Bozor sharoitlarida sifat va raqobatbardoshlik - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor sharoitlarida sifat va raqobatbardoshlik

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

266.5 KB

Ko'chirib olish

Bozor sharoitlarida sifat va raqobatbardoshlik Reja: 1. Ilmiy texnika taraqqiyoti va yevropa mamlakatlari iqtisodiyotining rivojlanishi 2. Yaponiyada sifatni boshqarish tajribasi 3. AQSH firmalarida sifatni boshqarish tajribasi 4. Sifatni boshqarishning Yevropa tajribasi 5. Texnologiyalar evolyutsiyasi va sifat siyosati 6. Bozor munosabatlari va iqtisodiy raqobat 7. Raqobat sharoitida korxona muvaffaqiyatini ta`minlashda sifatni boshqarish

Ilmiy texnika taraqqiyoti va yevropa mamlakatlari iqtisodiyotining rivojlanishi Inson nimalar yordamida mehnat ashyosi (predmeti)ga o`z ta`sirini o`tkazsa, shu narsalar mehnat vositalari hisoblanadi. Unga birinchi navbatda mehnat qurollari kiradi. Ular quyidagilardan iborat: har xil mashina va mexanizmlar, asbob-uskunalar, qurilmalar va hokazo. Mehnat qurollarining takomillashib borishi, tabiatga inson hokimlik darajasining o`sishi ishlab chiqarish taraqqiyotining ko`rsatkichi hisoblanadi. Keng ma`noda mehnat jarayonida to`g`ridan to`g`ri ishtirok etmasa-da, lekin mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan ishlab chiqarish bino va inshootlari, turli axborot vositalari, aloqa kanallari ham mehnat vositalari hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayoni amalga oshishi uchun ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari qo`shilishi, iste`mol qilinishi zarur. Ishchi kuchi ishlab chiqarishning shaxsiy omili hisoblanib, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va uning birdan bir yaratuvchi elementidir. Ishlab chiqarish vositalari esa ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi. Ishlab chiqarishning har ikkala omili ilmiy-texnika taraqqiyoti ta`siri natijasida takomillashib boradi. Ishlab chiqarish vositalari va inson mehnati bir-biri bilan uzviy bog`liq va bir-birini taqozo etadi. Ishchi kuchi ishlab chiqarish vositalarini harakatga keltiradi, buning natijasida mehnat jarayoni ro`y beradi. Faqat insongina ishlab chiqarish vositalarini yaratadi va ulardan foydalanish usullarini aniqlaydi. Xuddi shu jarayon ishlab chiqaruvchi kuchlar tizimida shaxsiy va moddiy omillarning o`zaro bog`liqlikda umumiy yo`nalishini tashkil etadi. Yangi texnika va texnologiya hech qachon o`z-o`zidan dunyoga kelmaydi, ularni odamlar ijod qiladi. Biroq, ilg`or mehnat vositalari va texnologiyalar ishlab chiqarishda keng tarqalgandan so`ng, ishchi kuchining umumiy holatini yangi talablar darajasiga ko`tarish kerak bo`ladi. SHuni ham ta`kidlash kerakki, ishlab chiqarish jarayoni uning omillarining oddiy yig`indisi emas, chunki ular o`zaro ta`sir qiluvchi murakkab tizimni hosil qiladi. Har qanday bir butun tizim esa uning

elementlarining oddiy yig`indisidan sifat jihatidan farq qiladi. Ishlab chiqarishni samarali bo`lishiga texnologiya va boshqarish ta`sir etadi. Texnologiya ishlab chiqarish omillari o`rtasidagi o`zaro ta`sirni ifoda etgan holda fan yutuqlariga asoslanib, mehnat ashyolariga o`z ta`sirini o`tkazadi. Insonlar ashyolarning ilgari ma`lum bo`lmagan xususiyatlarini o`rganib, progressivroq bo`lgan texnologiyani joriy qilish natijasida yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish sirlarini bilib oladilar, bu esa ishchi kuchiga, uning malakasini oshirishga yangidan yangi talablar qo`yadi. Ushbu jarayon esa ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni doimo takomillashtirib borishni taqozo etadi. Hozirgi ishlab chiqarish jarayonida energiya va axborotning ahamiyati oshib boradi. SHubhasizki, qudratli energiya manbalarini o`zlashtirmasdan turib, ishchi kuchi, mehnat buyumlari va vositalarining o`zaro ta`sirini samarali bo`lishiga erishish mumkin emas. Korxonalarda fan-texnika yutuqlarini joriy etish uchun ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishning texnikaviy, tashkiliy va iqtisodiy tadbirlar majmuasi mavjud bo`lib, ularni joriy etish natijasi o`laroq, ilg`or texnologik jarayonlar sifatli mahsulotlar tayyorlash imkonini yaratib beradi. Ishlab chiqarish korxonalarida texnologik va tashkiliy tadbirlar fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga tatbiq qilib, mahsulot ishlab chiqarishda texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarga ijobiy ta`sir qiladi, mehnat, xomashyo va materiallarni kam sarf qilgan holda, yuqori sifatli mahsulotlar yetkazib berishga imkon beradi. Ishlab chiqarishda texnikaviy tayyorgarlikni tashkil etish quyidagi asosiy vazifalarni hal etishga qaratiladi: - eng ilg`or, progressiv texnologik jarayonlarni joriy qilish; - yangi mahsulotlar ishlab chiqarishning texnologik tizimlarini yaratish, eskilarini esa yangilash; - yuqori unumli texnologik asbob-uskunalarni tanlash va joriy etish; - mehnat va ishlab chiqarishni ilmiy darajada tashkil etishning ilg`or shakllarini joriy etish;

- yuqori malakali kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish. Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlashdan ko`zlangan maqsad ilmiy ishlab chiqarish tsiklini yaratish, ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini ko`tarish asosida mehnat unumdorligini oshirish, korxonalarning bir tekisda, uzluksiz va bir me`yorda ishlashini ta`minlashdir. Ilmiy – texnika taraqqiyoti, Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotining yuksalishi, “Yapon mo``jizasi”ning yuzaga kelishi natijasida ushbu mamlakatlardagi korxonalarda mahsulot sifatini boshqarishning murakkab tizimlari shakllantirila boshlandi. Bu tizimlar tarqala boshlaganda bozor sifatning narxdan muhimligini angladi, natijada Amerika biznesi 70 – 80 – yillarda yuqori sifatli mahsulotlarni past narxlarda bozorga taklif qilgan Yaponiya va Yevropa firmalari tomonidan kuchli raqobatga uchradi. Sifat bo`yicha mashhur Amerika mutaxassislaridan biri D. X. Harrington 1987 yilda “80 – yillarning yirik urushi harbiy harakatlardan emas, balki sanoat urushidan iborat va butun dunyodagi iste`molchilar bu urushning o`ljasi hisoblanadi. Amerika sanoatiga nafaqat Yaponiya, balki Osiyo va Yevropa tomonidan ham hujum uyushtirilmoqda. Qo`shma SHtatlarda ko`plab mahsulot turlarining takomillashuv darajasi aniqlanmaydi 3 ” deb ta`kidlagan edi. Usha davrda Rossiyada sifat sohasidagi tadqiqotlar va ishlanmalar keng ko`lamda muvaffaqiyatli olib borilgan. Ular alohida yo`nalishlarda hatto jahon darajasidan bir necha o`n yilga ilgarilab ketgan edi. Lekin amaliyotda sifatni boshqarishning samarali tizimlari faqat harbiy – sanoat komplekslarida (HSK) yaratilgan va tatbiq etilgan edi. Harbiy sanoat kompleksi (HSK) da sifatni boshqarish sohasidagi yutuqlar yangi mahsulotni yaratish bo`yicha tadqiqotlar va ishlanmalar bosqichida qo`llaniladigan sifatni texnologik ta`minlash usullari, nazorat kartalari orqali sifatni statistik tartibga solish (shu jumladan, avtomatlashtirilgan, maxsus davlat va tarmoq standartlari)ni o`z ichiga oladi. Bunday yutuqlarga mahsulot sifatini boshqarishning birlashgan tizimlari – MSBBT, korxonalar va alohida bo`linmalar faoliyatini boshqarishning kompleks tizimlari (KABFBKT), ta`minotchilar bilan

ishlashning shakllari va usullarini kiritish mumkin. Ushbu ishlanmalarning katta qismi amaliyotda dastlab Yaponiya yoki AQSH da emas, balki Rossiya va Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi (MDX) davlatlarining Harbiy sanoat kompleksi (HSK) tarmoqlarida qo`llanilgan. SHubhasiz, bozor iqtisodiyoti sharoitida sifatni boshqarishning tashkiliy – iqtisodiy masalalari ko`p hollarda yangicha yondashuvlar asosida hal qilinadi. Biroq orttirilgan tajriba, ilmiy texnika yutuqlari va milliy fan salohiyatidan bu sohada foydalanish nihoyatda foydali xisoblanadi. Yaponiyada sifatni boshqarish tajribasi Sifatni boshqarishga Yaponiyaning yondashuvi bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega, biroq qiyosiy tahlil uning nazariy qoidalari jahon tajribasi bilan umumiy xususiyatga ega ekanligini ko`rsatmoqda. Bu kontseptsiya to`liq va to`g`ri tatbiq qilingan ilg`or xorijiy firmalarning sifatni boshqarish tizimlari bir - biriga o`xshash, ularni qo`llash va rivojlantirish mexanizmlarida ham umumiylik mavjud. Sifatni boshqarishga Yaponiya yondashuvining o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: • barcha bo`linmalarda mehnat jarayonlari va natijalarini doimiy takomillashtirish; • mahsulotning sifatini emas, balki jarayonlarning sifatini nazorat qilish; • nuqsonlarga yo`l qo`yilish ehtimolini bartaraf qilish; • oldingi operatsiyadan keyingisiga o`tishda yuzaga keladigan muammolarni tadqiq va tahlil qilish; • “Sening iste`molching - keyingi ishlab chiqarish operatsiyasini bajaruvchi” tamoyilini ilgari surish; • bevosita ijrochining zimmasiga mehnat natijalarining sifati uchun javobgarlikni yuklash; • inson omilidan faol foydalanish, ishchilar va xizmatchilarning ijodiy salohiyatini oshirish, “Yaxshi odamga yomon ishlash uyat” maqoliga rioya qilish.

Yaponiya mutaxassislarining fikriga ko`ra, ishni majburiyatlar mantig`ini himoya qilishdan emas, balki ma`lumotlarni to`plash va tahlil qilishdan boshlash, hamkorlikdagi izlanishlar, jamoaning qarorlariga tayanish kerak. Ishchilarni o`qitish ularning bevosita rahbarlari - ishlab chiqarish ustalari (masterlar), bo`lim (uchastka) boshliqlari tomonidan amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish ustalari, bo`lim va tsexlarning boshliqlarini o`qitish 6 kunlik nazariy kurs va 4 oylik amaliy faoliyatdan iborat. “Nissan Motor” kompaniyasida ishchi xodimlar ish faoliyatining dastlabki 10 yilida o`qitish ishlab chiqarishdan ajralgan holda amalga oshiriladi va bunga kamida 500 kun sarflanadi. Keyinchalik o`qitish kechqurunlari va dam olish kunlarida bevosita ish joylarida davom etadi. Vaqti – vaqti bilan barcha toifadagi ishlayotganlar, shuningdek, rahbarlar attestatsiyadan o`tkazilib, o`qitish jarayoni yakunlanadi. Mos bo`linmalarning rahbarlari mutaxassislar ishtirokida attestatsiyadan o`tkaziladi. Ishchilarning toifalariga mos ravishda attestatsiyadan o`tkazish 3, 6 oy va 1 yilda bir marta olib boriladi. Attestatsiya natijalari ish joylariga osib qo`yiladi. Uch martagacha attestatsiyadan o`tishga ruxsat beriladi. Uch marta attestatsiyadan o`tmagan ishchi kasbiy jihatdan ishga yaroqsiz hisoblanadi. O`qitishning juda muhim foydali samarasi sifat odamlarning o`z ishiga shaxsiy munosabatlarini yaxshi tomonga o`zgartiradi. Yaponiyaliklar sifatning 90 foizi tarbiya, anglanganlik bilan va faqat 10 foizi bilimlar bilan tavsiflanadi, deb o`ylashadi. O`quv dasturlari atigi bu 10 foizini berishi mumkin, lekin ular ishchilarning sifatga munosabatini o`zgartiruvchi kuch hisoblanib, bu munosabat keyinchalik rag`batlantirishlar vositasida doimiy qo`llab – quvvatlanishi kerak. Yaponiyada mahsulot sifatini boshqarishda sifat to`garaklariga katta e`tibor beriladi. To`garaklar ixtiyoriy shakllantiriladi. Tadqiqotlar to`garaklarga qatnashish va yig`ilishlardagi faollik bilan, sifatning ichki masalalarini hal qilishdagi ixtiyoriylik, mustaqillikda bevosita aloqa mavjudligini ko`rsatdi. To`garaklarning majlisi – ish vaqtida o`tkaziladigan noishlab chiqarish faoliyatining yagona turi hisoblanadi. Majlislar har haftada o`tkaziladi.

Sifat to`garaklarining tsex va zavod konferentsiyalari muntazam o`tkazilib boriladi. Sifat to`garaklarining konferentsiyalari butun kompaniya miqyosida yiliga ikki marta o`tkaziladi. Sifat to`garaklari vakillarining umumyapon s`ezdlari ham o`tkaziladi. To`garak Yaponiya olimlar va muhandislar birlashmasi (JUSE) da ro`yxatdan o`tgan bo`lsa va “Sifat ustasi va nazorati” jurnalida bu ma`lumot chop etilgan bo`lsa, u holda bunday to`garak rasmiy tan olingan hisoblanadi. Yaponiya korxonalarida xodimlar uchun “beshta nol ь ” nomini olgan sifatni ta`minlashda qatnashish dasturi ishlab chiqilgan. U qisqa qoidalar – maqollar ko`rinishida quyidagicha shakllantirilgan (1 rasm). Bu qoidalar ishlab chiqarishni tayyorlash va ishlab chiqarish bosqichlari uchun detallashtirilgan hamda har bir ishchiga yetkazilgan. 1- rasm . Yaponiya korxonalarida xodimlar uchun “ beshta nol ” dasturi Yaponiyada sifatga munosabatning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat : • boshqaruv va texnologiya sohasida ilmiy ishlanmalarni keng tatbiq etish; • ishlab chiqarishni boshqarish, tahlil qilish va nazorat qilishning hamma operatsiyalarining yuqori kompyuterlashtirilganlik darajasi; • insonning imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish. Buning uchun ijodiy faoliyatni rag`batlantirish (sifat to`garaklari), o`zining firmasiga sodiqlik ruhida tarbiyalash, xodimlarni tizimli va har tomonlama o`qitish choralari ko`riladi.

70-yillar boshida Yaponiya tovarlarining halqaro bozorni “bosib olishi” boshlandi. Bu “bosish”ning asosiy sabablaridan biri Yapon tovarlarining narxlarini arzonligida edi. Bu baho raqobatiga sezilarli ta`sir qilgan. Lekin hozir ham Yaponiya va Amerikada ishlab chiqarilgan tovarlarning narxlari deyarli baravarlashganda “bosish” muvaffaqiyatli davom etmoqda. Bu muvaffaqiyatning asosida sifati yuqori bo`lgan Yaponiya tovarlarining raqobatbardoshligi (sifat raqobati) yotadi. Masalan, Yaponiyada ishlab chiqarilgan avtomobilь o`rta hisobda Amerikada ishlab chiqarilgan avtomobilьdan 10 marta kamroq ishdan chiqadi; amerika televizorlarining nosozlik chastotasi yapon televizorlaridan 1,5-2 baravar ortiqroq. Raqobatbardosh tovarlarni ishlab chiqarish uchun yapon firmalari sifatni boshqarish usullarini muntazam ravishda takomillashtiradilar. Firmalarning ko`pchiligida sifatni boshqarish quyidagi tamoyillar asosida tuzilgan: • sifat bo ` yicha umumfirma siyosatini o ` tkazish va uni uzoq muddatga rejalashtirish ; • tovarlarning yangi turlarini ishlab chiqishda yangi tamoyil va usullarni qo`llash; • firmaning barcha bo`linmalarini qamrab oladigan sifatni ta`minlash tizimini yaratish; • sifat ustidan nazorat; • sifatni boshqarish bo`yicha faoliyatni savdo agentlari, savdo firmalari, do`konlarga tarqatish. Yaponiyada sifatni boshqarishning o`ziga xosligi - firmaning barcha xodimlari bu ishda qatnashishining ixtiyoriyligi, buning ustiga dunyo bozoridagi raqobat kurashida omon qolishga ko`maklashadigan anglangan ixtiyoriylikdir. Sifatni boshqarishga bunday yondashish “umumiy sifat boshqarishi” degan nom oldi. Uning moxiyati quyidagicha: • mahsulot sifatini yaxshilashda “sifat to`garaklari”ga birlashib, firmaning barcha xodimlari qatnashishi shart; • firma rahbariyati sifat darajasini doim diagnostika va nazorat qilishi shart;

• hamma ish o`rinlarida nazoratning statistik usullari qo`llanishi kerak; • doim sifatni nazorat qilish usullarini barcha darajalarda milliy miqyosda o`rgatish lozim; • sifatni nazorat qilish usullarini tatbiq etish harakati butun mamlakatni qamrab olishi kerak. SHunday qilib, Yaponiyada sifatni boshqarish tizimining muvaffaqiyati sifatni nazorat qilish bo`limidagi nazoratchilar harakatlari bilan emas, balki firmaning barcha xodimlarining o`z ish joylarida qilgan harakatlari bilan ta`minlanganligidadir. AQSH firmalarida sifatni boshqarish tajribasi Global sanoat salohiyatining katta qismi yo`q qilingan ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda hamma davlatlarda keng iste`mol mahsulotlarining yuqori tanqisligi kuzatila boshlandi. AQSH ning hududi ikkinchi jaxon urishida to`pga tutilmagan yoki quruqlikdagi janglar maydoniga aylanmagan bo`lsada, sobiq askarlarning uyiga qaytishi natijasida, butun dunyoda o`sgan ehtiyojlarni qondirish uchun AQSH sanoati tez o`sib, muzlatgichlar, televizorlar, avtomobillar va radiopriyomniklarni cheklanmagan miqdorda ishlab chiqara boshlagan. O`tgan asrning 40-50-yillarida Amerika firmalarida e`tibor faqat rejalashtirilgan hajmda mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan bo`lib, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifati talab darajasidan past edi. Usha davrda ishlab chiqarilayotgan mahsulotllarning sifat darajasining pastligi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan katta harajatlar AQSH sanoati uchun jiddiy muammoga aylandi. Amerika firmalarining barcha joriy harajatlarining 20 – 25 foizi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning nuqsonlarini aniqlash va bartaraf qilishga sarflandi. Boshqacha qilib aytganda, korxona ishchilarining chorak qismi hech narsa ishlab chiqarishmagan – ular faqat birinchi safar noto`g`ri bajarilgan ishlarni tuzatishgan. Agar bunga korxonadan chetga chiqqan va bozorga kelib tushgan no`qsonli mahsulotlarni ta`mirlash yoki

almashtirib berish harajatlarini qo`shadigan bo`lsak, u holda past darajadagi sifat natijasida sarflanadigan umumiy harajatlar, ishlab chiqarish harajatlarining 30 va undan ko`proq foizini tashkil qilgan. AQSH ning ko`plab mutaxassislari past sifatli Amerika mahsuloti, mehnat unumdorligi va uning raqobatbardoshligi o`sishining asosiy to`sig`i deb baholashgan. Sifat darajasini oshirish yoki mag`lub bo`lishdan boshqa Amerika sanoati uchun muqobil yo`l bo`lmagan. Sifat muammosini hal qilishda ko`p hollarda Amerika mahsulotini raqobatchilardan himoya qiluvchi turli protektsionistik choralar: tariflar, kvotalar, to`lovlarni izlangan. Amerika tadbirkorlarining talabi bilan AQSH ma`muriyati Amerikaning avtomobil ь , po`lat, maishiy elektronika, mototsikllar va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarini himoyalash yuzasidan protektsionistik choralar ko`rgan. Mahsulotning sifati asosiy maqsadga aylangan. Amerikaning yetakchi kompaniyalarida ham sifatga iste`molchilarning ehtiyojlarini qondirish yo`li emas, balki ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish vositasi sifatida qaralgan. 1980 – yillarning boshida AQSHda sifatni boshqarish, sifatni rejalashtirish bilan birgalikda olib borildi va bu sifat xizmatining muhim yutug`i bo`ldi. O`sha davrda AQSHda E. Demingning ikkita: “Sifat, unumdorlik va raqobatbardoshlik” va “Inqirozdan chiqish” kitoblari nashrdan chiqdi. Bu monografiyalarda “14 qoida” nomi bilan tanilgan E. Demingning falsafasi o`rin olgan bo`lib, ular umumiy sifat (Total Quality) ning asosini tashkil qilgan. Bu davrga kelib AQSHda sifat muammosi teran anglay boshlangan, sanoatida resurslar, salohiyat, qadr – qimmat va yuqori ish haqi to`lanadigan yuqori pog`ona rahbariyati shakllangan. Mashhur Amerika mutaxassisi A. Feygenbaum sifatga “sifat – evangelizm emas, oqilonalashtirish taklifi va shior ham emas, u hayot tarzidir” deb ta`rif bergan. Buyurtmachilar (iste`molchilar) ning talablarini qondirish sifat sohasidagi inqilobning negizi hisoblanadi. Konveerdagi har bir ishchi o`zidan oldingi ishchi

mahsulotlarining iste`molchisi hisoblanadi. Shuning uchun, har bir ishchining vazifasi navbatdagi ishchini qoniqtirishdan iborat. Miliy mahsulotning sifatini oshirish masalalariga qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat tomonidan e`tibor davlatning iqtisodiy rivojlanishidagi yangi yo`nalishga aylandi. AQSH Kongressi mahsulot sifatini oshirish sohasida erishgan alohida yutuqlari uchun Mal ь kol ь m Boldridj nomli milliy mukofotni ta`sis etdi, bu mukofot har yili uchta eng yaxshi firmaga topshiriladi. Umumjahon sifat kuni deb belgilangan noyabrning ikkinchi choragida AQSH Prezidenti ushbu mukofotni o`zi shaxsan taqdim qiladi. 1987 yilda sifat bo`yicha mashhur Amerika mutaxassislaridan D. X. Harrington bu davr haqida “80 - yillarning yirik urushi harbiy harakatlardan emas, balki sanoat urushidan iborat va butun dunyodagi iste`molchilar bu urushning o`ljasi hisoblanadi. Amerika sanoatiga nafaqat Yaponiya, balki Osiyo va Yevropa tomonidan ham hujum uyushtirilmoqda. Qo`shma SHtatlarda ko`plab mahsulot turlarining takomillashuv darajasi aniqlanmaydi” deb yozadi. Usha davr xaqida “Xьyulett - Pakkard” kompaniyasining prezidenti J. A. Yang “So`nggi yigirma yilda xalqaro bozorda Amerika sanoatining raqobatbardoshligi pasayib ketgan. Tashqi savdo taqchilligining rekord darajasiga yetishi, yuqori texnologik sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar savdosida jahon bozori ulushining qisqarishi, bizning ishlab chiqarish sektorimiz daromadlarining pasayishi, mehnat unumdorligining sust o`sishi va real ish haqi o`sishining mavjud emasligi tushkunlikdan dalolat beradi 4 ” deb ta`kidlagan edi. Oxirgi vaqtda AQSH firmalari sifatni boshqarish jarayonlarini takomillashtirishda quyidagi tamoyillarni qo`lladilar: • firmaning oliy boshqaruv bo`g`inlarining sifatni ta`minlash tizimida oddiy qatnashishdan tizimni bevosita boshqarishga o`tishi; • barcha toifadagi kadrlar malakasini oshirishga diqqatni qaratish; • barcha toifali xodimlar uchun firmada bajarilayotgan ishlar va operatsiyalarga standartlar qo`llash. Bu standartlar ish natijalarini ixtiyoriy

baholanishini bartaraf qilishi kerak va “birinchi martadan to`g`ri” hamda “deffektlar soni - nol” talablarini amalga oshirilishini ta`minlashi kerak; • sifatni nafaqat texnikaviy ko`rsatkichlar orqali, balki narx ko`rsatkichlari orqali o`lchash, natijada “sifat narxi” tushunchasi kiritiladi, u o`z ichiga “nomuvofiqlik narxi” va “muvofiqlik narxi”ni oladi. Mahsulot sifatining pastligi ish unumdorligi va raqobatbardoshlikning o`sishiga asosiy to`g`anoq bo`ladi. Bu kamchilikni bartaraf qilish uchun Amerika firmalari zamonaviy sifat tizimiga o`ta boshladilar. U o ` z ichiga mahsulotning yuqori sifatiga erishish bo ` yicha qator rejalashtirilgan va muvofiqlashtirilgan chora - tadbirlarni oladi . Bu tizim quyidagi vazifalarni bajaradigan to`qqizta kichik tizimlardan iborat: • sifat tizimini boshqarish; • buyum ishlab chiqilishini nazorat qilish; • sotib olinadigan xomashyo, material va butlovchi buyumlarni nazorat qilish; • texnologik jarayonni ishlab chiqish va operatsion nazorat; • mahsulot sifati haqida ma`lumot; • maxsus tadqiqotlar; • sifat tavsiflarini o`lchash va nazorat-o`lchash apparaturasi; • sifatni ko`tarish ishlariga xodimlarni jalb qilish; • buyurtmachilar bilan aloqa o`rnatish. Har bir kichik tizim ko`p masalalardan tarkib topgan bo`lib, faoliyatning murakkab turlarida ularning soni 100 dan ortiq bo`lishi mumkin. Masalalar doirasi qanday bo`lmasin, u sifat tizimini boshqarishning kamida oltita quyidagi elementidan iborat bo`lishi kerak: • tizim holatini aniqlash va mahsulot ishlab chiqarishning hamma bosqichlarini sinchkovlik bilan tekshirish, uning texnikaviy talablarga mosligini o`z ichiga olgan tahlilni o`tkazish; • harajatlar bandlari bo`yicha sifat narxini baholash, yaroqsizlikning oldini olish, sifatni nazorat qilish, nosozlik sabablarini bartaraf etish va boshqalar; • mahsulotning iste`molchilar talablariga mosligini aniqlash;

• mahsulotning texnikaviy talablarga mosligi darajasini aniqlash; • mahsulotdan foydalanish sharoitlarida ishlashining tahlili; • mahsulotning bozor talablariga mosligini aniqlash. Amerikalik mutaxassislarning fikri bo`yicha sifatni boshqarish tizimi qanday mukammal bo`lmasin, muvaffaqiyatning eng muhim sharti firma xodimlari - direktordan tortib bajaruvchigacha - uni to`liq qo`llab-quvvatlashidadir . Sifatni ko`tarish sohasida sezilarli o`zgarishlarga faqat xodimlar va ishlab chiqarish texnologiyasini o`z ichiga olgan ijtimoiy-texnikaviy tizimlarni qayta tashkil qilish asosida erishish mumkin. Qayta ko`rilgan tizimlar inson omiliga asoslangan bo`lishi kerak. AQSH firmalari sifatning ikkita tushunchasini tahlil qilishadi: standart (me`yoriy-texnikaviy xujjat) larga mosligi va iste`mol sifati. Iste`molchi buyum sifatini raqobat qilayotgan buyumlar bilan qiyoslab baholaydi. Hozirgi kunda tayyor mahsulot sifati haqida qabul sinovlari natijalari va sifatli hamda yaroqsiz mahsulotlarning foiz nisbati bo`yicha xulosa chiqarib bo`lmaydi. Hozirgi asosiy mezon - iste`molchi talablarining qondirilishidir . Mahsulot sifati xaqidagi haqqoniy axborotni iste`molchilar uyushmalari va jamiyatlari, mustaqil sinov laboratoriyalari, iste`mol tovarlar xavfsizligi komissiyasi, sotib oluvchi davlat organlari va boshqalardan olinadi. AQSHda sifatni ta`minlash tizimlariga bo`lgan talablar “Mahsulot sifatini ta`minlash tizimlarini yaratish bo`yicha qo`llanma” milliy standarti orqali belgilanadi. Mazkur standart mahsulot xayotiy tsiklining barcha bosqichlarida sifat nazoratini, ya`ni har tomonlama nazoratni nazarda tutadi. U nazoratning to`rt bosqichini o`z ichiga oladi: • yangi mahsulotni ishlab chiqish ustidan nazorat; • xomashyo, material, jamlovchi buyumlar ustidan kirish nazorati; • tayyorlash sifati ustidan nazorat; • istemolchidagi mahsulotga xizmat qilish, sifati ustidan nazorat.

Har tomonlama nazoratni tatbiq etishda Amerika firmalari ikki tamoyilni amalga oshirishga harakat qiladilar: 1. har tomonlama nazorat - har bir xodimning burchi; 2. ko`pincha umumiy javobgarsizlikka olib keladigan sifat haqida umumiy g`amxo`rlikni e`lon qilish emas, balki har bir xodimning o`z ishi sohasida aniq sifat uchun javobgarligi. 3.1- pasm . AQSH firmalarida tayyor mahsulot sifatini baholashdagi ustivorliklar Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va savdoning sifat uchun yuridik javobgarligiga katta ahamiyat beriladi . SHuningdek ishlab chiqaruvchi va savdo korxonasi qonunga binoan yaroqsiz mahsulotdan foydalangani tufayli iste ` molchi ko ` rgan zararni qaplashi to ` ldirishi kerak . Ular mahsulotning atrof - muhitga qilgan ta ` siri va mahsulotning amaliy foydalanishdagi xavfsizligi uchun ham javobgardir . Sifat sohasida Amerika tajribasini tahlil qilgan holda uning quyidagi o ` ziga xos xususiyatlarini qayd qilamiz : • matematik statistika usullari orqali mahsulot ishlab chiqarish sifatini qattiq nazorat qilish; • miqdor va sifat ko`rsatkichlari bo`yicha ishlab chiqarishni rejalashtirish jarayoniga e`tibor berish, rejalar bajarilishining ma`muriy nazorati;

• firmani boshqarishni takomillashtirish. Mahsulotning sifatini muntazam oshirishga qaratilgan choralar AQSH ning Yaponiyadan katta farqlar bilan ortda qolishini bartaraf etdi . Bu o ` z navbatida yagona , global bozorga aylanayotgan jahon bozorida raqobat kurashini kuchaytirib yubordi . Sifatni boshqarishning Yevropa tajribasi Agar AQSH va Yaponiyada ko ` p yillardan beri sifatni oshirish dasturlari amalga oshirilayotgan , sifat masalalari bo ` yicha faol siyosat olib borilayotgan , sifatni uzoq muddatli rejalashtirish bajarilayotgan bo ` lsa , Yevropada kamdan – kam istisnoli holatlarda sifatni boshqarish sifatni nazorat qilishdan orta qolishda davom etgan . Mahsulot sifatini boshqarishda Yevropa usuli shunisi bilan boshqa usullardan farq qilganki , unda doimo mahsulot sifati nazorat ostida bo ` lgan . 1980 yillarga kelib Yevropa davlatlarida mahsulot sifatiga nazorat qattiq kuchaytirildi . Aynan shu yillarda ISO - 9000 standartlari yoppasiga tadbiq etila boshlandi . Bunday tadbirlar Yevropa tovarlarini raqobatbardoshligini oshirib yubordi . SHuni aloxida ta ` kidlash lozimki , G ` arbiy Yevropa davlatlarining yagona iqtisodiy siyosat yuritishlari ularni xalqaro bozordagi mavqeini yuksaltirdi . Evropada tashkil qilingan yagona bozor siyosati tovar va xizmatlar harakatini umumiy koordinatsiyasini keltirib chiqardi . Evropaning umumiy bozorini tashkil qilish masalalari 1993 yil 1 yanvardan yagona standart asosida tashkil qilinishi rejalashtirilgan edi . ISO - 9000 seriyasiga muvofiq ravishda Yevropaning EN - 29000 seriyalik standartlari tashkil etildi. Mahsulot va xizmatlarni sertifikatsiyalashga ham katta e`tibor qaratildi. Evropaning EN - 45000 seriyasiga muvofiq olib borilgan barcha ishlar yuksak sifat darajasini kafolatlash bilan birga millionlab iste`molchilar xuquqlarini ximoyalashga qaratildi.

Evropa bozorlarini halqaro standartlarga mos ravishda ishlashini to`la ta`minlash uchun mahsulot va xizmatlarni muntazam ravishda sertifikatsiyalash bilan birga, xodimlar malakasini oshirishga va texnika - texnologiyani o`z vaqtida akkreditatsiyadan o`tkazishga aloxida e`tibor qaratildi. Bulardan kelib chiqqan xolda ishlab chiqaruvchilar sifat uchun o`z siyosatlarini qattiq yurita boshladilar va ulkan yutuqlarga erishdilar. Sifat Yevropa davlatlari raqobatbardoshligini oshirish bilan birga quyidagi uch omilni ko`ndalang qilib qo`ydi: • Yagona iqtisodiy talab (direktivalik); • Yagona standartlar; • Yagona nazorat turlari ( korxona mahsuloti xalqaro standartlar talabiga javob berishiga ishonch xosil qilish uchun ). 1985 yilda standartlarni gormonizatsiyalash maqsadida xavfsizlik va ishonchlilik talabi taklif qilinadi. Yevropa Ittifoqiga a`zo davlatlar asosan ISO 9000 va EN - 29000 seriyalik standartlarga asoslangan xolda faoliyat yuritadilar. Yevropa Ittifoqi talablariga mos ravishda xozirgi kunda 16 ta davlat Buyuk Britaniya, SHvetsariya, FRG, Avstriya, Daniya, SHvetsiya, Frantsiya, Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Gollandiya, Finlyandiya, Norvegiya, Irlandiya va Italiya ish yuritadi. Uyushmaning asosiy maqsadi kam sarf harajat evaziga yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarib, iste`molchilar talabini to`la qondirishdir. Uyushmaga a`zo bo`lishni xoxlovchi barcha davlatlarga bir xilda talab qo`yilgan. SHu munosabat bilan Yevropa Ittifoqiga a`zo bo`lishni xoxlovchilar eng avvalo zamonaviy texnika va texnologiyalarga e`tibor qaratmoqdalar. Bu yerda kadrlar tayyorlash masalasi ham chetda qoldirilmaydi. Texnologiya va kadrlar tayyorlash masalalarini muvaffaqqiyatli xal qilish maqsadida 1988 yil G`arbiy Yevropadagi 14 ta yirik davlat birlashib “Sifatni boshqarish” fondini tashkil qildilar (EFUK). Sifatni boshqarish fondi bilan sifat bo`yicha Yevropaning boshqa uyushmalari hamkorlikda ish yuritib sifatga oid turli mukofotlar ham belgilaganlar. Sifat

bo`yicha bellashuvni Yevropa usuli o`zining ayrim jihatlari bilan boshqalardan ajralib turadi, ular: • Barcha ishlarni qonun asosida olib borilishi; • Sifatni kafolatlovchi va baxolovchi xujjatlar; • Milliy standartlar talablari va sertifikatlashtirishning qonun va qoidalarini uyg`unlashtirish; • Mahsulot sifatini boshqarish va sertifikatsiyalash bo`yicha regional tashkilotlar faoliyatini qattiq nazorat qilish. Uzoq sharq mamlakatlari Yaponiya, Singapur, Gonkong, Tayvan ь , Janubiy Koreya kabi davlatlar 1950 yillarda juda qaloq bo`lgan, ular, Yevropa va AQSH dagi ishlab chiqarish darajasidan ancha past yurar edi. 4.1- chizma . Mahsulot sifat darajasining o ` sishi 1970-1980 yillarga kelib ikkinchi jaxon urushi oqibatida aziyat chekkan Yaponiya sifat sohasida barcha rivojlangan mamlakatlarni orqada qoldirib ketdi (4.1- chizma ). 4.1- jadval Sifatga yondoshuvning xorij tajribalari o ` rtasidagi farqlar tahlili AQSH va Yevropa Yaponiya Sifat – narx pasayishiga asoslanadi. Sifat – nuqsonlarning pasayishiga asoslanadi. Asosiy maqsad – foyda, sifat va tasodifiy kategoriya. Asosiy maqsad – sifat, foyda va bularni unutmaslik.

Iste`molchilar sifat bo`yicha ta`minotchilar bilan kelishuvlari lozim. Sifat bo`yicha iste`molchilar bilan kelishuv lozim. Sifat sohasida umumiy kelishuv. Har bir tovar sifati bo`yicha qat`iy siyosat yuritish. 1985 yilda jahonda sotilayotgan mahsulotlarning yarmidan ko`pi Yaponiyaning hissasiga to`g`ri keldi. Yaponiya ayrim mahsulotlar bo`yicha jahonda shunday yutuqlarga erishdiki, dunyo bo`yicha videomagnitafonni 84 foizini, soatning barcha turlarini 82 foizini, kalьkulyatorlarni 77 foizini, oshxona buyumlarini 71 foizini, telefon apparatlarini 66 foizini, mototsikllarni 55 foizini, rangli televizorlarni 53 foizini ishlab chiqardi. 1991-1992 yillarga kelib Yaponiyada iqtisodiy krizis boshlandi va bu savdo xajmini pasayishi bilan sifat darajasini kamayishiga ham sabab bo`ldi. Oqibatda Yaponiya, AQSH va Yevropa davlatlari ishlab chiqarish va sifat bo`yicha bir- birlariga tenglasha boshladilar. Bunday o`zgarishlarning asosiy sababi demokratik isloxatlar va integrallashuv jarayonlarining rivojlanishi bilan bog`liqdir. Aynan ana shunday integrallashuv natijasida butun dunyoda yagona sifat boshqaruvi siyosati vujudga keldi va uni “Vseobshego upravleniya kachestvom” (TQM), bu “Sifatni har tomonlama boshqaruvi” degan shiorni o`rtaga tashlash bilan boshlangan yangi yo`nalish edi. Aslida esa, mazmunan, mantiqan muloxaza yuritar ekanmiz ular bir-birini inkor etmaydi, aksincha bir-birini to`ldiradi degan xulosa kelib chiqadi. Texnologiyalar evolyutsiyasi va sifat siyosati Zamonaviy texnologiyalar taraqqiyotining birinchi bosqichi yangiliklar texnologik kompleksining yuzaga kelishi va yoyilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu kompleksning yangi g`oyalari insonning tabiat, mehnat predmetlariga bevosita ta`sir etish funktsiyalarini texnikaga o`tkazishni ta`minladi.

Mahsulotning yuqori sifatini fundamenti bo`lib printsipial yangi texnologiyalar, yuqori samarali va chiqindisiz jarayonlar, yangi konstruktiv materiallar va boshqalar xisoblanadi. Yangi texnologiyalardan lazerli va plazmali texnologiyalarni aytsa bo`ladi. Lazerli jixozlar iqtisodning ko`p sohalarida mashinasozlikdan boshlab meditsinagacha qo`llaniladi. Plazmali texnologiya kam uchraydigan metallarni va qimmat kimyoviy ashyolarni olishda, yuqori sifatli pulatlar va maxsus quymalarni ishlab chiqarishda, hamda neftni, gazli kondentsatorni qayta ishlashda keng qo`llanilmoqda. Plazmali qoplash texnologiyasi asboblarni xizmat muddatini uzaytiradi va yeyilishga chidamliligini oshiradi, hamda karroziya bilan kurashda samarali vosita xisoblanadi. Biotexnologiya ham quyidagi bioximiya, molekulyar biologiya, ginetika, embriologiya kabi ilmiy yo`nalishlarda keng qo`llanilmoqda. Yangi organizmlarni loyixalashga yo`nalgan geninjeneriya rivojlanmoqda. Geninjeneriya usullari qishloq xo`jaligi o`simliklari xosildorligini oshirishga imkon beradi. Yangi konstruktiv materiallar ichida sintetik polimer moddalar, plastmassalar, kompozitsion va keramika materiallari katta istiqbolga ega. Xozirgi vaqtda polimerlar, shisha tola va shishaplastinkalar, penoshisha, silekatlar, uglerodli tolalar va ugleplastinkalar keng qo`llanilmoqda. Kompazitsion materiallar asosni (metall yoki nometall) mustaxkam iplar yoki tolalar ko`rinishidagi zichlovchi eliment bilan birikmasidan xosil bo`ladi. Kompazitsion materiallarning farqli xususiyati - talab qilinayotgan xossalarni olish imkoniyatidadir. Komponentlar o`rtasidagi xajmli nisbatni o`zgartirib kerakli mustaxkam, elastikli va boshqa maxsus xossali materiallarni olish mumkin. Kompazitsion materiallar kemasozlikda, aviatsion va kosmik texnikada ishlatilmoqda, kelajakda esa qurilish, transport va boshqa sohalarda ham foydalanish bo`yicha ilmiy, amaliy ishlar olib borilmoqda. Ishlab chiqarish sohasida iqtisodiy kategoriya sifatida “sifat” tushunchasining rivojlanishi e lektronika sanoati misolida ko`zga yaqqol tashlanadi. O`zining

xususiyatiga ko`ra elektronika sifat haqidagi tasavvurni sezilarli darajada o`zgartirib yubordi. Mashhur Amerika kompaniyasi IBM Yaponiya tajribasidan foydalangan holda 1980 – yillardan boshlab 100 foiz darajadagi sifat siyosatini olib borishga o`tdi. Ushbu siyosat natijasida mazkur kompaniya 1990 – yillarda superkomp ь yuterlarni ishlab chiqarish va sotish yuzasidan AQSH mudofaa vazirligi bilan shartnomalarni imzolashga muvaffaq bo`ldi. Bu siyosatning asosida sifatni ta`minlash bilan bog`liq bo`lgan harajatlarning o`zaro munosabati yotadi: loyihalashdan ishlab chiqarishga, jihozlarni o`rnatish va so`ngra ularni ekspluatatsiya qilishga qarab harakatlanishning har bir bosqichida zarur harajatlar ortib boradi. Ya`ni agar loyihalash bosqichida xatoni bartaraf qilish 1000 so`mni tashkil qilsa, u holda mashinani ishlab chiqarish bosqichida u 10 ming so`mga yetadi, buyurtmachiga yetkazish, montaj qilish va o`rnatish bosqichida – 100 ming so`m, foydalanish bosqichida u 1 mln. so`mni tashkil qiladi. Milliy mashinasozlik sanoatida sifatni ta`minlash bo`yicha harajatlarni tadqiq qilish xuddi shunday natijalarni ko`rsatmoqda. Ular 1.5.1-jadvalda keltirilgan ma`lumotlarda o`z aksini topgan. 5.1- jadval Mahsulot hayotining bosqichlari bo`yicha umumiy harajatlarning sifat darajasini ta`minlashga ta`siri Buyum hayotining bosqichi Umumiy harajatlardagi ulushi (%) Bosqichning umumiy harajatlarga ta`siri (%) Tadqiq qilish va ishlab chiqish 1 – 6 60 – 80 Ishlab chiqarish 40 – 45 5 – 10 Ekspluatatsiyalashgacha olib borish 5 – 15 20 – 30 Ekspluatatsiya 40 – 54 15 – 25 Sifatga taktik yondashuv ishlab chiqarish va tayyorlanayotgan mahsulot turlari , talab va taklifning munosabati , mazkur mahsulotning asosiy ishlab

chiqaruvchilarining raqobat kurashiga ko ` p jihatdan bog ` liq . SHunga ko`ra, rejalashtirilgan sifat darajasiga erishish yo`llari va vositalari izlanadi. Boshqa tomondan, bir qator yo`nalishlarda sifatga erishish strategiyasi umumiylik kasb etib boradi. Bozor munosabatlari va iqtisodiy raqobat Bozor iqtisodiyotiga xos bo`lgan belgilardan biri bu iqtisodiy raqobatning mavjudligidir. Bozor munosabatlarining ishtirokchilari - tovar ishlab chiqaruvchilar 5 va iste`molchilar o`zlarining iqtisodiy manfaatlariga egadirlar. Bu manfaatlarni yaxshiroq va oqilona qondirish yo`lidagi ularning barcha xatti-harakatlari va intilishlari raqobat kurashi tarzida namoyon bo`ladi. Tovar ishlab chiqaruvchilar (tadbirkorlar) o`z tovarlarini yuqoriroq narxda sotib, ko`proq foyda olish uchun kurashadilar, iste`molchilar kamroq harajat qilgan holda o`z manfaatlarini ko`proq qondirishga intiladilar. Bozor iqtisodiyoti erkin tadbirkorlikka asoslangan tizim bo`lgani uchun eng kuchli raqobat kurashi tovar ishlab chiqaruvchilar o`rtasida bo`lishi tabiiy hol. CHunki har bir tadbirkor o`z mablag`ini ko`proq va tezroq foyda olishi mumkin bo`lgan sohaga kiritishga, ishlab chiqargan tovarini bozorda ko`proq va yuqoriroq bahoda sotishga harakat qiladi. Natijada ham xomashyo bozorida, ham tayyor mahsulotlar bozorida tovar ishlab chiqaruvchilar o`rtasida raqobat kurashi paydo bo`ladi. Raqobat kurashining ikki xil turi - tarmoqichra va tarmoqlararo raqobat mavjud bo`lib, ularning birinchisi bir xil tovarlar ishlab chiqarish bilan band bo`lgan tadbirkorlar raqobatidir. Tarmoqlararo raqobat esa turli xil tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o`rtasidagi kurashda namoyon bo`ladi. Endi raqobat kurashining bu ikki turi xususida batafsilroq to`xtalib o`tamiz. Tarmoqichra raqobat o`z mohiyatiga ko`ra iqtisodiy taraqqiyotning juda muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Bir xil ehtiyojni qondirishga mo`ljallangan tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o`rtasidagi raqobatda, sendan men o`taman

“tarzida kurash ketadi. Masalan, odamlarning nonga bo`lgan talab-ehtiyojlarini qondiruvchi tadbirkor-novvoy yoki, Doka-non “firmasi o`z mahsulotlarini ko`proq sotib, ko`proq foyda olish uchun, avvalambor, nonning sifatini yaxshilashga harakat qiladi. Biroq, o`z-o`zidan ma`lumki, nonning sifati yaxshi bo`lishi bilan uning sotuvi ko`payib qolmaydi. Uning narxi ham haridor uchun ma`qul bo`lishi kerak. SHuning uchun tadbirkor yoki firma yopilayotgan nonning narxini tushirish uchun o`z harajatlarini kamaytirish yo`llarini izlaydi. SHunday qilib, tarmoq ichra raqobat tadbirkorlardan bir vaqtning o`zida ikkita muhim vazifa bilan shug`ullanishni taqozo etadi. Ularning birinchisi mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirish bo`lsa, ikkinchisi ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani joriy qilish, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtira borishdir. Kam hajmda va sifatsiz mahsulot ishlab chiqaruvchi tadbirkorlar tez orada bankrot bo`ladi, ya`ni sinadi. Tarmoqlararo raqobat ham bozor iqtisodiyoti sharoitida shiddatli kechadi. Sarmoya egalari o`z mablag`larini biron-bir soha yoki tarmoqqa yo`naltirishdan oldin u yerdagi foyda me`yori bilan qiziqadi. Tabiiyki, qaysi tarmoqda uning sarmoyasi ko`proq foyda keltirsa, u o`z mablag`ini aynan shu tarmoqqa kiritadi. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar xo`jalik amaliyotida shunday hollar ham sodir bo`ladiki, tadbirkorlar o`zi faoliyat ko`rsatayotgan tarmoqdan voz kechib, mutlaqo boshqa tarmoqda ish yurita boshlaydilar. Buning sababi oldin sarmoya kiritilgan tarmoqda foyda me`yorining tushib ketgani va ko`proq foyda olish mumkin bo`lgan boshqa tarmoqning mavjudligidir. Masalan, muzlatgich ishlab chiqaruvchi firma yuqorida ko`rsatilgan holat tufayli konditsioner ishlab chiqarishga, televizor ishlab chiqarayotgan firma kompyuterlar ishlab chiqarishga qayta ixtisoslashuvi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ro`y beruvchi raqobat kurashini mukammal, nomukammal va monopolistik raqobatlarga ajratish mumkin. Mukammal raqobat deganda bir xil tovar va xizmatlar taklif qilinadigan bozordagi raqobat tushuniladi. Masalan, televizorlar bozori, kompyuterlar bozori, un yoki sut mahsulotlari bozori va hokazo.

Raqobatning bu turi quyidagi belgilarga ega: -bozordagi tadbirkorlarning erkinligi, ya`ni istagan paytda bozorga o`z mahsuloti bilan kira olishi va undan chiqib keta olishi; -hech kimning bozorda hukmronlik qila olmasligi va boshqalarga tazyiq o`tkazmasligi; -tovar ishlab chiqaruvchilarning halol va madaniylashgan usullar bilan raqobatlashuvi. Nomukammal raqobat esa ayrim tovar ishlab chiqaruvchilarning hukmronlik qilishi natijasida boshqalarning iqtisodiy erkinligi cheklangan bozordagi raqobatdir. Bunday sharoitda bozorga hamma ham o`z mahsuloti bilan erkin kira olmaydi. SHuning uchun raqobat kurashi tor doiradagi tadbirkorlar va firmalar o`rtasida sodir bo`ladi. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasining avtomobil bozoridagi raqobatni olaylik. Bu yerda raqobat kurashi, Mersedes-Bens”, Folksvagen”, BMV hamda, Opel” avtogigantlari orasida boradi. O`z tabiatiga ko`ra nomukammal raqobatga yaqin turgan va hatto, uning bir ko`rinishi bo`lgan raqobat ham borki, uni monopolistik raqobat deyiladi. Raqobat kurashining bu turiga xos bo`lgan xususiyat shundan iboratki, u yoki bu tovarlar (xizmatlar) bozorida bittagina firma tanho hukmronlik qiladi. Masalan, Asaka shahrida joylashgan “GM-O`zbekiston” GM mamlakatimizdagi yengil avtomobillar bozorida tanho hukmronlik qiladi va hozircha u bilan bellasha oladigan raqobatchi yo`q. Biroq ushbu korxonaning raqobatchisi yo`q ekan, u kim bilan raqobatlashadi, degan savolning tug`ilishi tabiiy. To`g`ri, mamlakat ichida u bilan raqobatlashadigan avtokorxona yo`q. Ammo, jahondagi 30 ga yaqin mamlakatda yengil avtomobillar ishlab chiqaruvchi kompaniya va kontsernlar mavjud. O`zbekiston avtomobillar bozorida ular ham qatnashishi mumkin. SHuning uchun Asakadagi zavod, birinchidan, mamlakatlararo, ya`ni xalqaro raqobatda qatnashadi va shu tufayli ishlab chiqarayotgan avtomobillarining raqobatbardoshliligini oshirish uchun kurashadi. Ikkinchidan, u avtomobil tayyorlash uchun zarur bo`lgan butlovchi mahsulotlar bozori hamda mehnat bozoridagi raqobat kurashida qatnashadi.

Raqobat usullarini shartli ravishda madaniylashgan (ya`ni halol) va yovvoyilashgan (g`irrom) usullarga ajratish mumkin. Halol raqobat kurashi barcha tadbirkorlar tomonidan e`tirof etilgan va tan olingan, umuminsoniy qadriyatlarga tayanuvchi usullar orqali kechadi. Tadbirkorlik faoliyatining asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va ko`rsatilayotgan xizmatlarning sifatini yaxshilash, ularning narxini tushirish va reklamani kuchaytirish orqali tobora ko`proq iste`molchilarni o`z tomoniga , og`dirib olish" kabi vositalar yotadi. G`irrom raqobat kurashi, odatda, g`ayriinsoniy vositalar orqali amalga oshiriladi. Bularga boshqa tadbirkorlarning tovarlarini ochiqdan ochiq yoki yashirin holda yomonlash, ularning texnologik yangiliklari va tovar belgilarini o`g`irlash, qo`poruvchilik, josuslik, reket va hattoki, qotillik kabi vositalar kiradi. Raqobat kurashining g`irrom usuli va vositalari ko`proq bozor iqtisodiyotiga o`tishning ilk davrida uchraydi. Ammo bu rivojlangan mamlakatlar xo`jalik amaliyotida raqobat kurashi faqat halol usullar bilan olib boriladi, degan ma`noni bildirmaydi. Raqobatning g`irrom usullari, afsuski, hamma vaqt va barcha mamlakatlar xo`jalik hayotida uchrab turadi. Raqobat sharoitida korxona muvaffaqiyatini ta`minlashda sifatni boshqarish Mamlakatimizda XX asrning 90-yillariga qadar hukm surgan va ma`muriy- buyruqbozlikka asoslangan xo`jalik yuritish tizimi davridagi eng katta illatlardan biri, bu-talab bilan taklif o`rtasidagi nomutanosibliklar bo`lib, uning asosiy sababi ishlab chiqarishning bozor talablariga moslashmagani edi. Moddiy ta`minotdagi yetishmovchiliklar, fan-texnika taraqqiyotining pastligi, reklamaning yaxshi yo`lga qo`yilmaganligi, iqtisodiyotni rejalashtirish tizimining takomillashmaganligi, bozorda ro`y berayotgan jarayonlar to`g`risidagi axborotlarning yetarli bo`lmaganligi va boshqa sabablar natijasi o`laroq, ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning samaradorligi achinarli ahvolda edi.

Endilikda, bozor iqtisodiyotiga amal qilinayotgan sharoitda, respublikamiz iqtisodiyotida vaziyat tubdan o`zgardi. Bozor munosabatlari talab va taklifga samarali ta`sir o`tkazish, tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirish, bu sohada turli mamlakatlarda to`plangan ijobiy tajribani o`rganish va marketing tamoyillarini to`la-to`kis o`zlashtirishni talab qilmoqda. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, bozorga marketing yo`li bilan yondashish va ishlab chiqarishni shu yondashuv asosida tashkil qilish, har qanday firma yoki kompaniya muvaffaqiyatining garovi bo`lib xizmat qiladi. Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar assortimenti tabaqalashib, ehtiyojlar o`sib borgani, fan-texnika taraqqiyoti kuchayib, xizmat ko`rsatiladigan sohalar kengaygani va raqobat keskinlashgani sayin marketing strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish va amalga oshirishga bo`lgan ehtiyoj ortib boradi, CHunki marketing bozorni har tomonlama tahlil qilish, barcha ijtimoiy va iqtisodiy jihatlardan, jumladan, baholar siyosati jihatidan uni tartibga solish, talab va ehtiyojlarni hisobga olgan holda tovar ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish, barcha turdagi xizmatlarni rivojlantirish omilidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning barcha sohalaridagi korxonalar moliyaviy-xo`jalik faoliyatining asosiy va eng muhim ko`rsatkichi foyda hisoblanadi. Daromadlar korxona faoliyatiga baho berishning asosiy ko`rsatkichlaridan biri sifatida o`z ahamiyatini yo`qotib boradi. Rejalashtirish bevosita mehnat jamoalari qo`liga o`tib, rejalar aholining tovar va xizmatlarga, ishlab chiqarishning esa mashinalar, asbob-uskunalar va boshqa ishlab chiqarish vositalariga bo`lgan ehtiyojlarini hisobga olish uchun bir mo`ljal bo`lib qoladi. SHu sababli korxonalarda marketing faoliyati dasturlarini shakllantirishning asosiy qoidalaridan biri ishlab chiqariladigan va bozorda sotiladigan mahsulotning sifat va miqdor ko`rsatkichlarini birga qo`shib olib borishdan iborat bo`lmog`i kerak. Haridor muayyan mahsulotning qanday ko`rinishda bo`lishini istaydi, bu mahsulotga qaerda va qancha talab paydo bo`ladi? Bu savollar puxta o`rganilib, har bir muhandisga, konstruktorga va ishlab chiqaruvchiga yetkazilishi lozim. Marketing mahsulotni loyihalash, ishlab chiqarishni rejalashtirish, iqtisodiy tahlil,

taqsimot, sotish va sotilgan mahsulotga xizmat ko`rsatish kabi masalalarga ta`sir ko`rsatishi lozim. Talab va taklif bir qadar nomutanosib bo`lib turgan hozirgi sharoitlarda tovarlarni egasiga yetib boradigan qilib, tejamkorlik bilan ishlab chiqarish va oxirgi iste`molchiga yetkazib berish juda muhimdir. Bugungi kunda talab va taklifni muvozanatlashtirishga imkon beradigan iqtisodiy omillarni topish zarur. Mulkchilikning turli shaklidagi korxonalar ham, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug`ullanadigan kishilar ham ana shundan manfaatdor. Marketing bozorni aniq (tayin) tovarlar va xizmatlarga bo`lgan ehtiyojlarini o`rganishi va shu asosda uzoq muddatli va yillik dasturlarni ishlab chiqishi hamda ularni amalga oshirishi zarur. SHu munosabat bilan bozor ob`ektlari va sub`ektlari degan tushunchalarni farqlamoq zarur. Bozor ob`ektlari deganda, unga kiritiladigan tovarlar va xizmatlar tushuniladi. Bozor sub`ektlari esa ularni ayirboshlash ishlarida qatnashadigan tovar yetkazib beruvchilar va iste`molchilardir. Bozor sub`ektlariga ishlab chiqarish korxonalari, muassasalar (o`quv yurtlari, kasalxonalar va boshqalar) va uy xo`jaliklari (oilalar va shaxsiy iste`molchilar) kiradi. SHaxsiy iste`molchilar bozorning eng muhim sub`ektlari hisoblanadi. SHular jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotib oladigan oxirgi haridorlardir. Korxonalar ham sotuvchilar bo`lib, ham bozorga chiqariladigan tovarlarni yaratish uchun kerakli xomashyolar, ishlab chiqarish vositalari va xizmatlarni sotib oluvchi haridorlar bo`lib maydonga chiqadi. Bozorning faoliyat ko`rsatib borishi uchun milliy iqtisodiyotning turli sohalari va idoralariga qarashli korxonalar o`rtasida gorizontal aloqalar yuzaga kelishi muhim shart hisoblanadi. Bu aloqalarni boshqarish organlari (vazirliklar, idoralar) ga ega bo`lgan asosiy xo`jalik bo`g`inining vertikal aloqalari to`ldirib boradi. Gorizontal va vertikal aloqalar yaxshi yo`lga qo`yilgan taqdirdagina bozor samarali faoliyat ko`rsatadi. Bu aloqalarda qing`irliklar bo`lsa, bozor muvozanati buziladi.

Marketing yo`li bilan yondashuv bozorda qaror topgan aloqalarning maqbulligini aniqlashga imkon beradi. Korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mustaqilligi ulardan ishlab chiqarish natijalari uchun javobgarlikni o`z zimmasiga olishni ko`zda tutadi. Ba`zi korxonalar javobgarlikni o`z zimmalariga olishdan qo`rqib, xo`jalik yuritishda erkin bo`lishni xohlamaydilar. Bu ularning moliyaviy ahvoli va bozordagi mavqeyiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Marketing nuqtayi nazaridan fikr qilish, ya`ni unga tayangan holda ish yuritish ko`ngilga tushadigan qo`rquvni bartaraf etadi. Iste`molchi talabini korxona qay darajada qondira olayotgani haqida, albatta, faqat iste`molchi aniq bir fikr ayta oladi. Buni ular o`sha korxona mahsulotini sotib olishi orqali namoyish etadi. SHuning uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilardan marketing xizmatini yaxshi yo`lga qo`yish orqali o`z iste`molchilari bilan uzoq muddatli aloqalarni amalga oshirish talab qilinadi. Marketing iste`molchilardan ishlab chiqarish va savdo korxonalariga uzluksiz axborot kelib turishini ta`minlaydi. Bu o`z navbatida tovar assortimentini ko`paytirish, uni sotish sharoitlariga zarur o`zgarishlar kiritish, haridorga ta`sir o`tkazish va hokazolar orqali ishlab chiqarishni rivojlantirish imkonini beradi. Korxonalarda mahsulot sifatini boshqarish va tashkil etish masalalarining bir jihati marketing faoliyatiga bevosita bog`liq bo`lib, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko`rsatkichlari bozor talablari asosida ishlab chiqiladi. Marketing faoliyati orqali ishlab chiqilishi rejalashtirilgan mahsulotning sifatiga bo`lgan bozor talabi o`rganiladi va u ham avvaldan rejalashtiriladi. Marketing tadqiqotini o`tkazadigan mutaxassislar savollar anketasiga mahsulot sifati va narxiga oid savollarni kiritadilar hamda mahsulotni ishlab chiqarishda narx yoki sifat ustunligini belgilaydilar. Agar iste`molchilar pastroq sifatli mahsulotni arzon narxga sotib olishga tayyor bo`lsalar, sifat darajasi bozor talabiga moslashtiriladi. Mahsulot sifati bozordagi raqobatga bilvosita ta`sir etadi. Bunda sifatni tasdiqlovchi hujjatlar raqobat kurashida tayanch bo`ladi, ammo u mahsulot sifatini belgilangan standartlarga muvofiq kelgandagina amal qiladi. Sifatni tasdiqlovchi asosiy xujjatlar bo`lib, muvofiqlik sertifikatlari va xalqaro standartlashtirish tashkilotining sifat

sertifikatlari xizmat qiladi. Bunday sertifikatlarning mavjudligi korxonalarga o`z mahsulotini bozorda raqobatchilarga nisbatan ishonchli sotuvida va eksport qilinishada qo`l keladi. Sifat sertifikatlarining mavjudligi iste`molchilar tomonidan ishlab chiqaruvchi taklif etgan mahsulotga nisbatan ishonch tuyg`usini shakllantiradi. Ayniqsa, xorijiy hamkorlar bilan kelishuvda, dillerlar geografiyasining kengayishida ISO sertifikatlarining o`rni juda ham muxim. Ya`ni, xalqaro sertifikatlar shartnoma tuzish uchun eng muxim xujjatlardan biri bo`lib hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Basovskiy L. Ye., Protas ь ev V. B. Upravlenie kachestvom: Uchebnik. – M.: INFRA – M, 2001. –212 s. 2. Ilenkova S.D. i dr. upravlenie kachestvom. –M.: izdatelskoe ob`edinenie «YuNITI», 1999. 3. ISO 9001 Razrabotka, vnedrenie, sertifikatsiya, uluchshenie sistem ы menedjmenta kachestva. Prakticheskoe rukovodstvo dlya spetsialistov po kachestvu. S-Peterburg. OOO “Izdatel ь stvo Forum Media”, avgust 2006 g. 4. Kanji J.K. An innovative approach to make ISO 9000 standards more effective // Total Quality Management. Vol.9. №1. 1998. pp. 67-78. 5. Lee-Peng Tan. ISO 9000: The answer for total quality management implementation? The Malaysian case. // Total Quality Management. Vol.12. №2. 2001. pp. 223-229 6. Mazur I.I. Upravlenie kachestvom: Ucheb. posob. - M.: Omega-L, 2005. - 400 s. 7. Mezher T., Ramadan H. The costs and benefits of getting ISO 9000 certification in the manufacturing sector in Saudi Arabia. Quality Assurance. №6 1999. pp. 107-122. 8. Peregudov V.L va boshq. Maxsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. T.: “Moliya”, 2002.

O'xshashlar

Korxona bozor sharoitlarida asosiy xo‘jalik subyekti sifatida

Raqobatbardoshlik mazmuni va shakllari

Bozor sharoitlarida ishlab chiqarish vositalarini taqsimlash tuzilmalarining qayta shakllanishi

Raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish qobiliyatini tahlili

Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshlik omillari va uni oshirish strategiyasi