Korxona bozor sharoitlarida asosiy xo‘jalik subyekti sifatida - Iqtisodiyot - Referatlar

Korxona bozor sharoitlarida asosiy xo‘jalik subyekti sifatida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Korxona bozor sharoitlarida asosiy xo‘jalik subyekti sifatida Reja 1. Savdo korxonasining iqtisodiy mohiyati va vazifalari. 2. Savdo korxonasi ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida. Savdo korxonasi faoliyatining o‘ziga zos xususiyatlari. 3. Savdo korxonalarining turlari va tashkiliy-huquqiy shakllari. 4. Savdo faoliyatini tartibga solishning huquqiy-normativ asoslari.

Savdo korxonasining iqtisodiy mohiyati va vazifalari. Iqtisodiy o‘zgarishlarning hozirgi bosqichida asosiy maqsad savdo korxonalarining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun qulay sharoitlarni yaratish hisoblanadi. Belgilangan maqsadlarning murakkabligi mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyekt sifatida tarmoqning bozor mexanizmida asosiy bo‘g‘inga aylanib borayotgan savdo korxonasi degan tushunchaning mohiyati va mazmunini har tomonilama va chuqur o‘rganish zaruratini keltirib chiqaradi. Korxona deganda umuman qonunchilik bilan belgilangan tartibda jamiyat ehtiyojlarini qondirish va foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish uchun tashkil etilgan mustaqil xo‘jalik faoliyati yurituvchi subyekt tushuniladi. Moliya va bozor mexanizmlaridan maksimal darajada foydalanish avvalo korxonalari aholining tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish bo‘lgan tarmoqlar, aynan savdo va umumiy ovqatlanish tarmoqlari uchun xarakterlidir. Mazkur faoliyatning mohiyatini tovar-pul munosabatlari va tovarayirboshlash operatsiyalari tashkil etadi. tovar va xizmatlar deganda keng ma’noda bino va inshootlar, mulk, iste’mol va sanoat tovarlari, axborotlar, intellektual mahsulot, valyuta, qimmatli qog‘ozlar va iste’molchi ular uchun pul to‘lashga doim tayyor bo‘lgan boshqa mahsulot va xizmatlar tushunilishi mumkin. Tovarni sotish narxi uni sotib olish narxidan farq qilishi va bu farq sotuvni tashkil etish va korxonaning davlat oldidagi barcha majburiyatlarini amalga oshirishi bo‘yicha xarajatlarini qoplashdan tashqari tadbirkorga ma’lum miqdorda foyda keltirishi ham zarur degan qoidadan kelib chiqish lozim. Savdo korxonasining mohiyatini ochib berishda uni uch jihatdan- huquqiy, xo‘jalik va tarmoq jihatidan ko‘rib chiqish zarur. Huquqiy nuqtai nazardan savdo

korxonasini huquqiy shaxs sifatida ko‘rib chiqish lozim. Savdo korxonasining rasmiylashtirishning qonunchilik ahamiyati shundan iboratki, u: belgilangan tarzda korxona ishtirokchilari (ta’sischilari) o‘rtasida o‘zaro ichki munosabatlarni tashkil etish va tartibga solish hamda har bir ishtirokchining manfaatlarini umumiy maqsad yo‘lida birlashtirishga imkon beradi ; kapitallarni uzoq muddatga birlashtirishning optimal shakli hisoblanadi; muayyan korxona kapitaliga kiritilgan mablag‘ hajmida ishtirokchilarning mulkiy riskini cheklab qo‘yishga imkon beradi; kapitalni boshqarishda egiluvchanlikka asos yaratadi. Savdo korxonasining tijorat-tadbirkorlik faoliyati 1-rasm. Savdo korxonasining tarkibi Savdo korxonasining huquqiy shaxs deb tan olinishiga xizmat qiluvchi to‘rtta asosiy belgini ko‘rsatish mumkin: tashkiliy birlik, mulkning alohidaligi, mustaqil fuqarolik-huquqiy javobgarlik, fuqaroilk va huquqiy ishlarda o‘z nomidan ishtirok etish. Huquqiy shaxs bu davlat tomonidan huquqiy subyekt sifatida tan olingan tashkilot bo‘lib, alohida mulkka egalik qiladi, o‘z mulki bilan majburiyatlari bo‘yicha mustaqil javob beradi hamda fuqarolik ishalrida o‘z nomidan ishtirok etadi. Korxona tarkibiga mulkiy majmuas sifatida yer maydonlari, bino va inshootlar, asbob-uskunalar, tovarlar, inventar, pul mablag‘lari, qarzlar va talab huquqlari, mulkiy huquqlar (tovar belgilari, firma nomlari, namunalar), shuningdek, nomoddiy aktivlarni (mualliflik huquqlari va litsenziyalar, nou-xau, ishbilarmonlik nufuzi va hokazo) kiritish mumkin. Savdo korxonalarining o‘ziga xosligini maksimal darajada ular faoliyatining tarmoq jihati yordamida ochib berish mumkin. Savdo korxonasi aniq belgilangan maqsadli yo‘nalishga ega bo‘lib, yagona moddiy, savdo-texnologik va tashkiliy-iqtisodiy tarkibi bilan xarakterlanadi.

Moddiy tarkib deganda moddiy resurslarning umumiyligi, bir xil tipdagi inshootlar va savdo-texnologik uskunalardan foydalanish tushuniladi. Savdo-texnologik tarkib sotilayotgan tovarlarning nimaga mo‘ljallanishi va ularni sotish usullarining umumiyligi, yagona texnologik jarayn va xizmat ko‘rsatish, bir xil turda joylashtirish va savdo, ombor, ishlab chiqarish va yordamchi inshootlarning funksional o‘zaro aloqalari belgilab beradi. Tashkiliy-iqtisodiy tarkib korxonaning alohida xo‘jalik faoliyati, uning yuridik huquqlar va o‘z faoliyati uchun javobgarlik bilan ta’minlanishi, yagona hisob va hisobot tizimi, savdo faoliyatini tahlil qilish va rejalashtirishning bir xilligi bilan tavsiflanadi. Savdo korxonasining asosiy vazifasi tovarlarni sotish hisoblanadi. Bu vazifani klassik nazariyaga asosan ikki jihatdan ko‘rib chiqish mumkin: 1) iste’mol qiymatini sotish, ya’ni muayyan tovarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchigacha yetkazib berish; 2) tovarning qiymatini sotish, buning natijasida muayyan tovar jamiyat tomonidan tan olinadi. O‘z faoliyati davomida savdo korxonasi boshqa bir qator vazifalarni ham bajaradi. Bu vazifalar ko‘pincha qo‘shimcha vazifalar deb atalib, ular qatoriga tovarga bo‘lgan iste’molchilik talabini o‘rganish, tovar assortimentini shakllantirish, tovar va xizmatlarni reklama qilish, ularni savdo zallarida namoyish etish, xarid qilingan tovarlarni xaridorning uyiga yetkazib berish bo‘yicha qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatish, sotuvda bo‘lmagan tovarlar uchun buyurtma olish va hokazolarni kiritish mumkin. 2.Savdo korxonasi ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida. Savdo korxonasi faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari

Tizim deganda birgalikda butun bir yaxlitlikni tashkil etuvchi o‘zaro aloqa qiluvchi elementlar yig‘indisi tushuniladi. Tizimlar turli xil shakllarga ega bo‘lib, ularni shartli ravishda uch turga bo‘lish mumkin: texnik, biologik va ijtimoiy-iqtisodiy. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimninng asosiy xususiyati uning asosida odamlarning manfaati yotishi hisoblanadi, chunki ularning eng asosiy elementi insondir. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga ishlab chiqarish-xo‘jalik majmualari, birlashmalar, korxonalar, tarmoqlar, mintaqalar va mamlakat xo‘jaligini misol qilib keltirish mumikn. Tizimlarni alohida ajraitb ko‘rsatish quyidagilarningm avjud bo‘lishini talab qiladi: qandaydir bir yaxlitlikka birlashgan ko‘plab elementlardan tashkil topgan obyekt; obyektga ta’sir ko‘rsatuvchi kuzatuvchi-subyekta; kuzatuvchining obyektga bo‘lgan munosabatini tavsiflovchi kuzatuv maqsadlari. Belgilangan maqsadga asosan kuzatuvchi tizimni atrof-muhitdan ajratib kuzatadi. Natijada ikkita muhit – tashqi va ichki muhit vujudga keladi. Tizim tashqi muhit bilan ikkiyoqlama bog‘liq bo‘ladi: tashqi muhit tizimga kirish orqali ta’sir ko‘rsatadi, tizim esa tashqi muhitga chiqish orqali ta’sir ko‘rsatadi. Savdo korxonasini tizim sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Savdo korxonasi o‘z xususiyatlariga ko‘ra murkkkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga mansub hisoblanadi. Savdo korxonasi ochiq tizimdir, chunki u muntazam ravishda tashqi muhit bilan axborot almashinib turadi, unga kirish va chiqishni nazorat qiladi hamda ikkita mustaqil va o‘zaro aloqa qiluvchi tarkibiy qism – obyekt va subyekdan iborat bo‘ladi. Savdo korxonasi tizimida ta’sir ko‘rsatuvchi obyekt sifatida moddiy sharoitlar, texnologik, texnik, tashkiliy jarayonlar, shuningdek, korxona aholiga xizmat ko‘rsatayotgan paytda xodimlar o‘rtasidagi munosabatlarning yig‘indisi ko‘rib chiqiladi.

Maxsus guruh (boshqaruv apparati) esa subyekt bo‘lib, u iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan obyektning maqsadli yo‘nalgan faoliyat yuritishini amalga oshiradi. Savdo korxonasi tizimida subyektning obyektga ta’sir ko‘rsatishini faqat axborot harakatlanishi shartlari bajarilganda kuzatish mumkin (3-rasm). Kirish Chiqish Axborotlar 3-rasm. Savdo korxonasi faoliyat ko‘rsatishining umumiy sxemasi Savdo korxonasi tashqi muhit bilan muntazam ravishda davlat tomonidan tartibga solish va bozordagi raqobatchilik mexanizmlari, moliya-kredit tizimi, resurslar iste’moli, xaridorlar va mahalliy hukumat organlari bilan o‘zaro munosabatlar orqali aloqada bo‘ladi hamda ochiq tizim sifatida savdo faoliyatida hisobga olinishi lozim bo‘lgan bir qator xususiyatlarga egalik qiladi. Tashqi muhit Bevosita ta’sir omillari Subyekt Obyekt Ички мущит Планирование и анализ М М е а н р д к ж е м т е и н н т г korxonada shisobga olish va nazorat Korxonaning tashkiliy-shu=u=iy shakliModdiy, material, meshnat, moliya, axborot resurslari va shokazo Faoliyat natijalari

Ichki muhit deganda korxonaning butun xo‘jalik mexanizmi, ya’ni savdo-ishlab chiqarish, boshqaruv, sotuv va boshqa tuzilmalari tushuniladi. Tashqi muhit deganda esa korxona faoliyatidan qat’iy nazar atrof-muhitda yuzaga keluvchi omil va sharoitlar tushuniladi. Tashqi muhitning asosiy omillarini ikki guruhga taqsimlash mumkin: bevosita va bilvosita ta’sir omillari. Bevosita ta’sir omillariga quyidagilar mansub:  bozor munosabatlarining holati va xarakteri;  korxona sotayotgan tvovarlar va taklif qilayotgan xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif nisbati, iste’molchilarning tovarga talab darajasi va raqobatchi korxonalar faoliyati, bozordagi savdo sharoitlari. Savdo korxonalari uchun muayyan bir joyda – shaharning markazi yoki chekkasida joylashishi, savdo, sanoat, dam olish hududi ekanligi, vokzal va tarnsport magistrallarining yaqinligi kabi omillar muhim rol o‘ynaydi Bilvvosita ta’sir omillari qatoriga quyidagi umumiqtisodiy va umumsiyosiy omillarni kiritish mumkin: davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosati barqarorligi; korxonalarning rivojlanishini rag‘batlantiruvchi moliya-kredit va soliq siyosati; rivojlangan savdo infratuzilmasining mavjudligi; korxona va firmalarni qo‘llab- quvvatlovchi turli jamg‘armalarning faoliyat yuritishi; savdo-texnologiya uskunalarini ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlarining rivojlanganligi; korxonalarning xo‘jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish jarayonini soddalashtirish; korxonalarning axborot texnologiyalari va kommunikatsiya vositalari bilan ta’minlanganligi; tashqi iqtisodiy алоқаларнинг ривожланганлиги . 3. Savdo korxonalarining turlari va tashkiliy-huquqiy shakllari

Faoliyat ko‘rsatayotgan savdo korxonalari bajarayotgan vazifalari, tashkiliy- huquqiy shakli, miqyosi va faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra turli-tumandir. Барча савдо корхоналарини қуйидаги белгилар бўйича таснифлаш мумкин: a) fuqarolik-huquqiy normalar bo‘yicha; b) miqdoriy ko‘rsatkichlar bo‘yicha; v) tarmoqlar bo‘yicha, ya’ni savdo-xo‘jalik faoliyatining turi va xarakteri bo‘yicha. Huquqiy jihatdan savdo korxonalari faoliyatining maqsadi, mulkchilik shakli, ta’sischilar tarkibi, ishtirokchilarning huquqlari, korxonaning mulkiy huquqi hajmi, ta’sischilarning shaxsan yoki mulki bilan ishtrok etishi, tashkil topish tartibi, ta’sis hujjatlari tarkibidan kelib chiqqan holda tasniflanadi (5-rasm). Savdo korxonalarini miqdoriy ko‘rsatkichlar bo‘yicha yirik, o‘rta va mayda korxonalar sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bu holda xodimlar soni, yillik kapital aylanmasi, tovaraylanmasi hajmi, savdo maydonlari hajmi, savdo zalining ko‘rsatkichlari asosiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Savdo korxonalarini tarmoqlari bo‘yicha va bajarayotgan vazifalariga ko‘ra ulgurji savdo, chakana savdo va umumiy ovqatlanish korxonalariga baqsimlash mumkin. Chakana savdo korxonalarini tovarlar bo‘yicha ixtisoslashuvi, xizmat ko‘rsatish shakli, funksional xislatlari, narx darajasi, xizmat ko‘rsatilayotgan iste’molchilar tarkibi, joylashgan o‘rni kabi ko‘rsatkichlari bo‘yicha tasniflash mumkin. Savdo korxonalari moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirayotgan huquqiy muhitni takomillashtirishga doir chora-tadbirlar majmuasini amalga oshirmas ekan, ularning samarali va barqaror riojlanishiga erishish qiyin. Bozor iqtisodiyotining asosida tadbirkorlik faoliyatining muayyan subyektlari huquq va majburiyatlari tizimi yotadi. Bu subyektlar mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsatishi hamda o‘z muammolarini qonun va qoidalar doirasida hal qilishlari lozim.

Bozor savdosi bo‘yicha jahon tajribalari shundan dalolat beradiki, zamonaviy bozor munosabatlari istalgan mamlakatda davlat qonunchiigi tomonidan tartibga solib boriladi. Hozirgi kunda davlatning tadbirkorlikni rivojlantirish, davlat idoralrining xususiy biznes subyektlari bilan munosabatlarining tashkliy shaklini o‘zgartirish, davlat va bozor tomonidan tartibga solish mexanizmlarining optimal uyg‘unligi tomon harakatlarining kuchayishi kuzatilmoqda. Umumiy ko‘rinishda davlat tomonidan tartibga solish vazifalari qatoriga tadbirkorlar faoliyatini tashkil etishning huquqiy asosi va ularning huquqlarini himoya qilish, kkorxonafaoliyatiga ma’muriyatning aralashuvini cheklash, sog‘lom raqobatchilik muhitini yaratish, ishbilarmonlikni rag‘batlantirish, moliyaviy, soliq va investitsiya siyosati yordamida tovar-pul va budjet muvozanatini ta’minlash, monopoliyaga qarshi kurash, mehnat qonunchiligiga rioya qilish, tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishni kiritish mumkin. Davlat tomonidan tartibga solishning yo‘nalishlari, shakl va usullari doimiy ravishda o‘zgarib, takomillashib bormoqda. Bu o‘zgarishlar hozirgi bosqichda savdo sohasida iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi mos keluvchi qonunchilikni amalga oshirish yo‘li bilan ma’muriy usullardan iqtisodiy va huquqiy usullarga o‘tishni anglatadi. Bozor sharoitlarida xaridorlar zarur tovarlarni sotib olar ekan, savdo korxonalarining xizmatlaridan foydalanish davomida fuqarolik qonunchiligi qoidalari bilan tartibga solinuvchi mulkiy munosabatlarda ishtirok etadi. Shu tariqa, bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan tomonlarning huquqiy tengligi asosida mulkchilik munosabatlarini tartibga soluvchi fuqarolik huquqining roli va ahamiyati o‘sib boradi. Barcha qonunchilik hujjatlarini ularning huquqiy kuchiga ko‘ra qonun va normativ hujjatlarga taqsimlash mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi fuqarolarning huquqlarini belgilab beradi va mamlakat hududida mulkchilik munosabatlarini tartibga soladi. +onunchilik sohasida O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi alohida o‘ringa ega. Unga ko‘ra jamiyatdagi barcha munosabatlar tartiga solinadi va u turli xil faoliyat, jumladan, savdo sohasidagi barcha joriy qonun hujjatlarining rivojlanish uchun asos hisoblanadi. Hozirgi kunda “Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish” qonunini qabul qilish yo‘li bilan iste’molchilar manfaatlarini himoya qilish, sertifikatsiya, metrologiya va standartlashtirish sohasida savdoni davlat tomonidan nazorat qilish qoidalari belgilab berilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 2. “Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 3. И.А.Каримов "Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак". Т. 10-Т.: "Ўзбекистон", 2002 й. 4. И.А.Каримов Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон 2005 й. 5. Каплан Р., Нортон Д. Ориентация ориентированная на стратегию. М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2004 6. Лоранж Питер Новўй взгляд на управленческое образование: задача руководителей. М.: ЗАО Олимп-Бизнес, 2004 7. Имам масааки Кайдзен Ключ к успеху японских компаний. Пер. с англ. М.: Альпина Бизнес Букс, 2004 8. Ш.И. Гизо-туллин Как избежать банкротства. Рецептў финансового оздоровления предприятия. М.: ЗАО Гресс Медиа Ферлаг, 2004 9. Грузинов В. Г. Экономика предприятия. М.: «Юнити Дана», 2003 10. www . rea . ru – Российская экономическая академия им. Г.В.Плеханова 11. www.torg.uz 12. www.uzbussines.unitech.uz

O'xshashlar

Bozor sharoitlarida sifat va raqobatbardoshlik

Bozor sharoitlarida ishlab chiqarish vositalarini taqsimlash tuzilmalarining qayta shakllanishi

Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy taraqqiyotning garovi sifatida

Tadbirkorlarning xo‘jalik aloqalari.

Korxona xarajatlari