Bozor sharoitlarida ishlab chiqarish vositalarini taqsimlash tuzilmalarining qayta shakllanishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor sharoitlarida ishlab chiqarish vositalarini taqsimlash tuzilmalarining qayta shakllanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Moddiy-texnika ta`minot tizimining mohiyati (tarixiy faslda). 2. Ishlab chiqarish vositalari bozorining shakllanishi davridagi o`ziga xosliklar. 3. Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish bozorining faoliyatidagi o`ziga xos jihatlar. 4. Bozorni shakllantirishni hisobga olgan holda Davlat ta`minotini isloh qilishning taktika va strategiyasi. 5. Bozor sharoitlarida Davlat ta`minoti va uning bo`linmalari vazifalarini qisman saqlab qolishning obyektiv zaruriyati. 1

www.arxiv.uz Moddiy-texnika ta`minot tizimining mohiyati (tarixiy faslda) Ta`minotchi – yetkazib beruvchi tashkilotlarning shu kundagi ahamiyati va faoliyatini to`g`ri baholash uchun, bozor munosabatlari rivojlanayotgan sharoitlarda qayta shakllanishini tushintirishga harakat qilish uchun qisqacha tarzda ularning o`tmishdagi rivoji va ahvoliga to`xtalib o`tish maqsadga loyiqdir. Sovet xokimiyati iqtisodiyoti tuzilmasining asosiy o`ziga xos jixati sotsialistik ishlab chiqarishning rejalashtirilishini tovar munosabatlariga qarama-qarshi qo`yilganidan iborat bo`ldi. Rejalashtirish tovar ishlab chiqarishni istisno qildi va har qanday bozor qonunlari paydo bo`lishini rad etdi. Barcha asosiy ishlab chiqarish vositalarini markazlashtirilgan tartibda rejalashtirish va taqsimlashga so`zsiz amal qilindi. Sovet hokimiyatining birinchi kunlaridayoq ishlab chiqarish vositalarini taqsimlash tashkil etildi va mahsulotlarni ishlab chiqarish hamda taqsimlash, korxona, tashkilotlarning ta`minlash – yetkazib berish faoliyati ustidan ishchi nazorati o`rnatildi. Fuqarolar urushi, chet el bosqinchilik natijasida ko`plab xom ashyo va oziq-ovqat manbalari markazdan ajralib qoldi. Bu o`z navbatida barcha turdagi resurslar bilan ta`minlash va ularni taqsimlashni yanada markazlashuvidan iborat bo`ldi. Bular barchasi qattiq iqtisodiy choralar ko`rishga, keyinchalik harbiy kommunizm deb nom olgan tartibga sabab bo`ldi. Bu davrda sanoatning turli tarmoqlarida bosh-boshqarmalar tuzildi, uning tarkibiga ta`minot va taqsimot bo`limlari tashkil etildi. Korxonalar tegishli bosh-boshqarmaga to`liq bo`ysundiril-ganliklari tufayli har qanday mustaqillikdan mahrum edi. Moddiy boyliklar taqsimotining haddan tashqari markazlashtirilgani, ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilararo munosabat natura tarzda ekanligi urush tufayli vayron bo`lgan xo`jalikni tiklashni orqaga surar edi. 1921 yil mart oyida yangi iqtisodiy siyosat (YAIS)ga o`tishga qaror qilindi. U moddiy – texnika ta`minotini tashkil etish ishiga jiddiy o`zgarishlar kiritishni ko`zda tutdi. Markazlashgan taqsimot va pulsiz hisob-kitob 2

www.arxiv.uz ta`minot va yetkazib berishning ancha moslashuvchan tijorat tizimiga o`z o`rnini bo`shatib berishi kerak edi. Ko`pchilik korxonalar YAIS sharoitlarida asta-sekin davlat ta`minotidan qutilib, o`zlarini kerakli xom-ashyo va materiallar bilan ularni bozordan sotib olib ta`minlashga o`ta boshladilar. Shu bilan bir vaqtda o`sha paytgacha ta`minot rejasi asosida taqsimlanadigan materiallar turi qisqardi. Yirik korxonalar birlashmasi sifatida, to`la xo`jalik hisobi asosida ishovchi trestlar paydo bo`ldi. Trestlar, amalda, o`z korxonalari ishlab chiqargan mahsulotlar bilan ta`minlash va ularni sotishlikni o`z qo`llariga oladilar, bu xol muomila xarajatlari oshishiga hamda ular o`rtasidagi nosog`lom raqobatga olib keladi. Natijada, trestlarni sindikatlarga birlashtirish maqsadga muvofiq deb topiladi (masalan, ko`mir, neft, to`qimachilik va b.), Sindikatlar tarkibida esa sotuvni amalga oshiruvchi tashkilotlar – tijorat va savdo bo`limlari tuziladi, shuningdek sindikat a`zolarini moddiy-texnika ta`minotini amalga oshiruvchi ta`minot bo`limlari ochiladi. Moddiy boyliklarni taqsimlash bo`yicha davlat idoralari sifatida sindikatlar ahamiyatining oshishi munosabati bilan o`ta muhim bo`lgan ayrim tur mahsulotlarga mablag` ajratish tizimi joriy etildi, shuningdek taqchil resurslarni tashqi maxsus komissiyasi tuzildi. Asta-sekin sindikatlar mahsulot sotishni to`la o`z qo`llariga kreditlar va amalda sanoatning sotuvchi idorasidan, unga to`liq rahbarlik qiluvchi idoraga aylanadilar hamda xalq xo`jaligi Oliy kengashi (XXOK) vazifasini ochiqdan-ochiq bajarishga o`tdilar (XXOKlar 1917 yilda tuzilgan edi). Buni e`tiborga olgan holda 1929 yilda XXOK bosh– boshqarmalari va sindikatlar o`rniga ayrim tarmoqlarga rahbarlik qilish bo`yicha xo`jalik hisobidagi tarmoq birlashmalari tulizdi, korxonalar esa sanoatni boshqaruvi asosiy bo`g`inlariga aylandi. Birlashmalarga aylantirilgan ta`minot va sotuv birlashmalari moddiy xom ashyo resurslarini tayyorlash, ular bilan korxona, qurishlishlarni ta`minlash, zahira me`yorini belgilash, buyurtmalar qabul qilish, ularni korxonalarga taqsimlash bilan shug`ullandilar, assortiment (mahsulot turlari)ni va standart (mezon)ni belgiladilar, shuningdek sifat ustidan nazorat o`rnatdilar. 3

www.arxiv.uz Oqibat natijada bu korxonalar mustaqillikga to`liq barham berdi, ular rahbarlari ma`suliyatini pasaytirdi, ularni o`z zahiralaridan erkin va oqilona foydalanish imkonidan mahrum qildi. 1931 yilda XXOK qaroriga muvofiq korxona direktorlariga o`z korxonalarini ta`minlash borasida keng huquqlar berildi va shu bilan bir vaqtda ta`minotchi va sotuvchi idoralar huquq va majburiyatlarini cheklash amalga oshirildi. Sotuv faoliyati bilan endi mustaqil sotuv tashkilotlari (po`lat sotuvchi, rangli metall sotuvchi va x.k.) yoki ularning shaxobchalari shug`ullana boshladilar. Bunday shaxobchalar tegishli tarmoq mahsulotiga talab yuqori bo`lgan xududlarda ochildi. Ta`minot faoliyati bilan tarmoq ta`minot bo`limlari va (rayon) ta`minot idoralari shug`ullana boshladilar. 30-yillarning boshlarida yetkazib beruvchilar bilan iste`molchilar o`rtasida shartnoma tuzish tartibi, ularning shakli, muddatlari, shartlari va hisob-kitob turi, shuningdek, shartnoma ayrim bandlarini buzganlik uchun sanksiya (jazo-chora)lar belgilandi. 1936 yilda hukumat qaroriga muvofiq xalq komissarliklari sanoat bosh- boshqarmalari, ishlab chiqaruvchilar bilan bir qatorda xo`jalik hisobi asosida ta`minot sotish vazifasi bilan shug`ullanish huquqi berildi. bosh-boshg`armalar korxonalar faoliyatiga ta`sir o`tkazish uchun keng huquqiga ega bo`ldilar. Ular bosh va to`g`ridan-to`g`ri sotish hamda ta`minlash bo`yicha shartnoma tuza oladigan bo`ldilar, kreditlardan foydalanish huquqiga oldilar, banklarda joriy hisob Raqami ochishldari mumkin bo`ldi. Xalq Komissarlaklari yiriklashtirish tufayli yangidan-yangi ta`minot va sotish iboralari paydo bo`ldi. 40-yilga kelib, 26 xalq kamissarligi tashkil topdi, ularning har birida bosh ta`minot (glavsnab), bosh sotuv (glavsbo`t) hamda bosh-boshqarmalar ta`minot bo`limlari tashkil etildi. Ta`minotchi – sotuvchi tashkilotlar tobora bir-birlarining faoliyatini takrorlay boshladilar, omborlardagi zahiralar oshib bordi, tovar aylanishi sekinlashdi, muomila sarfi o`sdi, lavozimlar haddan ziyod ko`paydi. 4

www.arxiv.uz Bularni barchasini hisobga olgan holda 1940 yili moddiy-texnika ta`minot va sotish idoralari tizimini qayta tuzish boshlandi. Natijada quyidagilar ta`minot idoralari bo`lib qoldi: a) idora, baza, omborlari bilan xalq komissarlari bosh ta`minoti; b) xalq komissarligi bosh-boshqarmalarining cheka tarmoqar-siz ta`minot bo`limlari; v) sanoat korxonalari ta`minot bo`limlari. Sotish tarkiblariga quyidagilar kiradi: a) rayon kontora, baza, omborlar tarmog`i bilan bosh sotuv (sbo`t); b) kontora, baza va omborlar tarmog`i bilan, agar mazkur tarmoqda bosh sotuv (glavsbo`t) bo`lmasa, bosh tarmoq boshqarmalari sotuv bo`limlari; v) sanoat korxonalari sotuv bo`limlari. Urush davri – 1941-1945 yillarda yetkazib beruvchilar va iste`molchilarning xo`jalik hisobi asosidagi munosabatlari sezilarli darajada kuchsizlanishi yuz berdi. Amalda shartnomalar tuzish barham topdi, mahsulot miqdori, sifati va yetkazib berish muddat zavodlarda harbiylar tomonidan nazorat qilindi. Urush tugagandan so`ng vayron bo`lgan xalq xo`jaligini tiklash bo`yicha murakkab vazifalarni zudlik bilan hal etishlikni hisobga olib ta`minotni rejalashtirish moddiy fondlarni belgilash bo`yicha mustaqil idora tuzish maqsadga loyiq deb topildi. Natijada 1948 yilda xukumatning maxsus qarori bilan xalq xo`jaligini moddiy-texnika ta`minoti bo`yicha SSSR Ministrlar Kengashi Davlat Kamiteti (SSSR Gossnabi) tasdiq etildi. Bu idora zimmasiga ishlab chiqarish vositalarini yillik va istiqboldagi balans va rejalarining loyixasini tuzish, muhim qurilishlar va ishga tushirish obyektlarini mujassama ta`minlash rejalarini ishlab chiqarish, mamlakat iqtisodiyot uchun qo`shimcha resurslarni izlab topish vazifasi yuklandi. Ammo moddiy-texnika ta`minotini rejalashtirishning haddan tashqari markazlashtirishga Davlat ta`minoti o`zining birinchi 5 yillik faoliyatidayoq yo`l qo`yganligi va byurokratizm bilan chambarchas bog`liq holda kamchiliklar yuz berganligi hamda mahalliy ta`minot idoralariga tegishli baho berilmaganligi shuncha olib 5

www.arxiv.uz keladiki, Davlat ta`minoti mustaqillik maqomidan mahrum etildi va Ittifoq Davlat rejasi (Gosplani) bilan birlashtirildi. 1956 yilgacha xalq xo`jaligiga rahbarlik qilishni tarmoq vazirliklari o`z ta`minot va sotish idoralari orqali, shuningdek xududiy ta`minot hamda sotish tashkilotlari yordamida amalga oshirdilar. Keyinchalik istiqbolli rejalashtirish Ittifoq Davlat rejasi tarkibida to`plandi, joriy rejalashtirishni esa Ittifoq vazirlar kengashi davlat iqtisodiyot kommisiyasi amalga oshirdi. 1957 yilda xalq xo`jaligi boshqaruvini qayta tashkil etish (sovxalqxo`j – sovnarxozlar tuzildi) ko`pchilik vazirliklar bosh ta`minot va bosh sotish idoralari tugatilishiga xududiy ta`minot va sotish idoralari (UMTSIS) tashkil bo`lishiga olib keldi. Sobiq vazirliklar ombor tashkilotlari ular tasarufiga o`tkazildi. Bu hol mayda omborlar sonini sezilarli darajada qisqartirish va moddiy resurslarni yirik bazalarda to`planishi, ularning iqtisoslashuvini oshirish, aylanishi xarajatlarini kamaytirish, ular ishida bir-birini o`rnini bosish va o`xshashlikka barham berdi. Ta`minot tashkilotlari iste`molchilarga yaqinlashdi, resurslar bilan manyovr qilish mumkin bo`ldi, me`yoridan ortiq va zahiradagi ortiqcha tovar – moddiy qimmatdorliklar tezroq aylana boshladi. Shu bilan birga, (sovnarxoz) moddiy-texnika ta`minot tizimi o`sha bir xil tarmoqlar kooperatsiyalashgan aloqaning buzilishiga olib keldi. Aslida ular turli mintaqalarda joylashgan edi. Natijada mahalliychilik, mintaqa manfaatini ustun qo`yish kuchaydi. Oqibatda, moddiy texnika ta`minoti yanada takomillashtirish zaruriyati yetila bordi. Kom firka sentabr (1965 y.) Plenumi Sovxalqxo`j. (Sovnarxoz) tizimi orqali boshqaruv tuzilishini davr talabiga javob bermaydigan deb topdi. Tarmoq tamoyili bo`yicha sanoatni boshqarishga o`tilish munosabati bilan umumittifoq va ittifoq- respublika ministrliklari moddiy-texnika resurslarini taqsimlovchilar bo`ldi. Yana qaytadan Ittifoq Davlat ta`minoti (Gosenab) tuzildi va u o`z tarkibiga berilgan ko`plab tashkilotlar ustidan rahbarlikni amalga oshirishi iste`molchilarni, ular qaysi muassasa tasarrufida ekanligidan qat`iy nazar moddiy-texnika ta`minoti bo`yicha texnika va iqtisodiy siyosatni ta`minlash kerak edi. 6

www.arxiv.uz 80-yillar o`rtalaridagi qayta qurish davrigacha ittifoq parchalanishi boshlangan davrgacha, ittifoq parchalanishi boshlangan davrgacha bir qancha mustaqil moddiy texnika ta`minot tizimi mavjud edi. Ulardan asosiysi: 1) Ittifoq Davlat ta`minoti umumdavlat tizimi. 2) Qishloq xo`jaligini ishlab chiqarish – texnika bilan ta`minlash (goskomselxoztexnika) SSSR ittifoq-respublika davlat komitetlari. 3) Umumittifoq va ittifoq-respublika ministlari va muassasalar moddiy-texnika ta`minot idoralari. 4) Ittifoqdosh respublikalar moddiy texnika ta`minot idoralari. Ishlab chiqarish vositalari bozorining shakllanishi davridagi o`ziga xosliklar. Insoniyat taraqiyoti tarixi ko`p asrlik murakkab hattoki, u yoki bu jamiyat xayoti turli soxalaridagi dramatik o`zgarishlar zanjiridan iboratdir. Bu o`zgarishlar, odatda evalyutsiya tavsifiga ega bo`lgan, ya`ni iqtisoddagi, siyosatdagi va ijtimoiy sohadagi o`zgarishlar asta-sekin zaminida yuz bergan, aholining asosiy qatlami uchun og`ir o`tmagan. Ammo tarix shunday achchiq tajribalarga egaki, unda ayrim shaxs yoki guruh aholining ma`lum qismini o`z irodasiga bo`ysindiradi, ba`zan taqdirning qaltis o`yini tufayli o`zgarishlar yuz beradi. Bunday o`zgarishlar inqilobiy tavsifga ega bo`lib, ulkan zarar bilan o`tadi, ilgari to`plangan moddiy va ma`naviy boyliklarga katta putur keltiradi, ustiga-ustak ko`plab insonlar qurbon bo`ladi. Bular barchasini sho`rolar tizimi qulagandan keyingi ulkan xududda yuz berayotgan voqialar tasdiqlanmoqda. Ittifoqqa majburan birlashtirilgan barcha respublikalar mustaqil davlatlar bo`lib qayta tashkillana boshladi. Shunga ko`ra ularda ijtimoiy siyosat va iqtisodiy turmush ham o`zgarmoqda. Ular misolida biz, bir tomondan, yetti o`lchab bir kesmoqligiga amal qilinayotganini, chuqur o`ylagan islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish yo`llari izlanilayotganini, ammo, ikkinchi tomondan qo`shni davlatlarning ko`pchiligida xayotning barcha sohalaridagi islohotlar jadallik bilan, inqilobiy tusda olib borishga bo`lgan urinishlar ochiq-oydin ko`rinmoqda. Bu holat jiddiy 7

www.arxiv.uz siyosiy va ijtimoiy nohush oqibatlarga olib kelmoqda. O`nlab yillar mobaynida iqtisodiyot jarayonida ma`muriy buyruqbozlik, taqsimlash usuli xukmronlik qilgan mamlaktlarda ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirish, birgina kuf-suf deyish bilan amalga oshmaydi. Chunki u faqat iqtisodiyot sohasidagina emas, balki ijtimoiy ruxiyat sohalarida ham chuqur o`zgarishlarni amalga oshirish bilan bog`liqdir. Faqat bozor munosabatlarini, ya`ni bozor infratuzilishi obyektlari, keng tuzilmalar tarmog`ini shakllantirish uchungina emas, balki bozor qayta tashkil bo`lishi jarayoniga jalb etiladigan va unda ishning ko`zini bilib ishtirok etadigan mutaxasislar katta guruhini tayyorlash uchun ham ma`lum o`tish davri talab etiladi. Nima deb o`ylaysiz, sho`ro xokimiyati yillarida millionlab kishilarning suyak- suyagiga singib ketgan ishlab chiqarishning sotsialistik shakli so`zsiz ustunligi haqidagi tushunchani o`zgartirish ozmuncha kuch va vaqt ketmaydimikin? Ular uchun hamma vaqt bozor g`ayri odatiy xol, tayinsiz va ijtimoiy adolatga ega bo`lmagan narsa bo`lib kelgan. Bozor islohotlarini, ayniqsa, katta avlod vakillari yoqtirmay qabul qiladilar, chunki ular sotsialistik qurilishga sirtqidildan ishonganlar va butun mehnat faoliyatlarini shunga bag`ishlaganlar. Ularni ham tushunish kerak. Lekin, hatto, ular ham ko`p xollarda garchi umidlari puchga chiqanligi sababli e`tiborda bo`lsalar-da, sotsialistik o`tmishni tanqidiy mushohada etmoqdalar. Ularning ko`plariga eski tuzum, garchi ular Vatanga sadoqat bilan qahramonona hizmat qilgan bo`lsalar ham baxt keltirmadi. Ijtimoiy va iqtisodiy xayotdagi ilk demokratik o`zgarishlarni his etib aholining ko`pchilik qismi chiroyli bayon etilgan va bitilgan sotsialistik turmush tarzining ko`pgina tamoyillariga amalda rioya etilmaganini tushunib yetdi. Mehnatning miqdori va sifatiga ahamiyat berilmay, yaqin-yaqingacha aholi asosiy qismiga teng taqsimlash usuli odatdagi xol edi. Boshqa ko`pgina ijtimoiy adolatsizlik tamoyillari haqida gapirmasa ham bo`ladi. Vaholanki, millionlab sovet kishilarining sabr bilan ularga chidab kelishi jaxon taraqqiy etgan mamlakatlari aholisini hayratga solgan edi. Bular barchasi shundan guvohlik beradiki, ishlab chiqarish vositalari bozorining shakllanishi davri, umuman, taqsimlash munosabatlaridan bozor munosabatlariga o`tish 8

www.arxiv.uz davri sifatida, ayniqsa, o`tish boshlang`ich davri o`ziga xos bo`lgan mamlakatlarda, ya`ni sobiq sho`ro respublikalarida ayni ularning o`zigagina xos bo`lgan jihatlar mavjudligi tabiiydir. Bozor o`zgarishlarining birinchi yillari tajribasi shuni ko`rsatdiki, ko`pgina mamlakatlar uchun o`zining mavjud ahvolini to`g`ri baholamaslik, rivojlanishning u yoki bu modelidan nusxa olish, o`ziga xos bo`lgan xususiyatlarni hisobga olmaslik strategik xato bo`ladi. Ko`pgina g`arb iqtisodchilari, ekspertlari va siyosatchilari, hanuz o`z tajribalarini bayon etmoqdalar, chunki MDH mamlakatlari bozor iqtisodiyotiga o`tishi 5- 10 yillik muddat ichida amalga oshirmoqchilar, vaholanki ularning mamlakatlari bunga yuz yillar mobaynida erishgan. Bozor tuzilishining asta-sekin, bosqichma-bosqich shaklining tabiiy zarurat ekanligini baholay olmaslik, monopoliyani singish va sog`lom raqobat muhitini vujudga keltirish, boshlang`ich davrdagi moddiy texnika imkoniyatini qay ahvoldaligini tanqidiy va infratizimini obyektlarini baholay olmaslik MDH davlatlari ishlab chiqarish vositalari bozori shakllanishi davrida, umuman bozor munosabatlari rivojlanishi davrida, umuman bozor munosabatlari rivojlanishi davrida duch kelayotgan muammolarning bosh sababidir. Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish bozorining faoliyatidagi o`ziga xos jihatlar Ishlab chiqarish vositalari bozorining faoliyatidagi zamonaviy usullar haqida tasavvurga ega bo`lish uchun bir qator rivojlangan davlatlardagi ulgurji savdoning tashkil etilishidagi muhim o`ziga xosliklarini tahlil qilish kifoyadir. 80 - yillar oxiriga kelib AQSH milliy iqtisodiyotida davlatga qarashli bo`lmaganlarida band bo`lganlar, soniga ko`ra ulgurji savdo ulishi 7% ga yaqinini, korxonalar soniga ko`ra 10% ga yaqinini tashkil qildi. Keyingi 40 yil mobaynida sotuv hajmi bo`yicha umumiy ulgurji savdo oboroti salmog`ining barqaror sur`tda oshuvi ko`zga tashlanmoqda. Mutaxassislar fikriga ko`ra 60 yillarda, ulgurji savdo ko`lami va ahamiyatining aniq- ravshan oshishiga qaramay, shunday vaqt ham bo`ldiki, unga yetarli baho berilmadi, hatto uning foydali ekanligi rad etildi. 9

www.arxiv.uz Biroq ishlab chiqarish ko`lamining yanada oshuvi, mehnat taqsimoti samarasini va ishlab chiqaruvchilar uchun o`z kuchlari asosida ishlab chiqarish (ta`minot) va sotuv vazifasini bajarish maqsadga muvofiq emasligini tushunish AQSH iqtisodiyotida ulgurji- vositachi tashkilotlar o`rni va ahamiyatini sezilarli oshishiga olib keldi. Ishlab chiqarish bozorida faoliyat ko`rsatayotgan AQSH ulgurji korxonalarini qoidaga ko`ra uch tur guruhga ajratadilar: 1. Erkin ulgurji – vositachilar (distributiv), bular tovarga xususiy egalik huquqiga egalik qiladilar; 2. Sanoat kompaniyalarining ulgurji bo`linmalari, shohobchalari (kontoralari); 3. Tovarga xususiy egalik haqqi bo`lmagan ulgurji korxonalar. 1-guruh vakillariga xos umumiy xususiyatlarga, birinchidan, ular shohobcha korxona hisoblanmaydi, ya`ni tegishli ishlab chiqaruvchilar korxonasiga bo`ysunadi, ikkinchidan, ular o`z pul mablag`ini tovarga qo`yadi va bu bilan uni ishlab chiqaruvchilar tijorat tavakkalchiligiga sherik bo`ladi. Ulgurji korxonalar bozorida, sotiladigan ishlab chiqarish vositalarining yarimidan ko`prog`ini sotmoqda. Distribyutorlarni ikki katta guruhga ajratish mumkin: barcha tur xizmatlarni to`liq ko`rsatuvchi va cheklangan turdagi xizmatlarni ko`rsatuvchi. Barcha xizmatlarni to`liq ko`rsatuvchi ulgurji savdo korxonasi keng miqyosda tijorat vositachilik va ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradi. Ular ko`p hollarda tovarlarni saqlash va yetkazib berish bilan bog`liq yuqori darajada sarf-xarajatlar bilan bog`liq xizmatlardir. Bu hol o`z navbatda joriy xarajatlari va tegishli tarzda ustama narx darajasi o`sishiga olib keladi. Ikkinchi toifaga mansub ulgurjilar («xarid qilding-mi, olib ket» qabilida ish tutuvchilar) asosan mayda chakana do`konlarga xizmat ko`rsatadilar. Bundan tashqari ularning xizmatidan maishiy xizmat ko`rsatuvchilar, oz miqdorda xarid qiluvchilar ham foydalanadilar, chunki ular mol yetkazib berish vazifasini o`z zimmalariga olmaydilar. Ulgurji maklerlar (dallollar) ham shu ikkinchi toifaga kiradi. Undan tashqari vagon- avtoulgurjilar, posilkachi ulgurji savdochilar, ulgurji kooperativ ishlab chiqaruvchilar ham shu guruhga kiradi. 10

www.arxiv.uz Ulgurji maklerlar ko`tarachilar va ishlab chiqaruvchilar buyurtmasini bajaradilar (bular asosan, ko`mir, neft, kimyo tovarlari va x.k. bozori). Ular xususiy egalik huquqi oladilar, ammo saqlash va jo`natish bo`yicha ishlab chiqarish vazifalarini bajarmaydilar, faqat bu jarayonlarni tashkil etadi. Vagon – avtoulgurjilar asosan tez buziladigan tovarlarga iqtisoslashadi va talabni o`rganish, tovarni saqlash, ortish – tushirish kabi ishlarni bajaradi. Posilkachi (jo`natuvchi) asosan kundalik xarid do`konlari bilan va ba`zi oxirgi iste`molchilar bilan ishlaydilar (sport anjomlari, uzoq foydalaniladigan tovarlar va h.k.lar). Ishlab chiqaruvchi kooperativlarning ko`pchiligi, odatda, qishloq xo`jalik mahsulotlari savdosida banddirlar, shuning uchun bu o`ziga xos tovarlarni saqlash masalasi alohida kasb etadi. Idishli ulgurji korxonalar vositachilikdagi barcha xizmatlarni ko`rsatadi, faqat kredit berish bundan mustasno. Ularning mijozlari bo`lib, asosan oziq- ovqat chakana savdo do`konlari va avvalo, supermarketlar hisoblanadi. Garchi distribyuterlar uchun yuqori darajada iqtisoslashish xos bo`lsa-da, raqobatbardoshlikni oshirish uchun baribir ular o`zining asosiy tovar turiga bir muncha qo`shimchalar qiladi. Ulgurji korxonalar 2-tur guruh vakillari ham ikki qismga ajraladi: zahirali (ulgurji baza) va zahirasiz (ulgurji kontora). Sanoat kompaniyalarining ulgurji bo`linmalari, tarmoq (kontora)lari jami ulgurji oborotning deyarli yarmini amalga oshiradilar va ishlab chiqarish vositalari (xom-ashyo, materiallar, avtomobillar va x.k. bozorida) faollikka egadirlar. Odatda yirik korporatsiyalar – ishlab chiqaruvchilar (masalan, Fordmotors Kraysler port va b.) bo`linma (shahobcha)larining muhim vazifasi o`z egalari mahsulotini sotishlar. Bu ulgurji korxonalar tijorat munosabatiga kirishadilar va mahsulotlarni taqsimlaydilar, ko`pincha taqsimlash erkin distribyutorlararo bo`ladi, ular bevosita matbuotchilarga xizmat ko`rsatadilar. 3 – guruh ulgurjilarga, ya`ni tovarga egalik huquqini olmaydiganlarga auksion kompaniyalar, brokerlar, komissio-nerlar, sanoat va savdo agentlari kiradi. Auksion kompaniyalar qishloq xo`jalik xom ashyosi (mo`yna, go`sht, tamaki va b.) bozorida, 11

www.arxiv.uz shuningdek tutilgan jihozlar va komplektlovchi (butlovchi) buyumlar bozorida faoliyat ko`rsatadilar. Talab va taklifni tajribali sotuvchi va xaridorlarni chuqur o`rganuvchi brokerlar bu guruhning odatdagi shakllari hisoblanadi. Korxona – brokerlar asosan mavsumiy tovarlar, ko`chmas mulk, kemalar va tutilgan jixozlar bozorida faoliyat ko`rsatadilar. Kommissionerlar tovarlarni o`z nomlaridan sotish bilan shug`ullanadilar-u, ammo uning egasi hisobidan amalga oshiradilar, shuningdek tovarni saqlashni va unga ishlov berishni, mijozga kredit berishni ham o`z zimmalariga oladilar, transport tashkilotlari bilan shartnoma tuzadilar hamda axborot xizmati ko`rsatadilar. Sanoat agentlari uzoq muddatli vositachilik faoliyati bilan shug`ullanadilar o`zlarining muayyan faoliyat xududlari ma`lum qismida ishlab chiqaruvchi – korxona mshsulotining bir qismi sotilishiga ko`maklashadilar. Qoidaga ko`ra korxona - ishlab chiqaruvchi agent xizmatidan foydalanadi, qachonki bu o`z savdo agentiga ega bo`lishidan ko`ra foydaliroq bo`lsa. Sanoat agentlarining faoliyat ko`rsatish sohasi, bu – sotuvni tashkil etish, axborot xizmati ko`rsatish, ba`zan tovarlarni saqlash. Sanoat agentlari barcha ko`rsatkichlar bo`yicha 3 – guruh ulgurji korxonalar orasida ustunlikka egadirlar. AQShda ular 15 mingga yaqin bo`lib, bitta korxonaga o`rtacha to`rt kishi to`g`ri keladi. Savdo yoki yetkazib beruvchi agentlar uncha katta bo`lmagan korxonalarning mahsulotlarini ulgurji sotuvini amalga oshiradilar, odatda yirik markazlarda joylashgan bo`ladilar va sanoat agentlaridan farqli o`laroq, sotuvni bitta xudud bilan chegaralanmaydilar, mamlakatning barcha bozorlarida harakat qiladilar. AQShdagi ishlab chiqarish vositalari va boshqa tovar bozori qatnashchilari hamda savdo usullarining eng xususiyatli jihatlari shundan iborat. Endi ulgurji savdoni tashkil etishning o`ziga xos jihatlarini Ovro`paning yetakchi mamlakati – Germaniya misolida ko`ramiz. GFRda ulgurji savdo operatsiyasi o`zida ikki guruh xom-ashyolar, yarim fabrikatlar bilan operatsiya o`tkazuvchilarga ajraladi. Bu operatsiyalarni mustaqil ulgurji savdo korxonalari amalga oshiradilar, bundan tashqari kooperativ muassasalarning xarid qilish va sotish assotsiatsiyalari sanoatning huquqiy 12

www.arxiv.uz jixatdan mustaqil bo`linma va omborlari, chakana savdoning tegishli agentlari hamda firmalarning savdo agentlari amalga oshiradi. Ulgurji savdoda sotish (sbo`t) shakli bo`yicha chakanachi korxonalar (iste`mol tovarlari) bilan va chakanachi bo`lmagan korxonalar (ishlab chiqarish vositalari) bilan savdo aloqalari farqlanadi. Xususiy mulk shakli bo`yicha individual xususiy mulkli komandir jamiyat va mas`uliyati cheklangan shirkat (MCHSH)lar farqlanadi. So`nggi yillarda GFRdagi ulgurji savdoda xususiy individual va kooperativ korxonalar ulushi kamayishi va shu bilan bir vaqtda MCHSH hamda aksiyadorlik jamiyatlari ulushi oshganligi kuzatilmoqda. Ulgurji savdo korxonalarining asosiy vazifasi bo`lib, quyidagilar hisoblanadi: a) Saqlash, yetkazib berish, transportirovka va iste`molchi-larga tovar jo`natish; b) Muayyan tovarlar, shuningdek umumiy tavsifdagilar bo`yicha mijoz va mol yetkazib beruvchilarga turlicha xizmatlar ko`rsatish (bozorni o`rganish, sifatni sertifikatlash, konsalting, logistika bo`yicha xizmatlar, moliyalash, soliqlar va x.k.); v) Mijozlarga tovarlar va assortiment bo`yicha axborot, maslahat va servis xizmati ko`rsatish. Shuni alohida takidlash lozimki, keyingi yillarda tranzit operatsiyalar ulushi, ayniqsa xom ashyo va yarim fabrikatlar savdosida, sezilarli darajada oshmoqda. Ombordan tovar jo`natish ulushini baholash, ombor kvotasi ko`rsatkichlari asosida amalga oshiriladi, ular ombordagi mavjud zaxiradagi tovarni yillik oborotga o`rtacha nisbatida hisoblanadi. Ulgurji savdoning an`anaviy vazifasi GFR iqtisodiy hayotda yuz berayotgan o`zgarishlar bilan bog`liq holda yangi faol shakllar bilan almashinish holati e`tiborni o`ziga jalb etmoqda. Hozirgi ulgurji savdoda bir tomondan iqtisoslashgan savdo korxonalarining birlashgan guruhlari paydo bo`lmoqda, masalan, kiyim-kechak, poyabzal, uy-ro`zg`or asboblari sohasida va ular ko`pincha chakana savdosi vazifasini bajarmoqdalar. Ikkinchi 13

www.arxiv.uz tomondan, ulgurji savdo ichida ba`zi odatdagi vazifalar mustaqil kommersantlar tomonidan amalga oshirilmoqda, masalan, transport va omborlar sohasida. Sanoat korxonalari ulgurji savdo vazifasi tobora o`z zimmalariga olmoqda, bunday siqib chiqarishning sababi, nemis iqtisodchilarining fikricha, ulgurji savdoda yetarli kasbiy malakani yetishmasligi, xizmat ko`rsatishning qimmatligi va iqtisodiy tavsifdagi boshqa omillardir. Sanoat ulgurji savdo bilan, odatda, sotuv tarmoqlari va bozorni kengaytirish, bozor haqidagi bilmini to`ldirish va boshqa bir qator xollarda hamda o`ziga foydali vaziyatlarda hamkorlikni yo`lga qo`yadi. Shu bilan birga GFR ulgurji savdoning ba`zi sohalarida chakana savdoga nisbatan o`z o`rnini mustahkamlashga erishdi. Bu avvalo, yopilg`i, qurilish materiallari, bog`dorchilik anjomlari va boshqalarga taaluqli. Bozorni shakllantirishni hisobga olgan holda Davlat ta`minotini isloh qilishning taktika va strategiyasi Har qanday islohatning hal etuvchi mas`uliyatli va muhim jihati bo`lib, bosh (strategik) yo`nalishni tanlash hisoblanadi, ustiga-ustak, agar gap mamlakat iqtisodiyoti kabi murakkab hamda nozik soha xususida borar ekan uning muhitligi yanada oshadi. Belgilangan islohatning bosh yo`nalishi (strategiyasi) aniq ishlab chiqarilgandan keyingina turli bosqichlarda ana shu bosh maqsadni amalga oshirish taktikasi yaratiladi. Strategiya va taktika amalga oshirilajak islohatlar tufayli erishilinadigan so`ngi maqsadga tomon borishda o`ziga xos vazifasini o`taydi. Shu bilan birga, ijtimoiy iqtisodiy o`zgarishlardan asosiy maqsadni belgilash isloh qilishning boshlang`ich nuqtasi bo`ladi. O`zbekistonning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligiga erishish milliy davlatchilik barpo qilish, buning mustahkam zaminini yaratish manfaatlaridan kelib chiqib, iqtisodni islohat sohasidagi bosh (strategik) maqsadlar sifatida quyidagilar belgilandi: 1. Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirish, milliy boylik qo`shuvchi, kishilarning turmush kechirishlari hamda faoliyat ko`rsatishlari uchun munosib sharoit yarata oladigan baquvvat va muntazam rivojlanuvchi iqtisodiy tizim yaratish. 14

www.arxiv.uz 2. Ko`p ukladli iqtisodiyot barpo qilish, xususiy mulkdan insonning begonalashuviga yo`l qo`ymaslik, tashabbus va tadbirkorlikni har tomonlama rivojlantirish asosi sifatidagi xususiy mulkchilikning muxofazasini davlat tomonidan ta`minlash. 3. Korxona va fuqorolarga keng iqtisodiy erkinlik berish, ular xo`jalik faoliyatlariga davlatning to`g`ridan-to`g`ri aralashuviga yo`l qo`ymaslik, iqtisodiyotni ma`muriy-buyruqbozlik usulida boshqarishlikni tag-tomiri bilan yo`qotish, iqtisodiy omil va imtiyozlardan keng foydalanish. 4. Moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni ta`minlovchi chuqur ijtimoiy qayta tashkil etishni amalga oshirish, jaxon iqtisodiyot tizimiga qo`shilib ketish. 5. Kishilarning dunyoqarashini o`zgartirib, ularni yangicha iqtisodiy fikrlashga o`rgatish, har bir insonga o`z mehnatini sarflaydigan va uni qanday shaklda amalga oshiradigan sohani erkin belgilash imkonini berish. 6. Shunday qilib, xulosa chiqarish mumkinki, O`zbekiston iqtisodiyotini isloh qilishning asosiy mohiyati, uning bosh yo`nalishi bo`lib, markazlashtirilgan, ma`muriy-buyruqbozlik asosiga qurilgan iqtisodiyotdan ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o`tishdir. O`zbekiston Respublikasi davlat ta`minoti tizimi O`zbekiston iqtisodiyotining tizim tarkibiy qismlarida bo`lib u islohot jarayonida respublikada amalga oshirilayotgan islohatlar umumiy srategiyasiga bo`ysunishi lozim. Islohot qilish taktikasi asosiy strategik maqsadni amalga oshirishning aniq yo`li va vositasini, shakli va usulini belgilaydi. Amalda esa bu – moliyalash, soliq, narx va inflyatsiyaga qarshi siyosat soxalarida, kredit va pul muomalsi bo`yicha, ko`p ukladli iqtisodiyot huquqiy tayanchi va asosini yaratish, shuningdek, bozor iqtisodiyoti me`yorida faoliyatda bo`lishini ta`minlashi bosqichma-bosqich amalga oshirishning muayyan mujassama tadbirlaridir. Iqtisodiyoti rivojlangan jahon mamlakatlari ko`pchilikning tajribasi ko`rsatishiga, bozor infrastrukturasini barpo etish uzoq davom etadigan, murakkab jarayondir. Bir necha boshqa talablardan tashqari, yana mutaxassis xodimlar bo`lishi, bundan tashqari 15

www.arxiv.uz xo`jayinlik qiluvchi subyektlar va aholining xo`jalik yuritishning yangi sharoitlariga ruhiy moslashuvi ham lozim. O`zbekistonda bozor infrastrukturasini shakllantirishga tomon qo`yilgan birinchi qadam –mahsulot yetkazib berishga bo`lgan majburiy davlat buyurtmasi va resurslar fondidan uni ishlab chiqarishni markazlashtirilgan ta`minoti bo`ldi. Davlat buyurtmasi asta-sekin shartnoma asosidagi narxlarda davlat ehtiyojini qondirish maqsadida sotib olish bilan almashtirildi. Bunday zarurat O`zbekistonda xavfsizligini ta`minlash, xalqaro tuzilgan shartnoma va majburiyatlarga ko`ra eksport uchun mahsulot yetkazib berish bilan bog`liqdir. Davlat buyurtmasi tugatilgandan so`ng tovar resurslarni markazlashtirilgan taqsimoti uchun javobgarlik ham bekor qilindi. Ular o`rniga tovarlar bozorini barpo etishga qaratilgan tarkiblar tuzildi. Monopol davlat ta`minoti va uning vorisi bo`lmish «O`zshartnoma»savdo o`rnida yangi bozor tuzilmasi – Respublika ulgurji va birja savdo aksiyadorlik uyushmasi (assotsiatsiyasi) tashkil etildi. Uning zimmasiga tovar resurslari bozorida tovar ishlab chiqarishlarga, matbuotchilar va vositachi tadbirkorlar erkin, to`la huquqli ishtiroki uchun zarur infrastruktura barpo etish yuklandi. Ular shartnoma asosida tijorat vositachilik savdo, marketing va boshqa xizmat ko`rsatishlari, korxonalar, tashkilotlar va jismoniy shaxslarga, ularning mulk turlaridan qat`iy nazar ularga birja savdolarida teng huquqli sharoit yaratishlari belgilangan. Faqat 1991 yilning o`zidayoq respublika tovar – xom ashyo birjasida mingdan ortiq bitimlar - (1,3 mlrd. so`mdan ortiqqa) tuzildi. Tovar – xom ashyo birjasi tizimi jadal rivoj topa boshladi. 90 yillar boshida O`zbekistonda 30dan ortiq birja faoliyat ko`rsatdi. Ular birja uyushmasiga birlashtirildi. Tovar resurslarini taqsimlash birja tizimini barpo etish ko`plab broker va diler kontrollari tadbirkorlik tuzilmalari, savdo uylari hamda tijorat vositachi tashkilotlar paydo bo`lishiga olib keldi. Iqtisodiyotning xozirgi turidan ilgarilari davlat taqsimot idoralari joy olgan, ularga davlat ta`minoti sardorlik qilgan bo`lsa, endilikda ular o`rnini yangidan tuzilayotgan bozor tizimi egallay boshladi. 16

www.arxiv.uz «Kichik xususiylashtirish» programmasini amalga oshirishi tufayli barcha savdo tarmog`i davlat tasarrufidan chiqarildi, bir turkum tijorat – vositachi tashkilotlar (TVT) va tubdan yangi, taqsimot iqtisodiyoti uchun xos bo`lmagan savdo – xom ashyo oqimi o`zanlarini bunyod etuvchi kontrollar paydo bo`ldi. Shunday qilib, qadam – baqadam O`zbekistonning ilgarigi iqtisodiy tizimi va uning muhim tizim tarkibi bo`lmish davlat ta`minot bozor munosabatlarini shakllantirish yo`liga o`ta boshladi. Bozor sharoitlarida Davlat ta`minoti va uning bo`linmalari vazifalarini qisman saqlab qolishning obyektiv zaruriyati Inson xayotidagi boshqa hodisalar singari iqtisodiy munosabatlar ham hamisha jiddiy rang-barangliklari bilan farqlangan. Jamiyat iqtisodiy hayotidagi u yoki bu usul hamda shakllarni mutloqlashtirish yoxud alohidalash, qoidaga ko`ra nisbiy tavsifga ega bo`ladi va ko`proq analitik maqsadlarga xizmat qiladi. MDH davlatlarida yuz berayotgan yirik ko`lamli islohotlar haqida so`z yuritar ekanmiz, odatda, taqsimot ma`muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor munosabatlariga o`tishning u yoki bu usulini nazarda tutamiz. Lekin shuni e`tiborda saqlash lozimki, mavjud xayotda jaxondagi bironta ham mamlakatda sof holdagi bozor yoki taqsimot iqtisodiyoti uchramaydi, balki, ularning mumkin bo`lgan keng miqyosda, turli nisbatdagi ko`nikmalari o`rin egallaydi, bunda bu shakllardan biri sezilarli ustunlikka ega bo`ladi. Masalan, sho`rolar iqtisodiyotining butun rivoji mobaynida taqsimlash usuli yetakchi o`rinni egallab keldi. Biroq bozor munosabatlari ham namoyon bo`lishi juda ham e`tibordan chetda qolmagan. Shu bilan birga bozor munosabatlariga ochiq-oydin amal qilinadigan rivojlangan mamlakatlarda ham reja – taqsimot usullari bir qadar amal qilishning guvohi bo`lamiz. Shuning uchun, bizning nazarimizda, taqsimlash va bozor iqtisodiyotini bir-birini istisno qiladigan va bir-biriga qo`shib bo`lmaydigan xodisa sifatida bir-biriga qarama-qarshi qo`yish, shu nuqtai nazardan qarash chuqur xatolik bo`ladi. 17

www.arxiv.uz Markazlashtirilgan tartibda tovarlarni taqsimlash yoki fondlar ajratish qanday tavsifda ekanligi sovet iqtisodi amaliyoti tajribasidan ochiq-oydin ko`rindi va tasdiqlandi. Bu – moslashuvchilikning yo`qligi, millionlab turdagi mahsulotni yuz minglab ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar uchun ishlab chiqarishni rejalashtirish va taqsimlashning mumkin emasligi, mavjud talabni (ham sifat bo`yicha, ham miqdor bo`yicha) qanoatlantirish iqtisodiy omillari yo`qligi, ulkan va haddan tashqari serchiqim boshqaruv mahkamasi, byurokratiya, koorupsiya va h.k.lardir. Biroq, tovarlarni markazlashtirilgan tartibda taqsimlashning afzal tomoni ham borligini unutmaslik darkor. Bugungi kunda uni unutib qo`yganlar yoki bozor iqtisodiyoti sarxushligiga berilib, uni shunchaki, yengiltaklik bilan rad etmoqdalar. Sir emaski, resurslar davlat qo`lida to`plangan taqdirdagina ijtimoiy ahamiyatga molik milliy programmani, ya`ni mudofaa, ilmiy texnika va ijtimoiy ahamiyatga ega programmani bajarish mumkin bo`ladi. Gap monopollashgan va tahchil mahsulotni taqsimlash, ayniqsa, agar gap ekstremal holatlar (urush, tabiiy baxtsizlik va h.k.lar) haqida borar ekan (ularni oldindan bashorat qilish maqbul) markazlashtirilgan taqsimotni rad etib bo`lmaydi. Davlat shubxasiz, tegishli zaxirani bunyod etishi darkor. Yuqoridagi bayon etilganlarga asoslanib shunday xulosa qilish mumkin: davlat ta`minoti umummilliy bozor doirasida o`zgartirilar ekan taqsimotlar mexanizmi ayrim vazifalarni qisman saqlab qolish zarurligini hisobga olish lozim, ayniqsa, o`tish davrida. 18

O'xshashlar

Bozor sharoitlarida sifat va raqobatbardoshlik

Korxona bozor sharoitlarida asosiy xo‘jalik subyekti sifatida

Ishlab chiqarish, texnologiya va ishlab chiqarish funksiyasi

Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish оpеratsiyalari

Ishlab chiqarish xarajatlari