Sifat kategoriyasi va sertifikatsiyalashtirish tarixi - Iqtisodiyot - Referatlar

Sifat kategoriyasi va sertifikatsiyalashtirish tarixi

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

Sifat kategoriyasi va sertifikatsiyalashtirish tarixi Reja: 1. Sifat tushunchasi va uning tarixi 2. Sertifikatlashtirishning moxiyati va va uning rivojlanishi 3. Sertifikatlashtirish sohasidagi atama va ta`riflar 4. Sertifikatlashtirish, muvafiqlik va muvofiqlikni attestatsiyasi 5. Majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish

Sifat tushunchasi va uning tarixi Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchi va iste`molchi bir-birini bozorda topishadi ular faoliyati motivatsiyasi moliyaviy yutuqqa va iste`mol samarasini ko`paytirishga asoslanadi. Bunda iste`molchi turli ishlab chiqaruvchilar orasidagi eng yaxshi tovarlarni tanlash imkoniyatiga ega bo`ladi. Iste`molchi asosiy figura hisoblangan tarzda o`z xohish-istaklariga mos keluvchi tovar va xizmatlarni xarid qilib ishlab chiqarishni rivojlanish yo`nalishini aniqlaydi. Sifat - jamiyatdagi mehnatning yuksak samarasi ko`rsatkichi, milliy boylik manbai va eng muhimi, ijtimoiy va iqtisodiy inqirozlardan chiqish omilidir. Bejizga ko`pgina xalqaro tashkilotlar, ya`ni Yevropa Sifat tashkiloti, ISO standartlashtirish xalqaro tashkiloti tomonidan XXI asrni - sifat asri, deb e`tirof etilmaydi. Sifatni boshqarish taraqqiyotiga oid masalalarni tahlil qilishimizdan oldin, “sifat boshqaruvi” va “sifat menejmenti tizimi” atamalarining o`zagi bo`lgan “sifat” tushunchasining tub ma`nosini ko`rib chiqaylik. “Sifat” tushunchasining o`zi serqirra va ko`p o`lchamlidir. Uning mohiyati haqidagi tasavvur esa, inson tafakkuri rivojining turli davrlarida o`zgarib borgan. Sifatdan foydalanish va uni o`rganish maqsadiga ko`ra, u falsafiy, ijtimoiy, texnik, iqtisodiy, huquqiy va boshqa aspektlarga ega bo`lishi mumkin. Iqtisodiy nuqtai nazardan, iste`mol qilish natijasi, yoki o`rganilayotgan ob`ektning iste`mol qiymati - sifatdir. Bir ob`ektning sifatga ehtiyoji boshqa ob`ektning ehtiyojidan farqlanishi sababli, iste`molchilar sifatni turlicha baholashadi. Iqtisodiy tarafdan esa, sifatning ehtiyojga qanchalik mosligini bilish muhimdir. Sifat sohasida taniqli bo`lgan Yaponiya va Amerikaning ikkinchi jahon urushidan keyingi tiklanish jarayonlarida muhim rol ь o`ynagan olim Uilyam Edvard Deming sifat - bu iste`molchining nafaqat istagidagi talablarini qanoatlantiruvchi, balki ushbu mahsulotning istiqboldagi holatini ham tasavvur ettira oladigan ko`rsatkichdir deb tushuntiradi. SHuningdek, U.E. Deming sifatni iste`molchilar talablarining qondirilishi bilan bog`lab, “iste`molchi – ishlab

chiqarish tizimining eng muhim bo`g`ini. Sifat esa bugungi va keyingi ehtiyojlarni qondirishga qaratilishi lozim”, - deb ta`kidlaydi. Sifat sohasidagi taniqli amerikalik mutaxassis Jozef Juran ta`kidlashicha, sifat – foydalanishga yaroqlilikdir. Bu tushuncha to`rt elementdan, ya`ni: - mahsulot loyihasi (dizayni)ning iste`molchi tomonidan qabul qilinishi; - mahsulotning loyihaga mos kelish darajasi; - mahsulotning spetsifikatsiyalarga mos kelish darajasi; - mahsulotning arzonligi, chidamliligi, ta`mirbopligi hamda arzon servis xizmatidan iborat. Sifat masalalari borasidagi yana bir amerikalik yirik mutaxassis, sifatni kompleks boshqarish nazariyasi mauallifi, Xalqaro Sifat akademiyasi (MAK) akademigi, sifat bo`yicha Amerika jamiyatining sobiq prezidenti Armand V. Feygenbaum “Sifatni muhandis yoki marketolog emas, balki iste`molchining qarori aniqlaydi. Raqobatli bozor sharoitida sifat to`g`risidagi tasavvur bir joyda to`xtab qolmay, betinim o`zgaradi” deb ta`riflaydi. Sifat sohasidagi atoqli yapon mutaxassisi Kaom Ishikavani “mahsulot yoki xizmatning sifatini ularning narxidan ayrilgan tarzda tasavvur qilib bo`lmaydi. Buyum qanchalik oliy sifatli bo`lmasin, agar qimmat tursa, iste`molchini qondira olmaydi” deb ta`kidlaydi. Sifat boshqaruvi masalalari bo`yicha amerikalik yirik mutaxassis J. Harrington “sifat bu iste`molchilar o`zlari uchun maqbul deb topgan narxda, mahsulot va xizmatingizdan foydalanishni istashgan vaqtda, ularning talabini qondirish yoki undan-da oshirib qanoatlantirishdir” deb o`z fikrini bildiradi. Sifat bu - qadriyat, degan yondoshuvga A. Feygenbaum quyidagicha fikr bildirib: Sifat bu - “eng yaxshi” degan mutlaq ma`noni ifoda etmaydi. U, “iste`molchining muayyan shartlariga ko`ra eng yaxshi” degan ma`noni anglatadi deb ta`kidlaydi. Mahsulotning sifatini uni ishlab chiqarish uchun ketgan harajatdan ajralgan holda tasavvur qilib bo`lmaydi, sifatli mahsulot – bu mutanosib narxda, ma`lum ehtiyojlarni qondiruvchi mahsulotdir.

Sifat – bu spetsifikatsiyalarga muvofiqlikdir. SHunday mahsulotni ishlab chiqarish yoki shunday xizmatlarni ko`rsatish kerakki, ularning o`lchanadigan xususiyatlari raqamlarda ifodalangan aniq texnik talablarni qondirsin. Bunday yondoshuv ikkinchi jahon urushi davridayoq keng tarqalgan edi, negaki o`sha vaqtda harbiy mahsulotlar belgilangan talablarga aniq javob berishi kerak edi. Bir tomondan, bunday talqinni ishlab chiqarish xususiyatiga ega deyish mumkin, chunki bu talablarni muhandislar belgilaydi, buyurtmachilarning talablari esa inobatga olinmaydi. Biroq ko`p mutaxassislar ta`kidlashicha, mijozlarning ehtiyoj va talablari bunday spetsifikatsiyalar uchun asosiy harakatlantiruvchi kuch bo`lmog`i kerak. Sifat – mijozlar istaklariga muvofiqlik yoki shu istaklarni oldindan ko`ra bilishdir, degan yondoshuv hozirgi kunda keng tarqalgan. Yuqorida keltirilgan misollardan ko`rinib turibdiki, taniqli mutaxassislarning ko`pchiligi bu yondoshuvni o`z ta`riflarida e`tirof etishgan. Sifatni boshqarish borasidagi zamonaviy fan asoschilaridan biri bo`lgan Val ь ter SHuhart sifatning ikki jihati mavjudligini ko`rsatib beradi. Birinchi jihati – buyumlar sifati haqida insonning mavjudligiga bog`liq bo`lmagan ob`ektiv voqe`lik, deb tasavvur qilishdir. Ikkinchisi esa - ana shu ob`ektiv voqe`likka nisbatan munosabatimiz, fikrimiz va hissiyotimiz bilan bog`liqdir. Iste`molchilarning bunday shaxsiy baholari ularning xohishlarini amalda qanoatlantirishini qayd etib, bu muhandislar uchun asosiy e`tibor nuqtasi bo`lib xizmat qiladi, chunki muhandislar bu baho asosida ishlab chiqariladigan mahsulotning kerakli xususiyatlarini aniqlaydilar deb ta`kidlaydi. Turli mutaxassislar va tashkilotlarning qarashlaridagi ko`pgina o`xshashliklarga qaramay, sifatning yagona maqbul yoki to`g`ri talqini mavjud emas. Faqat turli mualliflar kontseptsiyalarida mavjud bo`lgan asosiy yondoshuvlarni ajratib ko`rsatish mumkin: 1. Sifat - bu qadriyat. 2. Sifat - bu ustunlikdir. 3. Sifat - bu spetsifikatsiyalarga muvofiqlikdir.

4. Sifat - bu mijozlar istaklariga muvofiqlik yoki shu istaklarni oldindan ko`ra bilishdir. Yuqorida berilgan ta`riflardan ko`rinadiki, har bir olim va mutaxassislarda sifatga turlicha yondoshuvlar bo`lgan. Lekin ularning o`rtasidagi umumiy, bog`liqlik mavjud bo`lib, ular quyidagilardan iborat: - Iste`molchining ehtiyojini qondirishi; - Sifatni har bir inson o`z nuqtai nazari bilan tushunishi; - Mahsulotning fizik xususiyatlari. Bu fikr va muloxazalarni umumlashtirsak “ Sifat - bu qo ` yilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig ` ilgan tavsiflari orqali qoniqtirishdir ” degan xulosa kelib chiqadi . Iste ` molchining kutilayotgan talablarini qondirish va bozorda o ` z mavqeiga ega bo ` lish ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab qiladi : 1. Yangi mahsulotlar; 2. Yangi texnologiyalar; 3. Yangi boshqaruv usullari; 4. Yangi unsurlarni tadbiq etish. Bularni tadbiq etish esa , ishlab chiqaruvchi kompaniya va firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradigan taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi . Sifat tushunchasini anglab yetish va uni ishlab chiqarishda ta`minlab berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir. Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlar tajribasidan ko`rinib turibdiki sifat orqali: - hamma ko`rinishdagi resurslar harajatini muvofiqlashtirish; - ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni oshirish; - mahsulotga qo`yilgan hamma talablarni bajarish; - iste`molchining kutayotgan talabini ruyobga chiqarish; - iste`molchi bilan ishlab chiqaruvchining o`rtasidagi aloqa va munosabatlarni ta`minlash;

- ishlab chiqarish boshqaruvi va xizmat ko`rsatish jarayonlarini doimo takomillashtirish, nafaqat ishlab chiqaruvchini, balki iste`molchining ham talabini to`liq qondirish imkoniyatini beradi. Mahsulot sifati quyidagilar bilan ta`riflanadi: - Xizmatga yaroqligi; - Ishonchligi ( xavfsizligi , uzoq muddat foydalanish , saqlash , ta ` mirlashga yaroqligi ); - Foydalanish tavsifi; - Tashqi estetik ko`rinishi; - Ishlatishdagi qulayligi; - Sotuvdan oldin va keyingi xizmat ko`rsatish va boshqalar; Mahsulot sifati ko`p sonli va har-xil texnik, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik xususiyatlar omiliga bog`liq. Bu omillarni shartli ravishda 3 ta guruhga bo`linadi: material-texnik (ishlab chiqarish asbob-uskunalari, dastgohlar ishlab chiqarishni texnik va metrologik ta`minoti, sinov va nazoratning uslub va vositalari, ishlatiladigan materiallar, bino va qurilmalar); inson omili (malakasi, professional bilimi, o`z ishiga bo`lgan qiziqishi); ma`muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va qisman sifat boshqaruvini tashkil etish); Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab turish va ta`minlash - kompleks muammodir. Faqatgina ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli, bir vaqtda va o`zaro bog`liq bo`lgan texnik, tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy tadbirlar yordamida tez va aniq holatda mahsulot sifatini takomillashtirish mumkin. Sifat - keng sig`imli, murakkab va universal kategoriya bo`lib, u ko`plab xususiyat va jihatlarga egadir. Sifatning asosiy jihati mahsulotga iste`molchining qiziqishini uyg`otish bo`lib, ushbu ko`rinishda u ko`plab funktsiyalarni bajaradi.

Qaysi maqsadda foydalanishiga qarab sifat tushunchasini quyidagi jihatlari namoyon bo ` ladi : falsafiy , ijtimoiy , texnikaviy , iqtisodiy va xuquqiy . Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda sifat aniq mazmun va mohiyatga ega bo ` lib , boshqalardan farq qiladi . Avvalam bor uning ayrim xususiyatlari va boshqalardan farqi namoyon bo ` lishiga qaramay ular o ` zaro uzviy bog ` liqlikda ekani namoyon bo ` ladi . Qolaversa, sifat ko`plab xususiyatlar majmuasidan tashkil topadi, ular cheksiz bo`lishi ham mumkin. Bu esa moddiy manbaalarga va turlicha dunyoqarashlarga asos bo`la oladi. Sifatning sotsiologik jihatlari muayyan sub`ekt bilan yoki jamiyat bilan bog`liq bo`lib, u iste`molchilar va mahsulot (xizmatlar) orasidagi munosabatdir. Bu yerda sifat kategoriya ko`rinishida namoyon bo`lib talab va taklif qonuniyatlariga javob beradi, hamda iste`molchilarning madaniyati va daromadlariga bevosita bog`liq bo`ladi. Sifatning texnik jihatlari o`rganilayotgan ob`ektning miqdor va sifat o`zgarishlari bilan bog`liqdir. Bu yerda fizikaviy, elektrokimyoviy va mexanik o`zgarishlar bir turdagi vazifani bajaruvchi mahsulot (moddalar) xususiyati xaqida so`z yuritiladi. Muxandislik nuqtai - nazardan olinganda o`rganilayotgan mahsulot sifati va xususiyatlari etalonlar bilan taqqoslab o`rganilishini nazarda tutiladi. Iqtisodiy nuqtai - nazardan olganda sifat - o`rganilayotgan manbaani iste`mol xususiyatlarini va qiymatini namoyon etadi.

Iste`molchilarning bu boradagi fikrlari turlicha bo`lishi - sifat darajasini aniqlashda texnik-iqtisodiy jihatlarni birgalikda tahlil qilishni taqazo etadi va bu tajribani aniqlik darajasini oshiradi. Sifatning xuquqiy aspektlari me`yoriy texnik xujjatlarda, ularning ishlab chiqish tartibi, tasdiqlash, joriy etish va amalga oshirish, uni ro`yxatga olishdan iborat. Sifat xuquqiy nuqtai nazardan olinganda manbani barcha xususiyatlari yig`indisini belgilangan talablarga to`la javob berishini me`yoriy texnik xujjatlarda o`z aksini topishidir. SHunday qilib, sifatning zamonaviy talqini qay darajada bo`lmasin, u yuqoridagi yondoshuvlarga asoslanishi lozim. ISO 9000:2000 xalqaro standartining so`nggi tahririda, sifatga lo`nda qilib ta`rif berilgan va unda yuqorida keltirilgan birinchi va to`rtinchi yondoshuvlarni birlashtirishga harakat qilingan. Sifat mahsulot va xizmatlar xususiyatlari yig`indisining talablarga muvofiqlik darajasi, talab esa – aniqlangan ehtiyoj yoki istak deb ifodalanadi. Fan, texnika va umuman jamiyatda sodir bo`layotgan hozirgi jarayonlarni anglashda sifatning tarixini bilish muhim ahamiyatga egadir. Arxeologiya va unga yaqin fanlar, o`tmishda muhandislik va boshqa faoliyat sohalarida g`aroyib yutuqlar qo`lga kiritilgani haqida dalillar topilmoqda. Bu yutuqlarni yuqori darajadagi sifat va sifat boshqaruvisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil shohi Hammurapi qonunlar majmuini yozib, (arxeologlar tomonidan 1901-1902 yillarda Suzada (qadimgi Messopotamiya hududi) tahminan tarixi m.o. 1780 yillarda yaratilgan Hammurapi qonunlar qomusi topilgan. Qomusda 282ta qonun bo`lib, ular qora toshli ustunlarga bitilgan), mahsulot sifati uchun javobgarlikka asos solgan. Unda agarda usta uy qursa, ammo uy chidamli bo`lmay, qulab biror odam halok bo`lsa, ustaga o`lim jazosi belgilangan. Bu qonunlar ishlab chiqaruvchini (qaysi soha bo`lishidan qat`iy nazar) o`z ishlab chiqargan mahsulotining sifati uchun javobgarlik tamoyillarini ilk bor ifodalagan. Sifatsiz mahsulot ishlab chiqarilganlik uchun nafaqat moddiy, balki jismoniy jazolash amaliyoti qo`llanilganligi tarixdan ma`lum. Bunga, Petr II ning 1723 yil 11 yanvarda imzolagan farmoni yorqin misol bo`la oladi. Jumladan farmonda, Tula

fabrikasi egasi Kornil Beloglazov davlat idoralariga yaroqsiz qurol-aslahalar sotganligi uchun cherkovda ishlashga yuborilishi, ishonchli nazoratchi Frol Fuks yaroqsiz mahsulotga sifat tamg`asini bosganligi uchun Azovga surgun qilingan. Sertifikatlashtirishning moxiyati va va uning rivojlanishi Hozirgi vaqtda “sertifikat” degan atamani tez-tez uchratib turamiz. Bu qanday atama deb so`rasangiz turlicha talqin olishingiz mumkin: kimdir uni biror malaka olganlikni tasdiqlovchi hujjat desa, yana kimdir, mahsulotni sifati to`g`risidagi hujjat, ba`zi birovlar esa mahsulotni hududimizga olib kirish yoki olib ketish uchun bojxonaga ko`rsatilishi lozim bo`lgan hujjat deb ta`rif beradi. O`ylaymizki, o`quv qo`llanmaning ushbu bo`limini o`qib chiqqaningizdan so`ng ushbu atamaga albatta aniq va mukammal javob topasiz. “Sertifikat” so`zining ma`nosini keltirishdan oldin mavzudan biroz chetga chiqamiz. Ma`lumki, SHarq, jumladan O`zbekistonimiz chet ellarda nafaqat go`zal tabiati va mehnatsevar xalqi bilan, balki o`zining ko`zni qamashtiradigan, rang- barang meva, sabzavot va turli mahsulotlarga serob bozorlari bilan ham mashhurdir. Bundan tashqari, bizning bozorlardagi yana bir o`zgachalik ham bor. Agar rastalar oralab yuradigan bo`lsangiz, sotuvchilar, dehqonlar meva- chevalardan uzatib, totib ko`rishni taklif etishlarini guvohi bo`lasiz (albatta, totib ko`rganlik uchun haq so`ralmaydi). Buni tagida bir ma`no yotadiki, u ham bo`lsa, mahsulotning sifatiga haridorning o`zi baho bersin, ya`ni, taklif qilinayotgan mahsulot sifati va unga so`ralayotgan narx mutanosib ravishda belgilanayotganligiga o`zi ishonch hosil qilsin. Qadimdan bizda bir tushuncha bor. Harid paytida savdo mukammal va to`liq bo`lishi uchun uchta tomon ishtirok etishi kerak. Birinchi tomon - oluvchi (haridor), ikkinchi tomon - sotuvchi (tayyorlovchi) va uchinchi - xolis tomon. Uchinchi tomon sotilayotgan buyum yoki mahsulotga qo`yilgan narx ushbu mahsulot ega bo`lgan sifat ko`rsatkichlariga mutanosib ekanligi to`g`risida kafolat

bergan. Bunda uchinchi tomon albatta mahsulot to`g`risida o`zining xolisona fikrini haqqoniy bildira olishi, juda ko`p vaqtdan buyon shu faoliyat bilan shug`ullanayotganligi sababli sotilayotgan mahsulotning shu vaqtda va shu bozordagi narxi bir-biriga mos tushushini belgilay oladigan mutaxassis bo`lishi talab etiladi. Savdoning bu turi asosan katta miqdordagi yoki qimmatbaho harid paytida qo`llanilgan bo`lib, bu holatni hozir ham qoramol, qo`y yoki ot savdolarida uchratishimiz mumkin. O`rtada turuvchi xolis tomon (ularni dallollar deb yuritilgan) savdoni bir muqim bo`lishiga yordam berib, savdo ob`ektiga xos bo`lgan sifat ko`rsatkichlariga tavsif beradi va xolisona baho beradi. Bu shaxsni hozirda ko`p qo`llanilayotgan broker bilan tenglashtirish maqsadga muvofiq emas, chunki broker sotilayotgan yoki olinayotgan mahsulotning sifat ko`rsatkichlari to`g`risida yetarli baho bera oladigan shaxs sifatida emas, balki sotuvchi tomondan belgilangan narxda mahsulotni sotish yoki sotib olish bilan shug`ullanadi. Biz sertifikatlashirishni tushuntirish maqsadida tanlagan misolimizda savdo tugagandan so`ng sotuvchi tomon o`z savdosidan, oluvchi tomon esa harididan va savdo ob`ektining mavjud sifat ko`rsatkichlaridan ishonch hosil qilib, qoniqish hissiga ega bo`ladi. Bu savdoning yana bir muhim xususiyati - uchinchi xolis tomon sifatida alohida ishonchga va nufuzga ega bo`lgan, rostgo`y shaxslargina ishtirok etishi mumkin. Bizdagi mana shu savdo turi bir necha yuz yillardan beri mavjud bo`lib, chet davlatlarda sertifikatlashtirish deb ataluvchi faoliyatga aynan shu asos solgan bo`lsa ham ajab emas. Sertifikatlashtirish guvohlik berish, qayd yoki shahodat etish, ishonch bildirish ma`nolarini bildiruvchi lotincha (sertifus) so`zidan olingan bo`lib, kerakli ishonchlilik bilan mahsulotning muayyan standartga yoki texnikaviy hujjatga muvofiqligini uchinchi, xolis va tan olingan tomon tarafidan tasdiqlaydigan faoliyatni bildiradi. Mahsulotning tug`ri ishlab chiqarilganligini bilish uchun uning me`yoriy xujjatlardagi me`yorlarga mosligini tekshirish zarur. Bunday vazifani sertifikatsiya amalga oshiradi.

Belgilangan me`yorlarga mos kelishini tekshirish uchun sinovlar o`tkazish lozim. Sinovlar texnik operatsiyalar bo`lib, mahsulotning bir yoki bir necha tavsifnomalarini aniqlashdan iboratdir. Sinovlar sinov laboratoriyalarida amalga oshiriladi. Me`yorlarga moslik darajasini tizimli tekshirish m`yorlarga mosligini baxolash deyiladi. Sertifikatsiya mahsulotning (jarayonning, xizmatning) berilgan talablariga mosligini isbotlovchi asosiy ishonchli usuli xisoblanadi. Sertifikatsiya jarayonining tashkil etuvchilari, qoidalar, sinovlar va boshqalar qo`yidagi omillarga bog`liq bo`ladi. Bu omillarga standartlash, sifat va bevosita sertifikatsiyaga ta`luqli bo`lgan qonunchilik, sertifikatsiya ob`ektining o`ziga xos xususiyatlari kiradi. Sertifikatlashtirish deganda kerakli ishonchlilik bilan mahsulotning muayyan standartga yoki texnikaviy xujjatga muvofiqligini tasdiqlaydigan faoliyat tushuniladi. Sertifikatlashtirish tushunchasi birinchi marta Xalqaro standartlashtirish tashkiloti Kengashining sertifikatlashtirish masalalari buyicha maxsus qumitasi tomonidan ishlab chiqilib, uning “Sertifikatlashtirish, sertifikatlashtirish va sinov labaratoriyalarining akkreditlash sohalaridagi asosiy atamalar va ularning qoidalari” qo`llanmasiga kirgazilgan. Xalqaro standartlashtirish tashkilotining qo`llanmasida sertifikatlashtirish atamasining fakatgina izoxlari berilgan: -sertifikatlashtirish umumiy atama bo`lib, mahsulot, texnologik jarayon va xizmatlarning sertifikatlashtirishda muvofiqlikni sertifikatlashtirishda uchinchi tomonning qatnashishi tushuniladi; -sifat tizimini baxolash sohasidagi taraqqiyot sifat tizimini sertifikatlashtirish bo`yicha yangi (ta`minlovchining imkoniyatlariini sertifikatlashtirish) tushunchasini zaruriyatini tug`dirmoqda. Muvofiqlik atamasi mahsulot, jarayon, xizmatga belgilangan barcha talablarga rioya qilishni o`z tarkibiga oladi. Bunda muvofiqlikni uchta ko`rinishi –

muvofiqlik bayonoti, muvofiqlikni attestatsiyalash, muvofiqlikni sertifikatlash belgilaydi. Muvofiqlik bayonoti deb yetkazib beruvchining mahsulot, jarayon va xizmatlarning aniq bir standartga yoki boshqa me`yoriy xujjatga to`la-to`kis muvofiqligi xaqida butun mas`uliyatni o`z ustiga olganligini bayon etishga aytiladi. Bu atamani so`ngi vaqtlarda "o`z o`zini sertifikatlashtirish" tushunchasi bilan almashinayotgani qayd qilinmoqda. O`z-o`zini sertifikatlashtirish deganda mahsulot ishlab chiqaruvchi tomon butun ma`suliyatni o`z zimmasiga olgan xolda sertifikatlashtirishni o`zi o`tkazadi va mahsulotning kerakli darajada sifatliligi xaqidagi kafolotini o`z ichiga oladi. Bunday sertifikatlashtirish faoliyatini o`z- o`zini sertifikatlashtirish deb yuritiladi. Muvofiqligini attestatsiyalash uchinchi tomon tarafidan “sinov laboratoriyasining bayonoti” tushunilib, ma`lum namuna mahsulotga bo`lgan talablarni belgilovchi ma`lum standartlar yoki boshqa xujjatlar bilan muvofiq ekanligini bayon etishiga aytiladi. Sertifikatlashtirish sohasidagi atama va ta`riflar Sertifikatlashtirish deganda mahsulot (buyum, tovar) yoki xizmat muayyan standartga yoki texnikaviy shartlarga mos kelishini tasdiqlash maqsadida o`tkaziladigan faoliyat tushunilib, ushbu faoliyat natijasida mahsulot (buyum, tovarning) sifati xaqida iste`molchini ishontiradigan tegishli xujjat-sertifikat beriladi. Yana bir zarur atamalardan biri “sertifikatlashtirish tizimi” quyidagicha ta`riflanadi: Sertifikatsiyalashtirish tizimi - muvofiqlikning sertifikatsiyalashtirish faoliyatini o`tkazish uchun ish tartibi qoidalariga va boshqalariga ega bo`lgan tizimdir. “Sertifikatsiyalashtirish tizimi” atamasidan tashqari Sertifikatlashtirish sxemasi tushunchasi kiritilib, uni quyidagicha: “Muvofiqlikning sertifikatlashtirilishini o`tkazishdagi uchinchi tomon faoliyatining tarkibi va tartibi” deb ta`riflanadi.

Sertifikatlashtirish jarayoni deganda mahsulot /buyum, mol/ yoki xizmat muayan standart yoki texnikaviy shart talablariga mos kelishini tasdiqlash maqsadida o`tkaziladigan faoliyat tushunilib, ushbu faoliyat natijasida mahsulot /buyum, molning/ o`rnatilgan talablarga iste`molchini ishontiradigan tegishli hujjat - sertifikat beriladi. Sanoat korxonalarida ishlab chiqilayotgan turli xil mahsulotlar muayyan ko`rsatkichlarga javob berishi kerak. Bu ko`rsatkichlar esa ma`lum belgilangan talablarga muvofiq /mos/ kelishi lozim. Muvofiqlik o`z navbatida mahsulot yoki xizmatlarning ma`lum standartga yoki boshqa me`yoriy hujjatlardagi shu mahsulot yoki xizmatlarga belgilangan ko`rsatkichlarga mos kelishini talab etadi. Muvofiqlikni sertifikatlashtirish mumkin. Xo`sh sertifikatlashtirish tushunchasi nima? Sertifikatlashtirish tushunchasi birinchi marta Xalqaro standartlashtirish tashkiloti Kengashining sertifikatlashtirish masalalari bo`yicha maxsus qo`mitasi tomonidan ishlab chiqilib, uning “Standartlashtirish, sertifikatlashtirish va sinov laboratoriyalarining akkreditlash sohalaridagi asosiy atamalari va ularning qoidalari” qo`llanmasiga kiritilgan. Muvofiqlik - atamasi mahsulot, jarayon, xizmatga belgilangan barcha talablarga rioya qilishni o`z ichiga oladi. Bunda muvofiqlikni uchta ko`rinishi - muvofiqlik bayonoti, muvofiqlikni attestatlash, muvofiqlikni sertifikatlashtirish degan tushunchalar mavjud. Muvofiqlik bayonoti deb yetkazib beruvchining mahsulot, jarayon va xizmatlarning aniq bir standartga yoki boshqa me`yoriy hujjatga to`la-to`kis muvofiqligi xaqida butun mas`uliyatni o`z zimmasiga olganligini bayon etishiga aytiladi. Muvofiqlikni attestatsiyalashda uchunchi tomon tarafidan “sinov laboratoriyasining bayonoti” tushunilib, ma`lum namuna mahsulotga bo`lgan talablarni belgilovchi ma`lum standartlar yoki boshqa hujjatlar bilan muvofiq ekanligini bayon etishiga aytiladi. Yana bir zarur atamalardan biri “sertifikatlashtirish tizimi” bo`lib, u quyidagicha ta`rif beriladi: Sertifikatlashtirish tizimi - muvofiqlikning

sertifikatlashtirish faoliyatini o`tkazish uchun ish tartibi qoidalariga va boshqarishiga ega bo`lgan tizimdir. Sertifikatlashtirish faoliyatida qo`llaniladigan quyidagi uchta tushuncha to`g`risida to`xtalib o`tamiz: sertifikatlashtirish tizimidan foydalanish, sertifikatlashtirish tizimida qatnashuvchi va sertifikatlashtirish tizimi a`zosi. Sertifikatlashtirish tizimidan foydalanish – guvohnoma talabgoriga sertifikatlashtirish tizimining qoidalariga muvofiq berilgan sertifikatlashtirishdan foydalanish imkoniyati tushuniladi. Sertifikatlashtirish tizimida qatnashuvchi – deb ushbu tizimning qoidalariga binoan faoliyat ko`rsatadigan, lekin tizimni boshqarish imkoniyatiga ega bo`lmagan sertifikatlashtirish qatnashuvchisi tushuniladi. Sertifikatlashtirish tizimi a`zosi deganda ushbu tizimning qoidalariga binoan faoliyat ko`rsatadigan va tizimni boshqarishda ma`lum darajada ishtirok eta oladigan sertifikatlashtirish qatnashuvchisi tushuniladi. Sertifikatlashtirish, muvafiqlik va muvofiqlikni attestatsiyasi Sertifikatlashtirish tovar, xizmatining yuqori darajasini aks ettiruvchi va uning ma`lum talablariga javob berishi hamda belgilangan sifatga ega ekanligini kafolatlaydi. Sertifikatlash is`temolchiga mahsulot faqat standart talablariga muvofiq ishlab chiqarilishini kafolatlaydi, lekin u mahsulotni texnik darajasi talablariga mos ekanligini kafolatlamaydi. Sertifikatlashtirishning asosiy maqsadi, mahsulot yoki xizmat turini xayot uchun xavfsizligini ta`minlash, atrof-muxitni muxofaza qilish, tovarlarni o`zaro almashinuvi va o`rindoshligini ta`minlash, hamda xalqaro savdoda texnik qarshiliklarni olib tashlash, mahsulot va xizmat turlarini raqobatga bardoshliligini oshirish kabi savollarda haridor yoki iste`molchini talab va istaklarini ximoya qilishdan iborat.

O`zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish bo`yicha milliy muassasasi faoliyatining asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iborat: - respublikada sertifikatlashtirish jarayonini mukamallashtirish va undan foydalanish bo`yicha umumiy siyosatni uyg`unlashuvini ishlab chiqish; - qonun ishlab chiqaruvchi va uni bajaruvchi xokimiyat organlari hamda tegishli davlat sertifikatsiya organlari bilan birgalikda o`zaro faoliyat ko`rsatish; - tegishli davlatlar sertifikatsiya organlarini qonun ishlab chiqaruvchi va uni bajaruvchi xokimiyat organlari bilan birgalikda o`zaro faoliyat ko`rsatish; - sertifikattsiyalash masalalari bo`yicha shug`ullanuvchi chet el va xalqaro tashkilotlarning tegishli organlari bilan o`zaro kelishuv asosida faoliyat ko`rsatish, zarur xollarda O`zbekiston respublikasining ushbu tashkilotlar ishida qatnashishini ta`minlash; - sertifikatlashtirishning hamma uchun yagona bo`lgan qoida va protseduralarini o`rganish; - sertifikatsiyalash natijalariga ko`ra tegishli xujjatlarni qayd etish jarayonlarini kuzatish va tekshirish; - respublika va chet ellik haridorlarni tegishli axborotlar bilan ta`minlash; - mahsulotlar, jarayonlar va xizmatlar turlariga sertifikattsiyalash bo`yicha barcha savollar O`zbekiston respublikasining “Mahsulot va xizmat turlarini sertifikatlashtirish xaqida”gi qonuniga hamda ushbu qonunga mos keluvchi respublikamizning boshqa qonuniy xujjatlari asosida ko`rib chiqiladi. Sertifikatlashning asosiy maqsadlari quyidagilardan iboratdir. - mahsulotni sotish va uning bozorda raqabotbardoshligini ta`minlashni nazorat qilish; - is`temolchilarni har tomonlama ximoya qilish; - tayyorlovchilar arizasiga asosan mahsulot sifati ko`rsatkichlarini tasdiqlash. Sertifikatlashtirish milliy tizimi - sertifikatlashni boshqarish va o`tkazish xuquqlariga davlat ta`sir o`tkazadigan tizimdir.

Mahsulotni sertifikatlash-mahsulotga o`rnatilgan talablarni to`g`ri kelishini tasdiqlash bo`yicha faoliyatdir. Sertifikat belgisi shu mahsulotni davlat standartiga mos kelishini qayd etilgan belgidir. Respublikamizda sertifikatlashga o`rnatilgan umumiy qoidalar, ishlab chiqarilayotgan loyixalar, sertifikatlash bo`yicha nazorat qilish va shu kabilar “O`zstandart” agentligi tomonidan olib boriladi. Sertifikatlashning ob`ekti bo`lib, mahsulot, xizmatlar va sifat tizimi xisoblanadi. Sertifikatlash sub`ekti bo`lib-shaxs yoki mahsulotni davlat standartiga mos keladigan xolda sertifikatlashtirishda ishtirok etayotgan shaxs (tadbirkor) xisoblanadi. Sifatni sertifikatlash tizimi jarayoni uchta asosiy bosqichlardan iborat bo`ladi: - birinchi bosqich-sifat tizimini dastlabki baxolash. - ikkinchi bosqich-sifat tizimini yakuniy tekshirish va baxolash. – uchunchi bosqich-sertifikat muddati tugaguncha sifat tizimini sertifikatlashtirish ustidan nazorat qilish. Sertifikatlashtirish muvofiqlik sertifikati umumiy tushuncha va mazmunida bu jarayonda uchunchi tomonni qatnashishini bildiradi, birinchi tomon-ishlab chiqaruvchi, ikkinchi-iste`molchi. Muvofiqlikning quyidagi ko`rinishlari belgilangan: - muvofiqlik to`g`risidagi ariza; - muvofiqlik attestati; - muvofiqlik sertifikati. Muvofiqlik to`g`risida ariza-bu ishlab chiqaruvchini mahsulot va texnologik jarayon xizmatlari ma`lum standart yoki me`yoriy xujjatlarga moyilligi to`g`risidagi arizasidir. Boshqachasiga buni o`z-o`zini sertifikatlash deyiladi. Muvofiqlik to`g`risidagi ariza-ishlab chiqaruvchi tomonidan xech qanaqa yuridik, administrativ va iqtisodiy mas`uliyatni belgilamaydi. Muvofiqlik attestati - bu sinov laboratoriyasi tomonidan mahsulot na`munasi ma`lum standartlarga yoki me`yoriy xujjatlarga moyil ekanligi to`g`risidagi arizadir.

Bu vaziyatda standartlar talablariga seriyali ishlab chiqarilayotgan mahsulot emas, balki sinovga taqdim etilgan mahsulot na`munasining muvofiqligi baxolanadi. Sinovlar sertifikatlash tizimi doirasidan tashqarida o`tkaziladi. Sertifikatlash tizimi milliy, regional va xalqaro darajalarda tashkil qilinadi: Ma`lum bir mahsulot, texnologik jarayon yoki xizmatlarga tegishli bo`lgan standartlar va qoidalar sertifikatlash tizimining bir ko`rinishini (sxemasini) bildiradi. Mahsulotning standart talablariga mos kelishini muvofiqlik sertifikati va muvofiqlik belgisi tasdiqlaydi. Muvofiqlik sertifikati – bu mahsulot, texnologik jarayon va xizmatlar ma`lum standartlar talablariga yoki me`yoriy xujjatlarga moyilligini uchunchi tomon kafolat berishini bildiradi. Demak muvofiqlik sertifikati uchunchi tomondan berilgan kafolatni bildiradi va belgilangan tashkilliy tizim va qoidalar doirasida o`tkazilgan xolda tan olinadi. Muvofiqlik sertifikati o`zining qoida va tartibiga ega bo`lgan sertifikatlash tizimi doirasida o`tkaziladi. Muvofiqlik belgisi – bu mahsulot, texnologik jarayon yoki xizmatlar ma`lum standartlarga va me`yoriy xujjatlarga mos ekanligini bildiruvchi, sertifikatlash tizimi qabil qilgan qoidalarga mos va qonun tomonidan ximoyalanganlik belgisidir. Majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish Sertifikatlashtirish ikki xil ya`ni, majburiy va ixtiyoriy harakterga ega bo`ladi. Majburiy sertifikatsiya qonunlar va qonuniy aktlar asosida amalga oshiriladi va tovar (jarayonlar, xizmatlarning), texnik reglamentlar talablariga va standartlarning majburiy talablariga mosligini isbotlashni ta`minlaydi. Ushbu normativ xujjatlarning majburiy talablari xavfsizlik insonlarning sog`lig`ini ximoya qilish va atrof muxitni muxofaza qilishga qaratilganligi sababli

majburiy sertifikatsiyaning asosiy yo`nalishi bo`lib xavfsizlik va ekologiklik xisoblanadi. Mahsulotni u yoki bu sertifikatlashtirishga oidligi, uni tashqi muxitga, inson salomatligiga ta`siri asosiy me`zon xisoblanadi. Ana shuning uchun tashqi muxitga, inson salomatligiga ta`sir ko`rsatuvchi mahsulotlar albatta, majburiy sertifikatlashtirishga mansub bo`ladi, qolgan mahsulotlar esa sertifikatlashtirilishi ixtiyoriydir. Majburiy sertifikatlashtirish deganda sertifikatlashtirish xuquqiga ega bo`lgan idora tomonidan mahsulot, jarayon xizmatining standartlaridagi majburiy talablariga muvofiqligini tasdiqlash tushuniladi. Ixtiyoriy sertifikatlashtirish deganda ishlab chiqaruvchi (bajaruvchi), sotuvchi (ta`minlovchi) yoki iste`molchi tashabbusi bilan ixtiyoriy ravishda o`tkaziladigan sertifikatlashtirish tushuniladi. Xozirgi sharoitda rivojlangan mamlakatlar bilan savdoni, mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarni, fan va texnikani rivojlanishi uchun hamda chiqarilayotgan mahsulotlarni sifatini yaxshilash, ularni raqobatbardoshlik qobiliyatini oshirish uchun muntazam ravishda sinovlardan o`tkazish extiyoji ortib bormoqda. Sinovlarni ko`pincha uchinchi tomon deb ataluvchi shaxs yoki tashkilot amalga oshiradi. U ko`riladigan masalada qatnashayotgan tomonlar odatda ta ь minlovchining (birinchi tomon) va haridorning (ikkinchi tomon) manfaatlarini ximoya qilib, mutlaqo mustaqil ravishda ish ko`radilar. Uchinchi tomon tarafidan qilinadigan sertifikatlashtirish ishlab chiqaruvchilarining ishonchiga sazovor bo`lmoqda va shu sababli bunday yo`l keng qo`llanilib, keng tarqalmoqda. Turli mamlakatlarda uchinchi tomon tarafidan bajarilayotgan sertifikatlashtirish tizimini tashkil etish amalda, uni turlicha tashkil qilish mumkinligini ko`rsatmoqda: ishlab chiqaruvchi assotsiatsiyalar, yirik istemolchilar, standartlashtirish milliy tashkilotlari tomonidan, masalan, Frantsiya va Angliyada 60-yillar boshida iste`molchilar tomonidan harbiy maqsadlar uchun elektronika mahsulotlarini sertifikatlashtirish tizimi yaratildi.

Sertifikatlashtirish tushunchasi keng ma`noda uchinchi tomon tarafidan o`tkaziladigan texnikaviy me`yorga, ish uslubiga, qoidaga muvofiqlikni qamrab olgan har qanday tekshiruvdir. SHuning uchun sertifikatlashtirishni tekshiruv deb xisoblab, bosim ostidagi idishlarni, portlash xavfidan ximoyalangan qurilmalarning, atom reaktorlarining va tog` texnikasining ishlatishdagi xavfsizligini ta`minlash uchun texnikaviy nazorat o`rnatuvchi idoralar shartli tekshiruvni amalga oshiradi. Akkreditatsiya – bu nufuzli idora tomonidan, boshqa bir tashkilot yoki shaxsni rasmiy ravishda aniq ishlarni bajarishda to`la huquqli vakolat berilganligini e`tirof etishidir.

Adabiyotlar: 1. Basovskiy L. Ye., Protas ь ev V. B. Upravlenie kachestvom: Uchebnik. – M.: INFRA – M, 2001. –212 s. 2. Ilenkova S.D. i dr. upravlenie kachestvom. –M.: izdatelskoe ob`edinenie «YuNITI», 1999. 3. ISO 9001 Razrabotka, vnedrenie, sertifikatsiya, uluchshenie sistem ы menedjmenta kachestva. Prakticheskoe rukovodstvo dlya spetsialistov po kachestvu. S-Peterburg. OOO “Izdatel ь stvo Forum Media”, avgust 2006 g. 4. Kanji J.K. An innovative approach to make ISO 9000 standards more effective // Total Quality Management. Vol.9. №1. 1998. pp. 67-78. 5. Lee-Peng Tan. ISO 9000: The answer for total quality management implementation? The Malaysian case. // Total Quality Management. Vol.12. №2. 2001. pp. 223-229 6. Mazur I.I. Upravlenie kachestvom: Ucheb. posob. - M.: Omega-L, 2005. - 400 s. 7. Mezher T., Ramadan H. The costs and benefits of getting ISO 9000 certification in the manufacturing sector in Saudi Arabia. Quality Assurance. №6 1999. pp. 107-122. 8. Peregudov V.L va boshq. Maxsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. T.: “Moliya”, 2002.

O'xshashlar

Bozor sharoitlarida sifat va raqobatbardoshlik

Mehmonxona biznesida sifat tushunchasi va mohiyati

Sabzavot va mevalar ularning turlari sifat ko‘rsatkichlari

Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari

Mеhnat rеsurslarini sifat jihatidan boshqarish