олиш ёки олишдан воз кечиш ҳуқуқини берадиган шартномалардир. Мазкур корхонада ходимларнинг маълум миқдордаги акцияларни имтиёзли асосда сотиб олиш ҳуқуқлари; конвертацияланадиган имтиёзли акциялар ёки облигацияларни оддийларига алмаштириш ҳуқуқлари; эмитентнинг облигацияларни оддийларига алмаштириш ҳуқуқлари; эмитентнинг облигацияларни муддатидан олдин қоплаш ҳуқуқлари ва бошқалар опцион ҳисобланади. Бу барча ҳуқуқлар иккиламчи қимматли қоғоз ҳисобланган опцион шартномаси тузилганидан сўнг вужудга келади. Опционларнинг икки тури мавжуд: 1-сотиш опциони ( put ) қимматли қоғозларни сотиш ҳуқуқи; 2-харид опциони ( call ) қимматли қоғозларни сотиб олиш ҳуқуқи. Фъючерслар - опционлардан фарқли ўлароқ, маълум қимматли қоғозларни ёки бошқа молиявий инструментларни ёки товарларни келгусида

маълум бир санада, контрактда белгиланган баҳолар бўйича сотиш ёки сотиб олиш учун сўзсиз гувоҳлик берувчи иккиламчи қимматли қоғоздир. Қимматли қоғозлар ҳосилаларидан олинадиган даромад битта ёки бир нечта бозор кўрсаткичлари (индекслар)га боғлиқ. Масалан, фъючерс муомалаларидан олинадиган даромад олди-сотдини амалга оширишда товарнинг келгусидаги баҳоси қанчалик тўғри аниқланганлиги ва бу товарга талаб қандай эканлигига боғлиқ. Корхоналар бўш турган пул маблағларини қимматли қоғозларга қўйишдан ташқари бошқа корхоналарнинг устав капиталига улуш қўшиш (пай), шунингдек, юридик ва жисмоний шахсларга қарз бериш учун ҳам ишлатишлари мумкин. Корпоратив молияни бошқариш методларининг мажмуи. Операцион леверидж. Молиявий леверидж. Операцион ричаг даражаси Тижорат ташкилотининг фаолият олиб бориши соф иқтисодий маънода олиб қаралганда узоқ муддатни мўлжаллаган ҳолда фойда олиш мақсадларида молиявий ресурсларни инвестициялашдан иборатдир. Корхона фаолияти учун ишлаб чиқариш жараёни билан ва молиявий жараёнлар билан боғлиқ хатарлар хос бўлиб, корхона мақсадларига эришилишига салбий таъсир этиши мумкинлиги учун ҳам хатар деб аталади. Мутаносиб равишда ишлаб чиқариш хатарларини ва молиявий хатарларни фарқлайдилар. Ишлаб чиқариш хатари, биринчи навбатда, тармоқнинг ва унинг маҳсулотига талабнинг хусусиятлари билан боғлиқ бўлса, молиявий хатар корхона фаолияти қайси молиявий манбалардан молияланаётганлигига боғлиқ бўлади. Корпорацияларда ўз манбалари билан бир қаторда қарз маблағлар ҳам сезиларли даражада жалб қилинади. Қарз ҳисобига бўлса ҳам йирикроқ маблағларни тасарруф этаётган компаниянинг бошқарувчилари кўп ҳолларда каттароқ обрўга эгалар, кўпроқ ва каттароқ буюртмаларни бажарадилар. Лекин, бошқа томондан олиб қаралганда, компания салгина қийналса унга молиявий

мадад беришни хоҳловчилар камроқ бўлади. Демак, бу вазиятда хатар даражаси ортади. Шунинг учун хатарни ва уни белгиловчи омилларни фойдадаги ўзгаришларга боғлаб ўрганилиши зарур бўлади. Бунинг учун “левериж” кўрсаткичи қўлланади. Атама АҚШдан келган. У фойда билан унга эришиш учун сафарабар қилинган активларнинг ёки инвестицияларнинг қиймати ўртасидаги боғлиқликни ифодалайди. Луғавий маънода левериж оғир нарсани силжита оладиган кичик кучни (дастак, ричаг) билдиради. Иқтисодий маънода левериж озгина ўзгариши қатор натижавий кўрсаткичларни ўзгартира оладиган омилнинг миқдорий характеристикасидир. Ишлаб чиқариш леверижи корхонадаги доимий ва ўзгарувчи харажатларнинг ўзаро нисбатида ифодаланади. Доимий харажатлар салмоғи юқори бўлганда ишлаб чиқариш ва сотишнинг озгина қисқариши фойданинг бундан тезроқ қисқаришига олиб келади. Чунки бу вазиятда ўзгарувчи харажатлар қисқаради, лекин доимий харажатлар қисқармайди. Жами харажатлар сотиш ҳажмларидан секинроқ қисқаради ва фойда камаяди. Молиявий левериж узоқ муддатли молиялашда ўз ва қарз маблағлари нисбатида акс этади. Қарз маблағлардан фойдаланганлик учун фоиз тўлаш лозим. Демак, қарз маблағлар қанча кўп жалб этилса, корхона ихтиёрида қоладиган фойда шунчалик кам бўлади. Молиявий левериж қанчалик юқори бўлса молиявий хатар ҳам шунчалик юқори бўлади. Қарз маблағлардан юқори даражада фойдаланаётган компания молиявий қарам компания деб ҳисобланади ва, аксинча, асосан ўз манбаларига таянадиган компания молиявий мустақил деб қаралади. Ҳар иккала кўрсаткичлар ишлаб чиқариш - молиявий (операцион) леверижда бирлаштирилиши мумкин. Чунончи хусусий капитал рентабеллиги коэффициенти билан корхонага жами инвестициялар рентабеллиги коэффициенти орасидаги фарқ кўпчилик ҳолларда четдан маблағ жалб этиш қанчалик мақбул эканлигини ифодалай олади.

Молиявий ричаг даражаси. Зарарсизлик нуқтаси. Умумий ричаг даражаси Ишлаб чиқариш-молиявий левериж кўрсаткичлари корхонада молиявий ричаг даражасини ифодалайди ва уларни аниқлаб олиш корхонада молиявий иқтисодий қарорларни асослашда муҳим роль ўйнайди. Леверижнинг корхона фаолияти натижаларига таъсирини баҳолаш учун “Харажатлар — ишлаб чиқариш ҳажми — фойдаˮ таҳлили қўлланилади. Унинг ёрдамида зарарсизлик нуқтаси аниқланади. Зарарсизлик нуқтаси корхона даромадлари унинг харажатларини тўлиқ қоплаш нуқтаси бўлиб, молиявий натижаларни аниқлашни оддий ва аниқ усули ҳисобланади. Баҳолар, корхона харажатлари, маҳсулотни сотиш ҳажми ва таркибига оид ҳар бир қабул қилинган қарор оқибати пировард натижада корхонада фойда кўпайиши ёки камайишида намоён бўлади. “Харажатлар — ишлаб чиқариш ҳажми — фойдаˮ таҳлили қуйидагиларга имкон беради: — ишлаб чиқариш фаолиятини режалаштириш ва назорат қилиш; — харажатлар, ишлаб чиқариш ҳажми ва фойданинг ўзаро боғлиқлиги таъсири натижасида харажатларнинг қандай ўзгариши мумкинлигини аниқлаш; — корхонада қисқа муддатли бошқарув қарорлари қабул қилишга кўмаклашиш; — корхонани истиқболли ривожлантириш имконини берадиган вариантлар орасидан энг мақбулини танлаш ва ҳ.к. “Харажатлар — ишлаб чиқариш ҳажми — фойдаˮ таҳлили тизимида харажатлар, ишлаб чиқариш жараёнлари ва молиявий натижалар боғлиқлигига таъсир этувчи турли хил омиллар ўрганилади. Чунки корхона менежерлари мунтазам равишда сотиш баҳоси, ўзгарувчан ва доимий харажатлар, ресурсларни сотиб олиш ва улардан оқилона фойдаланиш борасида қарорлар қабул қилишлари зарур.

“Харажатлар — ишлаб чиқариш ҳажми — фойдаˮ таҳлили сотиш ҳажми, доимий харажатлар, ўзгарувчи харажатлар, зарарсизлик нуқтаси ва фойда кўрсаткичларидан фойдаланади. Доимий харажатлар ишлаб чиқариш ҳажми ўзгарса ҳам ўзгармайди. Ўзгарувчи харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмлари ўзгаришига монанд ўзгариб борувчи харажатлардир, масалан, материаллар сарфи. Маржинал даромад корхоналарда маҳсулот (иш ва хизмат) ларни сотишдан олинадиган тушум ва уларни ишлаб чиқаришдаги ўзгарувчи харажатлар суммаси ўртасидаги тафовутни ифодалайди. Маржинал даромад суммаси доимий харажатлар суммасини қоплагандан сўнг фойда ҳосил бўлади. Бу кўрсаткичлар умумий равишда ёки маҳсулот бирлигига ҳисоблаб чиқилиши мумкин. Зарарсизлик нуқтаси (рентабеллик чегараси) деганда, корхона ишлаб чиқаришининг шундай ҳажми ва тушуми тушуниладики, унда доимий ва ўзгарувчи харажатлар қопланади, корхона фойда ҳам, зарар ҳам кўрмайди. Иқтисодий адабиётларда бу нуқтани ВЕР ("Вгеак еуеп ро int " қисқартмаси) сифатида белгиланади ва у рентабеллик нуқтаси ёки остонаси деб аталади. Зарарсизлик нуқтаси (рентабеллик остонаси) ни ҳисоблаш график, тенгламалар ва маржинал даромад каби усуллар ёрдамида амалга оширилади. График усулда зарарсизлик нуқтаси (рентабеллик остонаси) ни топиш учун “Харажатлар — маҳсулот ҳажми — фойдаˮ графиги тузилади (5-чизма).

Чизмадаги зарарсизлик нуқтасига мос келувчи тушум остонавий тушум деб аталади. Зарарсизлик нуқтасидаги ишлаб чиқариш (сотиш) ҳажми ишлаб чиқариш (сотишлар)нинг остонавий ҳажми деб аталади. Агар корхона сотишларнинг остонавий ҳажмидан кам маҳсулот сотса, у зарар кўради, кўп сотса фойда олади. Келтирилган чизмада кўриниб турибдики, горизонтал ўқ ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмини, вертикал ўқ эса ҳисобот давридаги фойда ва зарарларни акс эттирган. Агар сотиш ҳажми нолга тенг бўлса, унда зарар доимий харажатлар суммасига тенг бўлади. Тенгламалар: Сотишдан тушум қ доимий харажатлар + ўзгарувчи харажат лар + фойда; Маржинал даромад қ сотишдан тушум - ўзгарувчи харажатлар; Маржинал даромад қ доимий харажатлар, бу зарарсизлик нуқ- таси.

Маҳсулот бирлигига маржинал даромад кўрсаткичидан фойдаланиб ҳам зарарсизлик нуқтаси аниқланади. Маҳсулот бирлигига маржинал даромад баҳодан бир бирлик маҳсулотга ўзгарувчи харажатларни айириб аниқланади. Доимий харажатлар умумий суммасини маҳсулот бирлигига маржинал даромадга эга бўлсак зарарсизлик нуқтасидаги ишлаб чиқариш ҳажми маълум бўлади. Молиявий ричаг даражаси ёки хавфсизлик маржаси қуйидаги- ча аниқланади: Пул ифодасида хавфсизлик маржаси қ умумий даромад - зарарсизлик нуқтасидаги даромад. Худди шу кўрсаткич фоизларда: Хавфсизлик маржаси %да қ Пул ифодасида хавфсизлик маржаси: умумий даромад. Операцион левериж. Операцион левериж корхона фаолия- тидаги доимий харажатларни ҳисобга олган ҳолда операцион фойда ўзгариши билан сотишдан келадиган тушум орасидаги боғлиқликни ўлчаш имконини беради. Операцион левериж - корхона доимий операцион харажатларидан келиб чиқади. Операцион хавф ўлчовидир. Операцион левериж - маҳсулот сотишдан келадиган тушум ўзгариши билан боғлиқ равишда операцион фойда (асосий фаолиятдан фойда) қанчалик ўзгаришини кўрсатади. Операцион левериж қ асосий фаолиятдан фойда ўзгариши (%): маҳсулот сотишдан тушум ўзгариши (%). Даромадлар ва харажатлар ўртасидаги боғлиқликни ўрнатадиган операцион леверижни ҳисоблашнинг бошқа формуласи, бу: ОЛ= Q ( P - V ) ; Q ( P - V )- F бу ерда: ОЛ - операцион левериж; Q - сотилган маҳсулот хажми, дона; Р - маҳсулот бир бирлигининг нархи; V - маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар; F - доимий операцион харажатлар.

Молиявий менежментнинг ахборот таъминот тизими Ахборот тушунчаси лотинча « informatio » сўзидан олинган бўлиб, бирон- бир далил, воқеа, ҳодисани баён қилиш, тушунтиришни билдиради. Корхоналар молиявий бошқарув тизимининг ахборотлар манбаларини ички ахборотлар манбалари ва ташқи ахборотлар манбаларига ажратиш мумкин. Иқтисодий ахборот - ахборотнинг энг муҳим турларидан бири ҳисобланади. Иқтисодий ахборотлар ишлаб чиқариш жараёнларига, моддий ресурслар, бозорлар, банк ва молия муассасалари билан муноасабатларга тааллуқлидир. Чунончи, иқтисодий ахборотларнинг таркибий қисмларидан бири молиявий ахборотлардир. Мамлакатимиз товарлар ва молия бозорининг шиддат билан ривожланиши жамият ҳаётининг барча жабҳаларида ахборотлар ҳажмининг жадаллик билан ўсиши учун кучли туртки бўлади. Ишлаб чиқариш - хўжалик, бошқарув фаолияти ва фойдаланувчиларнинг бошқа турли-туман категорияларини ахборот билан таъминлашга ёндашиш ўзгармоқда. Давлатнинг қонунчилик ва тартибга солувчи фаолияти натижасида микро ва макроиқтисодий объектлар даражасида ишлаб чиқилаётган ҳисоб ва статистика маълумотларининг ишончлилиги, ўз вақтидалиги ва қонунийлигига талаб ўсмокда. Молиявий менежмент учун ахборотни олиш учун фойдаланиладиган маълумотлар базаси икки элементдан ташкил топиши лозим: - корхонанинг молиявий фаолиятини баҳолаш асосида жамланадиган молиявий ахборотлар; - бошқариладиган объектнинг фаолияти билан боғлиқ режалар, стандартлар, бюджетлар ва бошқа меёрий ҳужжатлар. Корхонада молиявий ахборотнинг ички манбалари аввало бухгалтерия ҳисоб маълумотлари ва улар асосида ишлаб чиқиладиган молиявий ҳисоботлардир. Молиявий ҳисоботларга қуйидагилар киради: - бухгалтерия баланси; - молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот;

- пул оқимлари тўғрисида ҳисобот; - ўз капитали тўғрисида ҳисобот. Буxгaлтeрия бaлaнси активидa ўз ифoдaсини тoпгaн кoрxoнa мaблaғлaри сафарбарлиги шакллари ва даражаси бўйича акс эттирилади (6-чизма). Узoқ муддaтли aктивлaр бир қaнчa ишлaб чиқaриш дaврларида фoйдaлaнилaдигaн мaблaғлaр бўлиб, улaр, дaрҳoл нaқд пулгa aйлaнмaйдигaн мaблaғлaрдир. Ҳaрaкaтчaн мaблaғлaр, яъни жoрий aктивлaр эсa бир ишлaб чиқaриш дaвридa фoйдaлaнaди вa улaр, дaрҳoл нaқд пулгa aйлaниши мумкин. Кoрxoнa мaблaғлaрининг мaнбaлaри кoрxoнaгa тeгишли мaнбaлaр вa қaрз мaнбaлaри, яъни мaжбуриятлaр шaклидa бўлиши мумкин. Улaр ҳaм ўз нaвбaтидa ҳaр xил мaнбa турлaригa бўлинaди. Булaрни қуйидaги 2-чизмa тaсвиридa кўришимиз мумкин. Молиявий барқарорлик нуқтаи назаридан кoрxoнaлaрнинг мaблaғлaригa бўлгaн эҳтиёжлaри аввало, ўз мaнбaлaри ҳисoбидaн

қoплaниши лoзим вa қoлгaн қисми тaшқaридaн жaлб этилгaн қaрз- мaжбуриятлaр ҳисoбидaн қoплaниши мумкин. Кўриниб турибдики, қaрз мaнбaлaри узoқ вa қисқa муддaтли, бaнклaрдaн oлингaн крeдит шaклидa ёки бoшқa тaшкилoтлaрдaн, кoрxoнaлaрдaн oлингaн қaрзлaр ҳaмдa улaргa крeдитoрлик қaрзлaри шaклидa бўлиши мумкин. Корхона маблағлари ва уларнинг манбалари бухгалтерия балансида муайян санадаги ҳолати бўйича акс эттирилади (чорак, йил боши ёки охири). Баланс актив қисми моддалари суммалари йиғиндиси билан пассив қисми моддалари суммалари йиғиндиси ўзаро тенг бўлади. Активда корхона маблағлари таркиби ва жойлашиши бўйича кўрсатилади: асосий воситалар, товар захиралари, пул маблағлари ва ҳоказолар. Маблағларнинг шаклланиши манбалари баланснинг пассив қисмида кўрсатилади (таъсисчилар маблағлари, корхона ишлаб топган

маблағлар, қарзга олинган маблағлар, мақсадли молиялаш тарзида олинган маблағлар). Молиявий барқарорлик нуқтаи назаридан ўз маблағлари манбалари суммаси узоқ муддатли активлар суммасидан ортиқ бўлиши лозим. Корхонанинг ўз маблағлари биринчи навбатда асосий воситаларни ҳарид қилиш ва узоқ муддатли молиявий қўйилмаларга йўналтирилади. Қолган қисми ҳисобига айланма маблағлар (товар-моддий захиралар, пул маблағлари ва бошқалар) шаклланади. Агар ўз маблағлари манбалари узоқ муддатли активларни қопламаса бу, биринчидан, корхона айланма маблағлари тўлалигича қарз маблағлари ҳисобидан шаклланган-лигини ҳамда узоқ муддатли активлар бир қисми ҳам қарзга ҳарид қилинганлигини билдиради. Бундай ҳолда корхона тўловга ноқобил ҳисобланади. Айланма маблағлар катта қисмининг корхона ўз маблағлари ҳисобидан қопланиши мақсадга мувофиқдир. Узоқ муддатли активлар, биринчи навбатда, ўз маблағлари ҳисобидан шаклланиши лозим. Айни пайтда бу мақсадлар учун узоқ муддатли кредитлар ва қарзлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Айланма маблағлар оборотдаги ўз маблағлари, қисқа муддатли кредитлар ва қарзлар ҳамда айланма маблағларни тўлдиришга йўналтирилган узоқ муддатли қарзлар ва кредитлар йиғиндисига тенг бўлиши лозим. Бухгалтерия баланси моддалари бошқа молиявий ҳисоботлар шакллари кўрсаткичлари билан бевосита боғлиқ. “Молиявий натижалар ҳақидаги ҳисобот” да корхона томонидан ҳисобот даврида олинган фойда ҳисоб-китоби берилади. Унда операцион фаолиятнинг молиявий натижаси, фавқулодда фойда ёки зарар, солиқ тўлангунга қадар умумий молиявий натижа, ҳисобот давридаги соф фойда акс эттирилади. Бу ҳисоботнинг маълумотномасида бюджетга барча тўловлар кўрсатилади. Мазкур ҳисоботдаги соф фойда баланс пассивининг “Ўз маблағлари манбалари” бўлимида тақсимланмаган фойда суммасини шакллантиради. Акциядорлик жамиятида у фойданинг дивидендларга йўналтирилмасдан корхона ихтиёрида қолган қисмининг корхона фаолияти давомида жамғарилиб келаётган суммасини ифодалайди.

“Пул оқимлари ҳақидаги ҳисобот” да пул маблағларининг барча турлари ҳақида ахборот кўрсатилади. Бухгалтерия балансининг пул маблағлари кўрсаткичлари “Пул оқимлари ҳақидаги ҳисобот” нинг пул маблағлари ҳақидаги кўрсаткичларига мувофиқ келиши лозим. “Ўз капитали тўғрисидаги ҳисобот” да устав фонди, қўшилган капитал, резерв фонди ва тақсимланмаган фойда ҳаракати ҳақидаги маълумотлар берилади. Бу маълумотлар баланс пассиви 1-бўлимидаги маълумотларга мос келади.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Менежментни ташкил этиш

Корхоналарда бахони ташкил этиш

Корхоналарда молиявий режалаштириш ва бюджетлаштириш

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш

Корхонада инқирозга қарши молиявий бошқарувни ташкил этиш асослари