Савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси маркетинги - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси маркетинги

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

333.5 KB

Ko'chirib olish

Савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси маркетинги Режа: 1. Харидорлар назарияси асослари 2. Олди - сотди ҳаракатлари структураси 3. Мижозни қабул қилиш ва у билан мулоқот ўрнатиш 4. Эҳтиёжни аниқлаш ва харидорни тинглаш 5. Товарни тақдим этиш ва далиллар билан асослаш 6. Эътирозларга жавоб бериш 7. Битим тузиш 8. Харидорлар тоифалари 9. Улгуржи савдода маркетинг фаолиятини ташкил этиш 10. Хизматлар тушунчаси ва уларнинг товарлардан фарқи 11. Хизматларнинг тавсифланиши 12. Маиший хизматлар 13. Хизматлар маркетингининг ўзига хос хусусиятлари

Харидорлар назарияси асослари Олди-сотди ҳаракатларини кузатиш бир қарашда жуда оддий туюлади: харидор магазинга келиб, товарни танлайди, сотувчига пулни беради, сотувчи эса унга товарни беради. Бундан оддийси бўлмайди. Бироқ мутахассислар шуни биладики, бу фақат кўринишидан оддийликдир. Жуда оддий ташқи намоён бўлиш ортида катта тайёргарлик, профессионал фаолият яширинган бўлиб, унга астойдил ўқиш керак. Савдо корхонасида ишларни ташкил қилиш тамойиллари, чакана савдо усуллари сотувнинг тезкор восиаталари, тактикаси ва усулларини белгилаб беради ҳамда савдо залида бўлиб турган харидорлар хулқ-атворига таъсир кўрсатади. Бу усулларни маркетинг усуллари сифатида тавсифлаш мумкин, чунки уларнинг мақсадлари айнан ўхшашлик даражасигача мос келади. Улар харидорларнинг ҳаракат тарзи ва муомаласига асосланади. Уларнинг ёрдамида магазинни жойлаштириш, уни «жой бўйича бошқариш», овоз ва ранг билан безаш, сотув жойларида реклама ва ҳ.к. бўйича қарорлар қабул қилинади. Якуний ҳисобда бу усуллар харид ҳаракатларини енгиллаштириши кўзда тутилган. Чакана савдода фойдаланиладиган воситалар тўплами қайси сотув жиҳати устунлик қилишига қараб жиддий фарқланади: рационал (харид ҳақида қарор қабул қилиш мантиқий жараёнининг натижаси) ёки иррационал жиҳат (тасодифий жараён ёки импульс натижаси). Сотув бўйича мутахассислар харидларни одатда тўрт гуруҳга ажратади. 1.Соф рационал ёндашувга асосланадиган харидлар умумий харидлар сонининг 25%ини ташкил қилади. Улар аниқ танлаб олишни кўзда тутади, товар сифати ва миқдорига аниқ эҳтиёжга, унинг ўраб-қадоқланишига мос келади. Бундай харидларда харидорлар уларга керакли бўлган товарни онгли равишда излайди. Унда кўпроқ бошланғич, функционал хусусиятлар қадрланади (масалан, махсус чекувчилар учун тиш пастаси изланади). Харид ҳақида қарор қабул қилиш рационал жараёнга мувофиқ рўй беради: муаммони англаб етиш, ахборот излаш, вариантларни баҳолаш, харид ҳақида қарор қабул

қилиш, харидга реакция. Бу харидлар гуруҳи сезиларли даражада маркетинг тадбирларидан фойдаланган ҳолда бошқарилиши мумкин. Бу ерда маълум бўлган маркетинг воситалари ёрдамида жараён элементларининг ҳар бирига таъсир кўрсатишга ҳаракат қилиб кўриш мумкин. 2. Иррационал ёндашувга асосланган харидлар (импульсли харидлар) ҳам жами харидларнинг 25%га яқинини ташкил қилади. Улар, қоидага кўра, товар сифати ва миқдорига аниқ эҳтиёжга мос келмайди. Бунинг устига, улар мавжуд бўлмаган ёки таъсир кўрсатиб ишонтирилган эҳтиёжларга асосланиши мумкин. Бундай харидларда товар излаш кўпинча онгсиз равишда рўй беради. Товарда харидорлар кўпроқ қўшимча хусусиятларни қадрлайди. Бундай харидлар тасодифан, беихтиёр, кутилмаганда қилинади. Бундай харидларга маркетинг тадбирларининг таъсири чекланган. Харидларнинг бу икки қарама-қарши гуруҳлари орасида чегаралари аниқ бўлмаган яна иккита гуруҳ мавжуд. 3.Рационал, лекин товар маркаси, миқдори, ўров тури ва ҳ.к. бўйича олдиндан аниқ белгиланмаган харидлар (харидлар умумий сонининг 25%и). 4.Иррационал, лекин у ёки бу даражада режалаштирилган, бирдан эсга тушиб қолган харидлар (харидлар умумий сонининг 25%и). Агар сотувчи ўз магазини ишини рационал харидлар асосида ташкил этишга қарор қиладиган бўлса, у барча ҳаракатларни товарлар намойишини ташкил қилиш, товарларни ўйлаб чиққан ҳолда жойлаштиришга мужассам этиши, харидорлар бу магазинда нималар борлигини аниқ билиши учун етарли даражада барқарор ассортиментга риоя қилиши зарур. Товарлар ўрови харидорга рационал таъсир этиши, мустаҳкам ва ишончли бўлиши лозим. Агар магазин ёки бошқа кичикроқ савдо корхонасининг фаолияти иррационал харидларга асосланадиган бўлса, бунда аоссий эътибор товарлар ўровининг ўзига хос ва ёрқин бўлишига, анча кенг ва шу билан бир пайтда барқарор бўлмаган ассортиментга қаратилади. Бу ерда савдо корхонасининг жойлашуви катта аҳамиятга эга - вокзал ёнидаги майдонда, метро станцияси ёки автобуслар бекати яқинида жойлашиш муҳим аҳамият касб этади. Москва

шаҳрида пиёдалар учун мўлжалланган ерости ўтиш йўлларида жойлашган киосклар, вокзал ёнидаги майдонларда жойлашган дўконлар бунга ёрқин мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин. Савдо бўйича мутахассислар харидорларнинг жисмоний ва ақлий ҳаракатларини ажртатиб кўрсатадилар. Демак, маркетинг тадбирларини ишлаб чиқишда бу жиҳатлардан фойдаланишга уриниб кўриш мумкин. Магазинга кирган одам у бўйлаб айланиб юради, товарларни танлайди ёки бошқа жойга олиб қўяди, кийим-бош ва оёқ кийимини ўлчаб кўради, баъзида ўзи учун йўл очади, касса олдида навбат ҳосил қилади. Буларнинг барчаси унинг жисмоний ҳаракатларига тааллуқлидир. Шундай экан, у бутун магазин бўйлаб ўтишига ҳаракат қилиб кўриш керак. Унинг йўналиши олдиндан ўйлаб чиқилган бўлиши лозим ва савдо жиҳозлари шундан келиб чиқиб жойлаштирилади. Олимларнинг таъкидлашича, йирик магазинга кириб келган харидорларнинг мутлақ кўпчилиги ўнг томонга қараб ҳаракатлана бошлайди. Демак, уларнинг йўналиши шу ердан бошланиши лозим. Бу ерда харидор ҳеч нимани сезиб қолмаслиги, унга таъсир кўрсатилаётганини сезмаслиги мухим. У ўзини тўлалигича эркин ҳис қилиши лозим. Бироқ агарда у масалан, эркаклар кўйлаги харид қилса, уни албатта бўйинбоғлар сотиладиган жой ёнидан ўтишга «мажбур қилиш» керак. Харидор битта жой ёнидан икки марта ўтмаслиги лозим. Ўзига эътиборни жалб қиладиган товарлар харидга ундаш даражаси энг паст бўлган ҳудудда жойлаштирилиши лозим. Лекин кўзга яққол ташланмайдиган, эътиборни жалб қилмайдиган товарларни залнинг ўртасида ёки эшик олдида жойлаштириш мақсадга мувофиқ. Агар магазин икки қаватли бўлса, эркаклар учун товарларни иккинчи қаватда, аёллар учун товарларни эса биринчи қаватда жойлаштирган маъқул, чунки эркаклар харидга жиддийроқ ёндашар ва узоқроқ танлар экан. Уларнинг ҳаракатларида импульсивлик, эмоционаллик аёллардан кўра камроқ бўлади. Харидорларнинг жисмоний ҳаракатларида кўриш орқали ўзлаштириш муҳим аҳамиятга эга. Шу сабабли магазинда нозик ранглар гаммасидан, равон

чизиқлардан фойдаланиш лозим. Савдо борасида психологлар қуйидаги ранглар символикаси (рамзий маъноси) ни таклиф этади: Ранг Психологик самара Тўқ кўк Эмоционал илиқлик Қизил-тўқ сариқ Босиб олиш, ташаббускор руҳ Қизил Ҳаёт, агрессивлик, ғалаба Кўк-яшил Аниқлик, хавфсизлик Сариқ Янгилик, модернизм, истиқбол Харидор ўзини эркин, бемалол тутиши учун шароитлар яратиш, реклама хабарлари унинг учун жалб этувчан, эшитиларли ва тушунарли, кўрсатгич ишоралар эса аниқ ва тушунарли бўлиши лозим. Магазинга кириб келган харидор фақат жисмоний ҳаракатларни амалга оширибгина қолмайди, у доимий равишда ўйлайди, мулоҳаза юритади, ҳисоб- китоб қилади, яъни ақлий ҳаракатларни амалга оширади. Ушбу ҳолатда исталган маркетинг воситаси билан тўғридан-тўғри унга кириш қийин бўлган «харидор онгидаги қора қути» ишга тушади. Шу сабабли харидорнинг ақлий ҳаракатларига таъсир этиш учун билвосита маркетинг тадбирлари ишлаб чиқилади. Бу тадбирлар харидга бўлган муносабат, товар атрибутлари ва магазин атрибутларига таъсир этувчи омилларни ҳисобга олиши лозим. Масалан, харидор уларга нисбатан сезгир бўлган омиллар қаторига қуйидагилар киради: енгил автомобиллар тўхташ жойи, ташқи реклама, ички реклама, кассалар сони, сотувни рағбатлантириш, жонли муҳит, иш соатлари, товар ўровидан фойдаланиш имконияти,транспорт воситасида ташишга ёрдамлашиш, турли қулайликлар (болалар коляскаси, ит ва ҳ.к. қолдириш имконияти). Харидга таъсир этувчи товар атрибутлари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: товар ассортименти кенглиги ва чуқурлиги, кенг товар линияси, товар захиралари, товар линиясининг жойлашуви, товарлар қўшнилиги, товарларни жойлаштириш, товарлар нархи, уларнинг сифати, товарларнинг улар рекламаси билан мос келиши.

Магазин атрибутлари: очиқик, жойлашув, майдони, фирма имиджи, муҳит, савдо ускуналари, савдо ускуналари жойлашуви, персонал, атроф-муҳит, архитектура. Чамаси, бу магазин мижозларининг харидга муносабатига таъсир этувчи омилларнинг тўлиқ рўйхати эмас. Бироқ уларнинг ҳар бири маркетинг таъминлотини талаб қилади, уларнинг ҳар бири бўйича харидорларнинг ақлий ҳаракатларига таъсир кўрсатиш мақсадида деталли ишланмалар оли борилади. Масалан, товарнинг стеллажда жойлашуви горизонтал (барча товарлар бир хил даражада) ёки вертикал (пол даражасида, қўл ёки бел даражасида, кўз даражасида) бўлиши мумкин. Сотув нуқтаи- назаридан товарларни харидорнинг кўзи рўпарасида жойлаштириш энг самарали, пол даражаида жойлаштириш эса - энг омадсиз ҳисобланади. Шу сабабли товарлар вақти-вақти билан ўрин олмаштириб туради ва бу сезиларли самара беради. Товарни пол даражасидан харидорнинг қўллари даражасига силжитишда сотув 34%, қўл даражасидан кўзлар рўпарасига кўтаришда - 63%, пол даражасидан кўзлар рўпарасига кўтаришда эса 78%га ортади. Олди - сотди ҳаракатлари структураси Бўлғуси маркетолог талабалар харид ҳаракатини юзага келтириш учун нималар қилиш кераклигини билишлари лозим. Бу билимлар уларга савдо персонали билан ўқув тадбирларини малакали ўтказиш учун зарур бўлиб, бу уларнинг лавозим мажбуриятларига киради. Афсуски, бизнинг савдода айрим ҳолларда қуйидаги манзаранинг гувоҳи бўлиш мумкин. Харидор магазинга киради, пештахталар атрофида айланади, нималарнидир қарайди, нималарнидир ушлаб кўради. Лекин ҳеч ким унга эътибор қаратмайди. Энг яхши ҳолатда сотувчилар унинг бирон нарсани шикастлаб қўймаслиги учун кузатиб боради, холос. Бунинг устига, савдо тизимида шундай нодонлик ҳолатлари ҳам учраб турадики, бу сотувчиларнинг харидор

билан учрашишга тайёр эмаслиги, харидор албатат бирон нарсани харид қилиб чиқиб кетиши учун нималар қилиш кераклигини билмаслигидан далолат беради. Савдо умуман олганда, жуда мураккаб иш, савдо билан қай даражада боғлиқ бўлишидан қатъи назар - сотувчи, менежер, буюртма қабул қилувчи, сотув бўйича мутахассис, савдо бўйича агент, савдо вакиллари, брокерлар, савдо атташелари ва ҳ.к. - барча жиддий равишда уни ўрганиши лозим. Биз умумий бир универсал савдо усули йўқ, лекин сотувни енгиллаштириши мумкин бўлган маълум бир чора-тадбирлар мажмуи мавжуд дегн фикрдан келиб чиқамиз. Ахар одамлар жудаям ҳар хил, улар бозорда ҳам ўзини турлича тутади: кимдир раҳмдил, кимдир жаҳлдор; кимдир навбатда туришни жини суймайди, кимдир буни бемалол қабул қилади; кимдир сотувчининг маслаҳатларига қулоқ солади, кимдир сотувчига ҳеч қачон ишонмайди. Одамларнинг бозордаги хулқ- атворини олдиндан айтиш қийин бўлиб, яхши сотувчининг вазифалари муайян вазиятга қараб ҳар сафар ўзгариб туриши мумкин. Фақат мақсад ўзгармасдан қолмоқда - товарни сотиш, битим тузишга эришиш, товар етказиб беришга буюртма олиш. жадвал Товарлар сотишнинг ҳар хил турларига хос бўлган маркетинг ёндашуви Сотув тури Нимага алоҳида эътибор қаратиш керак Рекламага мисол (реклама шиори) 1. Бозорда сотиш Товарни тақдим этишга. Масалан, идишсиз, устма-уст "Қайноқ сомса!" 2. Магазинда пештахтадан сотиш Витринага, товарларни жойлаштиришга, сотувчиларнинг харидорлар билан ишлашига "Хизматингизга мунтазирман " 3. Ўзига-ўзи хизмат кўрсатиладиган магазинда сотиш Товарларга яқинлашиш осонлигига, уларни намойиш қилишга, хилма- хилликка "Бизда ҳамма нарса бор " 4. Посилкали савдо Ҳужжатларга, каталогларга, мижозлар омилкорлигига "Бу сиз учун қулай ва фойдали"

5. Телефон орқали, телевизор орқали сотув Далиллар билан асослашга, ўзига хос телефон нутқига "Биз хизмат кўрсатиш даражасини кўтарамиз. Ҳозироқ қўнғироқ қилинг" 6. Гуруҳ савдоси Ушбу ижтимоий гуруҳ ичидаги муносабатларга "Бизнинг орамизда " 7. Шахсий сотувлар Сотувчининг ёқимлилигига "Биз айнан Сиз учун товар танлаб берамиз" 8. Тасодиф билан сотиш Жуда арзон нархга "Бошқа жойларда бу анча қиммат" 9. Кимошди савдоларида сотиш Товарнинг қимматлигига, унинг ноёб ва нодирлигига "Бу охиргиси. Бу ягона нусха" 10. Савдо автоматлари орқали сотиш Автоматик механизм ишончлилигига "Дарҳол" Олди-сотди ҳаракатида бешта элемент ажратиб кўрсатилади: мижозни қабул қилиш ва у билан мулоқот ўрнатиш; харидорнинг эҳтиёжларини аниқлаш ва унга қулоқ солиш; товарни тақдим этиш ва далиллар билан асослаш; эътирозларга жавоб бериш; битим тузиш. Элементларнинг ҳар бирини кўриб чиқишдан олдин шуни эслатиб ўтишни истардикки, товарлар сотишнинг ҳар хил турлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос маркетинг ёндашувини талаб этади. Ушбу сотув турларининг ҳар бирига (савдо автоматлари орқали сотишдан ташқари) юқорида кўрсатилган олди-сотди ҳаракатининг барча элементлри тўғри келади. Мижозни қабул қилиш ва у билан мулоқот ўрнатиш Сотувчида мижозни қабул қилиш ва у билан мулоқот ўрнатиш учун атиги 7-8 сония бор деб ҳисобланади. Бу сониялар ҳал қилувчи бўлиши, ёки муваффақиятдан дарак бериши, ёки бутун ишнинг муваффақиятсизликка учрашига сабабчи бўлиши мумкин. Сотувчи ва харидор ўртасида мулоқот ўрнатилиши сотувчининг харидор эътиборини бирдан жалб қилиш қобилиятига боғлиқ бўлади. Шу

сабабли сотувчи харидорларнинг мутлақ кўпчилиги қуйидаги мантиқий жараён орқали ўтишини эътиборга олиши керак: ЭЪТИБОР → ҚИЗИҚИШ → ИСТАК→ ХАРИД. Агар харидор эътибори бирдан жалб қилинмаса, бу жараённинг ўзи бошланмайди ва табиийки, харид ҳам амалга ошмайди. Бизнинг назаримизда муҳим бўлиб кўринадиган бир нечта тавсияни ифодалашга ҳаракат қилиб кўрамиз. Биирнчидан, сотувчи ишга ғайрат билан, иштиёқ билан киришиш учун харидор билан учрашувга «созланиши» лозим. У муваффақиятга ишониши лозим. Айримлар ҳаттоки ўзини ўзи ишонтириш билан шуғулланади, комедия томоша қилади, қизиқарли китоблар ўқийди. Масалан, спорт терма жамоалари билан биргаликда (Олимпия ўйинларига) машҳур актёрлар ва артистлар ҳам боради. Бу ўзига хос қўллаб-қувватлаш гуруҳи бўлиб, унинг вазифалари қаторига спортчилар кайфиятини яхшилаш, уларда муваффақиятга ишонч уйғотиш ҳисобланади. Худди шу нарсани сотувчи учун ҳам таъминлаш мумкин. Ахир сотувчи ғайратсиз, иштиёқсиз, ўзига ички ишончсиз ҳаракат қиладиган бўлса, унинг харидорни харид қилиш заруратига қандай қилиб ишонтира олишини тасаввур қилиш қийин. Албатта, маълум вақт давомида профессионализм ҳисобига харидорни чалғитиб туриш мумкин, бироқ эртами-кечми у барибир сотувчининг гап оҳангидаги энг кичик ўзгаришлар бўйича ҳам ёлғонни сезиб қолади ва хариддан воз кечади. Иккинчидан, сотувчи унинг ҳамкори мулоқотга тайёр эканлиги, у билан мулоқот қилиш истаида эканлигини дарҳол аниқлаши лозим? Ахир кўпчилик одамларнинг ўз муаммолари, кечиктириб бўлмайдиган ташвишлари бўлиши мумкин. Шу сабабли айрим ҳолатларда муносабатларни йўлга қўйиш учун дастлаб харидорнинг муаммоларини муҳокама қилиш, эҳтимол, унга ҳамдард бўлиш (масалан, пачақланган машина борасида) ва шундан сўнггина ўз товарлари ёки хизматлари ҳақида гап бошлаш фойдалироқ бўлади.

Учинчидан, сотувчи дарҳол ўзига эътибор жалб қилишга уриниб кўриши лозим. Эҳтимол, биронта ғайриоддий ибора билан ёки қандайдир ёрқин тарзда. Ҳозирги кунда газета, журнал ва бошқа майда товарлар ҳар бир электричкада сотилмоқда. Сотувчилар бир-бирининг ортидан келиб, ўзига айтарлик эътибор жалб қилмай ҳам қўйган. Масалан, "Московский комсомолец" газетаси ўша пайтда уларда 600-700 рубл турган. Бир пайт вагонга жуда тадбиркор сотувчи кириб келди ва қуйидагича мурожаат қилди: "Ҳурматли йўловчилар! Эъиборингизга "Московский комсомолец" газетаси сизнинг нархингизда таклиф этилмоқда. Қанча ҳохласангиз, шунча пул беринг". Одамлар ҳазиллаша бошлади, бир киши эса 5 рубль пул бериб, шу заҳотиёқ газетани қўлига олади. Унинг ёнида ўтирган аёл газета учун 1000 рубль тўлайди, яна бир неча киши ҳам газетани 1000 рублдан харид қилади. Атиги 5 рубль тўлаган киши сотувчининг ортидан етиб олиб, қилган ҳазили учун кечирим сўради ва у ҳам 1000 рубль тўлайди. Сотувчи ушбу ҳолатда ўзига эътиборни жалб қилишга эришди ва у ўз топилмаси учун мукофотланди. Тўртинчидан, сотувчи ўз самимийлиги ва софдиллигини бирданига намойиш этиши лозим. Масалан, агар у профессионаллар билан ишласа, баъзида уларга ўз профессионал билимларини кўрсатиш, ўз мағрурлигини овутиш, одамлар доимо ғурурланадиган профессионал билимлари билан мақтаниш имкониятини бериш фойдали бўлади. Ушбу ҳолатда атайлаб соддадил қойил қолиш плюс табассум харид амалга оширилишининг гарови бўлиши мумкин. Бешинчидан, сотувчи мижозни шахс сифатида тушуниши ва қабул қилиши, оғзаки хабарда ўз ҳамкори ҳақида илиқ гаплар эшитганини кўрсатиши (албатта, бу ерда гап газеталар сотиш ва умуман магазин савдоси ҳақида бормаяпти) шарт. Масалан, ишбилармонлик музокараларида қуйидагича фикр билдириш ўринли бўлади: «Биз сизнинг реклама ишида мутахассис саналишингизни биламиз. Сизнинг фирмангиз реклама бозорида тан олинган ва обрў- эътиборли фирма ҳисобланади». Бу ибора, шубҳасизки, таклифларингиз моҳиятига ўтиш анча осонроқ бўлган дўстона муҳит яратади.

Олтинчидан, сотувчи мос келувчи ташқи кўринишга эга бўлиши, тоза кийинган, қўллари тоза, чиройли галстукли бўлиши лозим. Ишбилармонлик музокаралида сотувчининг қандай сигареталар чекиши, қандай авторучкадан фойдаланиши, қандай автомашинада келганига эътибор қаратилади. Битимнинг ўзи ҳам, битим суммаси ҳам кўпинча шунга боғлиқ бўлади. Салобатли киши билан ишлаш ҳам ёқимли. Еттинчидан, ўз ишини севмаган, ишонтириш, кўндиришни ёқтирмайдиган кишидан яхши сотувчи чиқмайди. Бу ҳолатда харидор билан мулоқот ўрнатиш жуда қийин бўлади. Эҳтиёжни аниқлаш ва харидорни тинглаш Сотув жараёнининг ушбу элементи энг муҳим элементлардан бири ҳисобланади. Ҳақиқатан ҳам, агар мижозда сизнинг товар ёки хизматингизга эҳтиёж бўлмаса, барча ҳаракатзар зое кетиши ва вақт бекор сарфланиши мумкин. Шу сабабли сотувчининг вақти бир неча сония билан чекланган эканига қарамай, у мижозни тинглаши, хулқ-атвор йўсинини танлаши, мижозни очиқликка чақириши, унинг ҳаракатлари мотивларини тушуниши ва унинг эҳтиёжларини ҳеч бўлмаганда тахминий аниқлаши лозим. Одамларнинг ҳаракатлари уларнинг эҳтиёжлари билан белгиланиб, эҳтиёжлар турлича таснифланиши мумкин. Ушбу ҳолатда сотувчи А.Маслоу томонидан таклиф этилган эҳтиёжлар иерархияси мавжудлигини ҳисобга олиши лозим. Ушбу таснифга мувофиқ, қуйидаги эҳтиёжлар ажратиб кўрсатилади: физиологик эҳтиёжлар (очлик, чанқоқ ва ҳ.к.); хавфсизлик эҳтиёжлари (жамият хавфсизлиги, жамоавий шартномалар, суғурта); ижтимоий эҳтиёжлар (клублар, уюшмалар, бирлашмалар); ҳурмат ва эҳтиромга эҳтиёжлар (карьера, хизматларнинг тан олиниши, мақомлар, унвонлар);

шахсий камол топиш эҳтиёжи (шуҳратпарастлик, бунёдкорлик, маданият ва ҳ.к.). Бозорда ушбу эҳтиёжлар харидорлар хулқ-атвори стимуллари, мотивлар кўринишида намоён бўлади. Шуни ёдда тутиш керакки, бир марта қондирилган эҳтиёж стимул аҳамиятини йўқотади; қуйи поғонадаги эҳтиёжлар юқорироқ даражадаги эҳтиёжларни яшириб туриши мумкин; одатда одамлар эҳтиёжларни навбатма- навбат, пастдан юқорига қараб навбатма- навбат қондиришга ҳаракат қилади: одамлар доимо эҳтиёжларни қондиришнинг битта босқичида бўлмайди. Бу нисбатан оддий қоидаларни яхши сотувчи ёддан билиши керак, чунки унда харидор нималарга амал қилишини баҳолаш ва ўзининг кейинги ҳаракатларини шу баҳога мувофиқ белгилаш учун вақт кам бўлади. Бозорда одамлар хулқ-атвори мотивациясининг бундан аниқроқ структуралари ҳам мавжуд. Масалан, Ж.Ф.Кролар SABONE аббревиатураси билан (товарлар ва хизматлар харид қилишда одамлар уларга амал қиладиган мотивацияларнинг бош ҳарфлари бўйича) белгиланадиган мотивациялар структурасини таклиф этади. S ( securite ) - хавфсизлик. Ушбу мотивга амал қиладиган харидорлар, биринчи навбатда, ушбу товарга ишонч билдириш мумкинлигига, унинг тезда ишдан чиқмаслигига, кафолатли таъмирлаш билан боғлиқ қийинчиликларга дуч келмасликка ишонч ҳосил қилишни истайди. Шу сабабли сотувчида харидор учун биринчи ўринда шу мотив туриши ҳақида тасаввур уйғонадиган бўлса, у билан суҳбатда биринчи ўринга кафолатлар, сифат белгичи, умумий нуфуз, сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш ва ҳ.к. чиқиб олади. Бундай харидорлар учун сотувчида «Сиз 10 йил давомида коррозияга учрамайдиган, кучли моторли, яхши ишлаб чиқилган технологияли ва маҳаллий йўлларга мослаштирилган ишончли автомобиль сотиб олишни истайсиз. Сизга энг яхшиси «Вольво» тўғри келади» каби ўйлаб қўйилган фикрлар бўлиши лозим. A ( affection ) - садоқат. Ҳаммамиз у ёки бу даражада қайсидир одамларга ёки қайсидир нарсаларга боғланиб қолган бўламиз. Масалан, кўпчилик «Жигули»

бинойидек автомобиль деб ҳисоблайди. Улар бу маркани ўз тажрибасидан яхши билишини, унда керакли нарсаларни ўзлари созлаб олишини, керак бўлса - ўзлари таъмирлашини айтадилар. Бу энг тарқалган машина бўлиб, шундай экан, у бўйича исталган жойда маслаҳат олиш мумкин бўлади. Айрим одамлар нуфузли кишиларнинг (масалан, машҳур артист ёки сиёсатчи) дидига ишонади. Шу сабабли сотувчига мижоз эмоционал, соддадил киши, яъни нуфузли кишиларга тақлид қилиш ёки қайсидир товар маркасига мойиллик, содиқликка асосланадиган далилларга таъсирчанроқ бўлиб кўринган ҳолларда унинг хулқ-атвор дастури масалан, «Яқинда худди шундай автомобилни Лев Леҳенко харид қилганди» фикри асосида ташкил этилиши мумкин. В ( bien etze ) - қулайлик (комфорт). Харидорлар орасида товардан алоҳида қулайликлар, юқори ишончлилик, узоқ муддатлилик, вақт синовларидан ўтган техник кўрсаткичлар кутадиган одамлар бор. Улар эрталаб ортиқча 15 дақиқани тўшакда ўтказиш имконини берадиган автоматик кофе қайнатгични албатта сотиб олади. Агар сотувчи унинг олдида амалий, рационал характерга эга бўлган, мантиқий фикрлайдиган харидор турганини ҳис этса, унга сифатли, яхши ўйлаб чиқилган, вақт тежайдиган, яъни қулай (комфортли) нарсалар ёқиши эҳтимоли юқори бўлади. Бундай харидорларга «Бу машинага бир йилда атиги бир марта хизмат кўрсатиш мумкин, масалан, «Волга»ни эса мунтазам мойлаб туриш керак» фикри кўпроқ тўғри келади. О ( ozgueil ) - мағрурлик, товарнинг нуфузлилиги. Бундай мотив бошқалар ичида ажралиб туриш, ўзининг бойлиги ва ҳурматга сазоворлигини намойиш қилишга интиладиган одамларга хосдир. Бундай одамларни одатда кўпчилик ичидан ажратиш қийин бўлмайди. Бундай харидорни «сезгач», сотувчи унга юқори сифатли, ноёб, коллекцион товарларни қиммат нархда таклиф этиши мумкин. Унинг учун қуйидаги фикр тайёрланиши мумкин «Сизнинг фирмангиз жуда юқори нуфузга эгаги, «Вольво» ёки «Мерседес» дан паст даражадаги автомобиль сизга тўғри келмайди».

Бугунги кунда айрим бадавлат тадбиркорлар ўз автомашинасида нолли рақамлар албатта бўлишини истайди. Нима учун милиция бундай фойдаланиб қолмаслиги керак экан? Машинани рўйхатга олишда 001, 002, 100, 200 ва ҳ.к. рақамлар одатдагидан кўра бир неча марта қиммат туришини маълум қилиш. Шунда машина номерига қараб кучлироқ бўлиб қолмайди деб ҳисоблайдиган одамлар оддий рақамларни олади, нуфузлилик улар учун биринчи ўринда турадиган кишилар эса қанча бўлса ҳам пул тўлашга тайёр бўлади. N ( nouveante ) - янгилик. Товар янгилиги кўпчилик харидорларни жалб қилади, лекин уларнинг орасида унга энг таъсирчан бўлганлар ҳам бор. Кўпична бундай одамлар улар биронта янги товар билан, уларнинг ўзгаришларга бўлган эҳтиёжини қондиришга қодир бўлган товарнинг янги хислати ёки сифати билан «жалб қилиниш» ни истайди. Уларни қисқа муддатли, лекин мақсадли йўналтирилган суҳбат давомида ҳам аниқлаш қийин эмас. Бундай харидорлар билан суҳбатда асосий эътиборни янгиликларга қаратиш керак. Агар гап автомобиллар сотиш ҳақида борса, харидорнинг эътиборини янги зангламайдиган бамперга, шинадаги протекторнинг янги расмига, такомиллаштирилган узутмалар қутисига қаратиш лозим. Е ( economie ) - тежамкорлик. Ушбу мотив кўпчилик харидорлар учун муҳим, лекин доим ҳам шундай эмас. Тажрибали сотувчи магазинга ким - бадавлат ёки оддийроқ киши кириб келганини бир қарашдаёқ билиб олиши мумкин. лекин баъзида бу осон кечмайди. Бунинг устига, айрим харидорлар ўзини аслидагидан кўра бадавлатроқ ва аксинча кўрсатишни истайди. Шу сабабли уларнинг хулқ-атвор мотивини аниқлаш учун харидор товар нархига қандай муносабатда бўлишини аниқлашга ҳаракат қилиб кўриш керак. Суҳбат давомида сотиш учун таклиф этилаётган маҳсулот тежамкорлиги таъкидлаш ва харидор реакциясини кузатиш зарур. Сотувчининг кейинги ҳаракатлар дастури шу реакцияни ҳисобга олган ҳолда тузилади.

Олди-сотди ҳаракати ушбу элементининг иккинчи қисми - мижозни тинглашдир. Харидорнинг кейинги хулқ-атвори унинг қанлай тингланишига боғлиқ бўлади. Савдони тадқиқ этиш соҳасида меҳнат қилувчи олимлар тинглашнинг уч хил турини ажратиб кўрсатадилар. 1. Пассив тинглаш сотувчи харидорни тинглаётган пайтда бошқа нарсалар ҳақида ўйлаётган пайтда ўринга эга бўлади. Масалан, автомобиллар учун эҳтиёт қисмлар магазинида айрим харидорлар улар тушиб қолган авария ҳолати ҳақида, вазиятнинг қандай рўй бергани ва ким айбдор экани ҳақида сўзлайди. Сотувчи мижознинг сўзларини бўлмайди, лекин унга аслида нима кераклигини ўйлайди. Харидорни тинглашнинг бундай шакли кўп вақт талаб қилади ва сотувчининг ўкинчига сабабчи бўлиши мумкин, буни эса мижохга умуман кўрсатиб бўлмайди. 2.Танлов асосида тинглаш - харидорга нимани таклиф қилиш мумкинлигини тушунишга ҳаракат қилган ҳолда тинглаш. Агар харидор авария ҳақида гапирадиган ва машинада нималар шикастланганини сўзлайдиган бўлса, сотувчи унга қайси деталларни таклиф этиш мумкинлигини тасаввур қилиши мумкин. 3.Фаол тинглаш - мижознинг қадриятлар тизимига кириб боришга ҳаракат қилган ҳолда тинглаш. Бошқача қилиб айтганда, сотувчи харидорни аввал қалби билан, сўнгра ақли билан тушунишга ҳаракат қилади. Одатда бундай тинглаш томонлар суҳбати билан биргаликда кузатилади. Масалан, авария ҳақида эшитганда сотувчи ҳамдардлигини билдириши ва «ҳозирги ёшлар умуман машина ҳайдашни билмайди» деб айтиши мумкин. Харидорни фаол тинглашда уни яхшироқ тушуниш, унинг мотивацияси ва хулқ-атвор йўналишини аниқлаш мумкин. Умуман олганда, харидор эҳтиёжларини аниқлаштириш учун унга кўпроқ гапиришга имкон бериш керак. Товарни тақдим этиш ва далиллар билан асослаш Далиллар билан асослашда иккита омил муҳим аҳамият касб этади: риторика (яхши гапира олиш санъати) ва ишонтириш (ишонтира олиш

санъати, бошқаларга таъсир кўрсатиш қобилияти). Бу ерда здесь мантиқ ва аниқлик сеҳр ва жоду билан бир хил миқдордадир. Бу кўпроқ уни ўрганиш жуда қийин бўлган санъатга яқин. Ўз ишининг устаси бўлган амалиётчилар берган бир нечта умумий маслаҳатларни келтириб ўтиш мумкин, холос. 1.Ўз далиллари билан асослаш структураси ва мантиқини олдидан ўйлаб чиқиш яхгироқ. Таваккалдан умид қилмаслик керак. Мижозга бирданига ҳамма энг кучли далилларни маълум қилмаслик керак. кучли ва кчсиз далилларни галма- галдай айтиш, лекин энг асосий ва кучли далилни суҳбат охирига қолдириш мақсадга мувофиқ. 2.Энг кучли ва ҳал қилувчи далилларни такрорлашга уялманг. Шундай нотиқлик усули мавжудки, уни сотувчилар ҳам ўзлаштириб олса яхши бўларди: олдин нима ҳақида гапириш истагида эканингизни айтинг; сўнгра айтиш истагида бўлган нарсани гапиринг; ниҳоят, гап нима ҳақида борганини айтинг. Яхши маърузачи одатда талабалрни маърузанинг режаси билан таништиради (нима ҳақида гапириш истагида эканини айтади). Сўнгра матриални ушбу режага мувофиқ баён этади (айтиш истагида бўлган нарсаларни гапиради). Маърузанинг якунида у «шундай қилиб, биз …… кўриб чиқдик» каби хулоса ясайди. Агарда келгуси маърузада у «Ўтган сафар биз шу ва шу масалаларни кўриб чиққан эдик» деб айтса, у айтиш истагида бўлган нарсалар ҳақида тўрт марта гапирган бўлиб чиқади. Бу ҳолатда материални тўлиқ ёддан чиқариш қийин, албатта. 3. Ҳеч қачон бўрттириб юбормаслик керак, айниқса, бу ҳақиқатга мос келмаганда. Далил аниқ, ҳаққоний ва қисқа бўлиши керак, лекин ҳеч қачон бўрттириб юбормаслик лозим, чунки бу қарши далилга айланиб кетиши мумкин. Ёлғон реклама албатта аксилрекламага айланади, чунки алданган ёмон харид одамлар ўз қариндошлари, таниш билишларига гапириб беради, улар эса буни бошқаларга маълум қилади. Бу ахборот юмалоқланган қор каби ўсиб боради, ёлғон реклама берган фирма эса ўзига нисбатан бўлган ишонч ва обрў- эътиборни йўқотади.

4. Товар ёки хизматнинг кучсиз томонларини кучли томонларга айлантиришга доимо ҳаракат қилиш керак. Ахир кўпинча таклиф этилаётган товар нафақат устунликларга, балки камчиликларга ҳам эга бўлади. Албатта, эътиборни таклифингизнинг кучсиз томонларига жамламаслик керак, лекин шунга қарамай, улар ҳақида барибир мижозга айтиш лозим. Амалиётнинг кўрсатишича, харидор тўғри, софдил сотувчига тезроқ ишонади. 5. Рақобатчиларни очиқдан-очиқ ёмонламаслик керак. Мутахассислар мижознинг эътиборини қуйидагилар томон жалб қилишни маслаҳат беради: сизнинг товаргагина хос бўлган устунликлар; сизнинг товар ва рақобатчи товар учун умумий бўлган устунликлар; рақобатчи товаргагина хос бўлган камчиликлар. 6. Далиллар билан асослашда кўпроқ сиз билан ишлаётган обрў- эътиборли, машҳур фирмаларни, нуфузли комиссияларнинг хулосаларини кўрсатиб ўтиш лозим. "Сейфгард" совунлари сотиш билан шуғулланувчи фирма ўз рекламасида Эрисман номидаги санитария ва гигиена илмий-тадқиқот институти хулосаси ҳақида гапириб, ҳаттоки институт муҳри босилган далолатномани ҳам кўрсатади. 7. Мижоз сизни тушунишига интилиш керак. Машҳур француз мутахассиси М.Шапотэн айтадики: "Мижозни биз гапирган нарса эмас, у тушунган нарса ишонтиради". Саволларни шундай қўйиш керакки, мижоз «албатта йўқ» эмас, «албатта ҳа» деб жавоб берсин. «Ўзимизнинг одам» таассуротини қолдириш яхши бўларди, бу ерда эса турли латифалар ва қизиқарли ҳодисаларни гапириб бериш ўринли бўлади. 8. Товарни тақдим этишда уни ҳаракатда кўрсатиш мақсадга мувофиқ. Хўжалик товарлари магазинлари олдида бугунги кунда худди шу магазиндаги каби маҳсулотлар сотаётган кишиларни кўриш мумкин. Бироқ магазин сотувчилари кўпроқ харидорларни жимгина кутиб ўтиради, ойна кесувчи асбоб соотувчи хусусий шахс эса уни ишлатиш қандай осон эканлигини ҳаракатда кўрсатиб сотади. У ойнани текис ёки зигзагсимон кесган ҳолда товарни намойиш этишга

артистлик элементларини киритади, нафақат ойна, балки керамик плиткаларни ҳам кесади. Бу эса харидорларни жалб қилади ва кўпчилик дарҳол харидни амалга оширади. Эътирозларга жавоб бериш Товар ёки хизматни таклиф этишда мижознинг «Менда бу нарсабор», «Бу масалани муҳокама қилишга вақтим йўқ» каби эътирозлар билдришига тайёр бўлиш керак. Сотув бўйича мутахассислар бу эътирозларни бартараф этишга бўлмасада, юмшатишга сабабчи бўладиган қуйидагиларни тавсия этади. Сотувчи тиришқоқ, қатъий бўлиши керак, лекин безор қиладиган эмас. Шу сабабли бу тушунчаларни фарқлай олиш керак, чунки ҳеч нарса безор қилишдан кўра кучлироқ ғазаблантирмайди. Мижозга гапини тўлиқ гапириб бўлишга имкон бериш, унинг сўзларини бўлмаган ҳолда ўз эътиборини алоҳида кўрсатиш керак. Бу мижозни тинчлантиради, унда қониқиш ҳиссини юзага келтиради. У шахс сифатида қабул қилинаётган, унинг нуфузи эътиборга олинганини тушунади. Бу ҳолатда харидор нормал муносабатларни давом эттиришга кўпроқ тайёр бўлади. Суҳбат пайтида сотувчи эътирозларни саволларга айлантиришга ҳаракат қилиб кўриши лозим. Бу мижоз билан тўғридан-тўғри қарама-қаршиликдан қочиш, унинг ғурурига путур етказмасликка имкон берадиган машҳур усулдир. Шу билан бир пайтда ташаббус ҳам қўлдан чиқарилмайди. Масалан, мижознинг «Бу жуда қиммат» ибораси «Сиз бу товар қиммат эмасми деб сўраяпсизми» ёки «Сиз буни менга таклиф этаётган ягона шахс эмассиз» ибораси «Сизни бизнинг таклифимиз бошқалардан қандай фарқланиши қизиқтиряптими» ибораси билан алмаштириш мумкин. бундай саволлардан кейин ташаббус қоидага кўра, сотувчига ўтади, бу эса кейинги суҳбат учун муҳим аҳамият касб этади. Мижознинг эътирозини далилга, асосга айлантириш учун доимо имконият излаш керак. Агар мижоз уларга эҳтиёт қисмлар қимматлиги сабабли чет элда ишлаб

чиқарилган автомобиль сотиб олишни истамаслигини айтса, унга «Бу ҳақиқатдан ҳам шундай. Лекин иномаркани таъмирлашга узоқ вақт эҳтиёж бўлмайди» дея унга эътироз билдириш мумкин. Агар мижоз анча кескин эътироз билдирадиган бўлса, уни юмшатишга ҳаракат қилиб кўриш зарур, яъни мижознинг фикрига иккинчи даражали пункталр бўйича қўшилиш, анинг айрим пунктлар бўйича ҳақлигини тан олиш, лекин асосий пункт бўйича ён босмаслик мақсадга мувофиқ. Бу ерда бошқа бир машҳур усулдан фойдаланиш мумкин - мижоз билан эмас, у ҳурмат қиладиган бошқа фирма билан баҳслашиш. «Ҳа, айрим харидорлар ҳақиқатда шундай ўйлайди, лекн аслида кўпчилик бошқача фикр билдиради» ёки «Ҳа, жаноб Х шу каби эътирозлар билдирди, лекин барибир бизнинг товарни соти олди, чунки …». Эътирозларга жавоб беришнинг яна бир усули таққослаш ҳисобланади. Унинг моҳияти шундан боратки, иккита бир хил хариддан олинадиган фойда таққосланади. Масалан, "НТВ плюс" рекламасда айтиладики: «Бу пулга сиз битта ўйинга чипта сотиб олишингиз ёки бир ой давомида дунёда бўлиб ўтадиган барча футбол ўйинларини томоша қилишингиз мумкин». агар юқори сифатли мусиқа маркази танлайдиган харидор унга таклиф этилаётган моделга эътироз билдирадиган бўлса, унга бошқа модель таклиф қилиш ва бошқа модель унинг учун қимматлик қилиши мумкинлигини айтиш мумкин. эътирозга бундай жавоб туфайли кўпинча харидор айнан қимматроқ стереосистемани танлайди. Ва ниҳоят, шуни доимо ёддан чиқармаслик керакки, агар мижоз ўз эътирозларини билдирадиган бўлса, бу унинг товар харид қилиш истагида эканлиги ва ўз хариди оқаш учун далил қидираётганини англатади. Шу сабабли доимо мижозга нисбатан ҳурмат билдириб туриш керак. «Сиз бу масалага эътибор қаратиб ҳақсиз», «Икир- чикирларга эътибор берганингиз учун раҳмат. Бу сизнинг кўп нарсадан хабардор эканлигингиздан далоат бермоқда». Амалиётда мижознинг эътирозлари кўпинча товар нархи билан боғлиқ бўлади. Шу сабабли сотув бўйича мутахассислар қуйидаги қоидаларга рияо қилишни тавсия этадилар:

мижоз сизнинг таклифингиздан оладиган фойдани баҳолаб олмасидан туриб нарх ҳақида гап бошламаслик керак; агар мижоз товарни шахсий истеъмол учун эмас, қайта сотиш учун харид қиладиган бўлса, улгуржи ва чакана нархларни таққослаш ва унинг оладиган фойдасини алоҳида кўрсатиш фойда беради; агар мижоз нархни пасайтиришни сўрайдиган бўлса, унга қарши таклиф киритиш мумкин: «Агар сиз 500 дона эмас, 1500 дона маҳсулот олганингизда, буни ўйлаб кўрсак бўларди. Эҳтимол, биз мақбул келадиган ечим топган бўлардик»; агар сотувчи таклиф этаётган товар узоқ муддат фойдаланиладиган товар ҳисобланса, нархни кичик қисмларга ажратиш мумкин ва шунда нарх харидорга у қадар баланд бўлиб кўринмайди. Масалан, харидорга телевизорни 10 минг рублга таклиф этишда унинг бундай нархдан қаттиқ таажжубга тушганида қуйидаги фикрни билдириш мумкин: «Биз 10 йил давомида телекўрсатувлар юқори сифатини кафолатлаймиз. Бу сизга ҳар бир кун учун 2 рубл 70 тийиндан тушади, бу эса метрога битта жетон нархидан ҳам арзон. Лекин сиз энг фхши телевизорлардан биридан фойдаланасиз»; сотувчи нархни ташкил қилувчи барча таркибий қисмларни яхши билиши ва зарур ҳолларда уларни харидорга тақдим этиши лозим. У доимо аниқ нархни айтиши керак, чунки яхлитланган рақам доимо тахминий, асосланмаган бўлиб кўринади ва харидорни сергак қилиши мумкин; харидор эътирозларига жавобларнинг энг охиида мижозга у нарх билан келишмаслик туфайли товарни харид қилмаслиги оқибатида қўлдан чиқарадиган барча нарсаларни кўрсатиш лозим. Битим тузиш Бу олди-сотди ҳаракатининг сўнгги элементи бўлиб, маълум бир кўникмалар ва маҳоратни, тиришқоқлик ва профессионалликни талаб этади.

Бу босқичга жуда тез ўтиб кетмаслик лозим, лекин ишни чўзиб юбормаслик ҳам тавсия этилади, чунки вақт одатда сотувчига қарши ишлайди. Харидор билан мулоқот пайтида сотувчи мижоз асосий далиллар бўйича аста-секинлик билан рози бўлишига, қилинган танловнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилишига, таклиф этилаётган товарга кўпроқ ишонишига, хариддан оладиган нафни кўпроқ англаб етишига, унинг эътирозлари камроқ бўлишига интилади. Битимнинг сўнгги босқичда барбод бўлиши эса жуда ачинарли ҳолат бўлган бўларди. Бу ерда ҳам олди-сотди ҳаракатларини якунлашга алоқадор маълум бир усуллар тўплами мавжуд: биринчи навбатда, «якун ясаш» деб аталадиган усул. Товар фойдасига барча далилларни тақдим этиш, унинг устунликларини умумлаштириш, барча эътирозларга жавоб беришдан сўнг сотувчи қуйидагича фикр билдиради: «Яхши, агар сиз рози бўлсангиз - битим тузиш қолди, холос»; агар сотувчи харидор умуман олганда, харидни амалга оширишга тайёр, лекин нимагадир бироз ўйланиб турганини кўрса, «розиликни назарда тутиш» усулидан фойдаланиш мумкин, яъни сотувчи ўзини худди харидор якуний қарор қабул қилиб бўлгандай тутади. У «бўлди, мен шу моделни сиз учун олиб қўяман» ёки «Сиз биринчи буюртма учун 1000 дона маҳсулот етарли деб ўйлайсизми» деб айтиши мумкин; ютқизиқсиз муқобиллик ҳам машҳур усул бўлиб, у мижозга уларнинг иккаласи ҳам харидга олиб келадиган еккита қарор ичидан бирини қабул қилиш имкониятини тақдим этишдан иборат: «Бу икки телевизордан қайси бирини сизнин гномингизга расмийлаштирамиз?» ёки «Сиз тўловни нақд пул шаклида амалга оширасзими ёки нақд пулсиз шаклдами?»; тажрибали сотувчиларга «йўқотилган устунлик» деб номланадиган усул ҳам яхши маълум. Ушбу усул шундан иборатки, сотувчи мижозни харид ҳақида зудлик билан қарор қабул қилмаслик натижасида устунликни йўқотиш рискидан огоҳлантиради. «Олинг, олинг. Товар жуда сифатли, тез сотилмоқда

ва эртага бу товар бошқа қолмаслиги мумкин» ёки «арзон нархлардан фойдаланиб қолинг - эртга ушбу акциямиз якун топади»; товар фойдасига энг кучли далилни суҳбатнинг охирига сақлаб қўйиш керак. У мижознинг иккиланишига якун ясаши ва унинг битим имзолашга розилигини таъминлааши мумкин. Маркетолог шуни яхши тушуниши керакки, агар ҳаттоки сотувчи олди- сотди ҳаракатини якуний битимгача олиб бормайдиган бўлса ҳам, умидсизланмаслик ва буни омадсизлик деб ҳисобламаслик керак. Мижоз билан мурожаат қилиш давомида сотувчи бозорни янада чуқурроқ билиб боради, унинг талаблари билан танишади, профессионал жиҳатдан такомиллашади. Буларнинг барчаси савдо фаолиятини давом эттириш учун муҳим аҳамиятга эга. Харидорлар тоифалари Чакана савдо ташкилотлари шуни эътиборга олишлари керакки, одамлар бозорда ўзини турлича тутади, уларнинг эҳтиёжлари турлича бўлади, улар маркетинг тадбирларига турлича жавоб қайтарадилар. Чакана савдо учун харидорларни қуйидаги тоифаларга ажратиш муҳим аҳамият касб этади: потенциал харидор; ташриф буюрувчи; харидор; мижоз; тарафдор. Потенциал харидорлар бу - ушбу магазин хизматларидан фойдаланмайдиган, бироқ товарларни шу магазиндан харид қилиши мумкин бўлган кишилар. Бунинг учун дастлаб уларнинг ҳеч бўлмаганда магазинга келишлари, яъни унинг ташриф буюрувчилари бўлиши учун ҳаракат қилиш керак . Шу сабабли олдин магазинга келиш истаги пайдо бўлиши учун асосий шарт- шароитлар яратиш зарур. Айтайлик, у ерда бепул телефон ўрнатиш ва бу ҳақида эшикдан киришда эълон қилиш, валюта айирбошлаш пункти очиш ва

ҳ.к. муҳим аҳамиятга эга бўлади. Магазин раҳбари (хўжайини) ҳудудда машҳур кишига айланиши, «ўзимизнинг одам» бўлишига эришиш зарур. Бунинг учун жамоатчилик ҳаётида фаоллик кўрсатиш керак (маҳаллий аҳоли йиғилишларига ташриф буюриш, мактабда бўладиган йиғилишларга келиш, маҳаллий стадионга ташриф буюриш ва ҳ.к.). Ишга потенциал харидорлар меҳнат қиладиган ташкилотларни ҳам жалб қилиш ва ушбу ташкилот ходимлари учун чегирмалар берилишини эълон қилиш мумкин. Мижозлардан ожно выяснить у клиентов адреса потенциал харидорларнинг манзилини аниқлаб олиш ва уларни магазинга ташриa буюришга почта орқали таклиф этиш мумкин. Ташриф буюрувчини харидор га айлантириш учун ҳам кўп куч сарфланади . Гап шундаки, ташриф буюрувчи фирма ҳақида дастлабки саккиз сония ичда тасаввур ҳосил қилади (автомобиль қўйиш учун жой борлиги, унга киришда эътибор қаратилгани, пресоналнинг ташқи кўриниши ва хушмуомалалиги ва ҳ.к.). Шу сабабли сотувчиларни профессионал тайёрлашга вақт ва маблағ сарфлашни тежамаслик керак. Ҳар ҳафта йиғилиш ва курслар ўтказиш, улар билан янгилик-товарлар бўйича йўриқномаларни ўрганиш зарур. Одамлар чуқур билимга эга бўлган, яъни ўз ишини ва ўз товарларини яхши биладиган мутахассисларни ёқтиради. Савдо ташкилоти раҳбарияти мунтазам равишда ўз малакасини ошириш, профессионал анжуман ва баҳс-мунозараларга ташриф буюриш, махсус газета ва журналлар ўқишни эсдан чиқармаслиги керак. Ташриф буюрувчиларнинг тўртдан уч қисми товарларни арзон нархда сотиб тугатиш (распродажа) жойларига боради ва у ердан нималарнидир харид қилади. Шу сабабли товарларни арзон нархда сотиб тугатишни имкон қадар тез-тез ўтказиб туриш керак. Ташриф буюрувчилар ўртасида сўровлар ўтказиш, уларнинг магазинда нималарни кўриш истагида эканлигини билиб олиш лозим. Энг кўринарли жойга таклифлар учун қутича ўрнатиш керак. Ташриф буюрувчиларга ўз кафолатлари ҳақида хабар бериш жуда фойдали бўлади (бу ҳақида эълон магазинга кираверишда ўнг томонга жойлаштириш керак). Ташриф буюрувчиларнинг 80%и «Ҳамма реклама бир хил қиёфага эга» деб айтади. Шу сабабли бошқалардан ажралиб турадиган, ўз қиёфасини

яратишга интилиш керак. Мутахассислар у орқали магазин таниқли ва индивидуал бўладиган реклама яратишга ёрдам берадиган оддий тест ўтказишни тавсия қиладилар. Реклама варақасини олинг ва унда ўз фирмангиз номини рақобатчи фирма номи билан алмаштиринг. Агар фарқ бўлмаса - уни йиртиб ташланг. Бу ишни то олмаштириш сезиларли бўлмагунга қадар давом эттиринг. Харидорлар исми-шаифини билиб олинг ва уларнинг картотекасини (манзил, телефон) юритинг. Бу картотекалардан йирик ва қимматбаҳо товарлар хариди учун миннатдорчилик хатлари жўнатиш учун фойдаланиш мумкин. Харидорларга қўшимча хизматлар кўрсатинг (кичик совғалар, полиэтилен пакет ва ҳ.к.). Харидорларга бўлган бундай муносабатни кўрган ташриф буюрувчилар сизнинг саъй-ҳаракатларингизни муносиб баҳолаши ва магазин харидорларига айланиши мумкин. Харидорни мижоз га, яъни сизнинг магазинда мунтазам харидларни амалга оширувчи шахсга айлантириш учун ҳам бир қанча умумий тавсиялар мавжуд. Ўз харидорлангизни магазинда ўтказиладиган турли тадбирлар ҳақида олдиндан хабардор қилинг. Улар товарларни арзон нархда сотиб тугатиш, мавсумий чегирмалар, магазинга янги товарлар келиб тушиши ҳақида биринчилардан бўлиб билишлари лозим. Харидорлар учун махсус тадбирлар (фақат улар учун) - товарларни арзон нархда сотиб тугатиш ва ҳатток банкетлар уюштирилади. Уларга кичик хизматлар бепул кўрсатилади. Уларга рақобатчи саналмаган магазинларнинг совға сертификатлари тарқатилади. Магазин раҳбарияти харидор учун доимо ўз жойида бўлиши, унинг уйига қўнғироқ қилиш имконияти ҳам бўлиши керак. Бундай шароитларда харидорнинг харид учун бошқа магазинларга боришини тасаввур қилиш қийин. У сизнинг мижозингизга, сўнгра тарафдор ингизга айланади, яъни сизнинг магазинда товарлар харид қилишда ташқари ўз танишлари орасида сизни реклама қилади, янги харидорларни жалб қилади. Магазин тарафдорлари махсус имтиёзларга эга бўлади (ҳаттоки махсус чегирмали платина ва олтин карталар берилиши мумкин). Уларга хат ёзиш керак эмас, яхшиси қўнғироқ қилган маъқул, бу ўзига хос ишонч руҳини яна бир бор

таъкидлайди. Магазин ўз тарафдорлари ва уларнинг фарзандлари туғилган кунларини эсда сақлаши керак. У магазин раҳбариятининг нафақат хизмат телефони, балки эксклюзив телефон рақамларини ҳам билади. Унга чекланмаган кафолатлар тақдим этилиши мумкин (у ҳаттоки кафолат муддатини ўзи белгилаши мумкин). Улар ўз ҳолатини суиистеъмол қилишидан қўрқмаслик керак. Масалан, савдо фирмаларидан бири ўз мижозларига ва тарафдорларига китобни ўқиб бўлганидан кейин пулини қайтариб бериш шартларида китоблар сотган. Сотилган 10 мингта китобдан биронтаси магазинга қайтарилмаган. Улгуржи савдода маркетинг фаолиятини ташкил этиш Улгуржи савдода қўлланадиган маркетинг воситалари умуман олганда, чакана савдода фойдаланиладиган воситалардан катта фарқ қилмайди. Фақат улгурди савдода маркетинг ўзига хосликларга эга, холос. Қоидага кўра, улгуржи базалар товарларни йирик партияларда якуний истеъмол эмас, балки қайта сотиш учун сотади. Улар катта ҳудудларга хизмат кўрсатади (йирик шаҳар ёки бир нечта маъмурий туманларга). Улгуржи базалар чакана савдо функцияларидан фарқ қиладиган бир нечта функцияларга эга. Хусусан, улар ишлаб чиқарувчилар ва чакана савдогарлар ўртасида воситачилик функциясини бажаради, ишлаб чиқариш ассортиментини савдо ассортиментига айлантиради, товарларни ўраб- қадоқлайди, сақлайди ва моҳиятан, ишлаб чиқариш функциясини давом эттиради. Улгуржи базалар учун устувор маркетинг функциялари қуйидагилар ҳисобланади: бозорларни (минтақавий, республика, товар) ўрганиш, бозорларни башорат қилиш, маркетингни стратегик режалаштириш, талабни шакллантириш ва сотувни рағбатлантириш. Улгуржи базалар маркетинг бўлинмалари бозор ҳақида чакана савдода олинадиган ахборотлардан бироз фарқ қиладиган ахборотдан фойдаланади. Агар чакана савдода бу ахборот асосан бевосита истеъмолчи ва харидордан олинадиган бўлса, улгуржи савдода бу қоидага кўра, иккиламчи ахборот ҳисобланади (статистик ҳисобот тўпламлари, бюджет

статистикаси материаллари, идораларга тегишли материаллар, саноат материаллари ва ҳ.к.). Шу боисдан улгуржи савдода маркетинг тадбирлари унинг ўзига хосликларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Хизматлар тушунчаси ва уларнинг товарлардан фарқи Ҳозирги кунга хос бўлган ххусусиятлардан бири хизматлар соҳасининг, айниқса, ривожланган мамлакатларда улкан суръатлар билан ўсиши ҳисобланади. Хусусан, бугунги кунда АҚШда хизматлар соҳасида ишчи кучининг 73%га яқини, Германияда - 41%и, Италияда - 35%и банддир. Ўтган асрнинг 80-йиллари охирларида ривожланган мамлакатлар ялпи ички маҳсулотида хизматлар улуши 70%га яқинлашди. Дунё бўйлаб жойлаштирилган тўғридан-тўғри чет эл инвестицияларининг 40%дан ортиғи айнан хизматлар соҳасига: асосан савдо, банк хизматлари ва суғуртага киритилган. Бу биринчи навбатда, ишлаб чиқаришнинг мураккаблашуви ва бозорнинг кундалик талаб товарларига тўйинганлиги; фан-техника тараққиётининг ривожланиши ва янги фаолият турлари пайдо бўлишига таъсири билан боғлиқ. Ишлаб чиқаришнинг ривожланишини ҳозирги пайтда молиявий, ахборот, транспорт ва бошқа хизматларсиз тасаввур қилиб ҳам бўлмайди. Хизматлар товарлар билан савдога тобора кучлироқ таъсир кўрсатмоқда. Товарлар сотуви тобора ривожланган, асосан хизматлардан иборат бўлган товар ишлаб чиқариш тармоғини талаб этмоқда. Мамлакатимизда хизматлар соҳасининг ривожланишига охирги йилларда қуйидагилар хизмат қилди: давлат томонидан молиялаштиришнинг қисқариши ҳамда аҳолига ва ташкилотларга пуллик хизматар кўрсатишнинг улуши ортиши; янги хизматлар турлари пайдо бўлиши (бухгалтерия хизматлари, қимматли қоғозлар билан операциялар ва ҳ.к.);

хизматлар соҳаси корхоналари ўртасида рақобатнинг кучайиши. Хизматлар соҳаси тадбиркорлик учун жалб этувчан бўлиб қолди, чунки уларнинг кўпчилиги (масалан, маслаҳат хизматлари) бошланғич капитал талаб қилмайди. Хизматлар соҳасининг тез ривожланиши ва унинг роли кучайишига қарамай, иқтисодиётда ҳалигача «хизматлар» умум эътироф этилган таърифи шлаб чиқилмаган. Олимлар, хусусан В.Д.Маркованинг таъкидлашича, «хизмат» бу «меҳнат орқали, фақат буюм сифатида эмас, фаолият сифатида етказиладиган ўзига хос истеъмол қиймати» саналади. Маркетинг нуқтаи назаридан хизматлар деганда тижорат машғулотлари ва фаолият турлари улкан хилма-хиллиги тушунилади. Хизмат бу - ҳаракатлар, фойда ёки қондириш кўринишидаги сотув объектларидир. Хизмат - томонлардан бири бошқасига таклиф этиши мумкин бўлган ва асосан ҳис этиб бўлмайдиган ва бирон нарсага эгалик қилишга олиб келмайдиган ҳар қандай тадбир ёки фойда. Охирги йилларда америкалик мутахассис Т.Хилл томонидан хизматларга берилган қуйидаги таъриф кенг тарқалди. Унинг ҳисоблашича, хизмат бу - битта иқтисодий бирликнинг розилиги билан иккинчи иқтисодий бирлик фаолияти натижасида рўй берадиган товар ёки шахс ҳолатининг ўзгаришидир. Бундай таъриф хизматларни ёки товар кўринишида, ёки бевосита фаолият кўринишида намоён бўладиган иқтисодий фойдали фаолиятнинг якуний натижаси сифатида кўриб чиқишга имкон беради. Иқтисодий фойдалилик хизматларни савдо предметига айлантиради. Сўнгги икки таъриф кенгроқ бўлиб, фаолият турларидан ташқари товар ёки шахснинг ҳар қандай ўзгаришларини ҳам қамраб олади. Биз хизматларни харид қиламиз: денги бўйлаб кемада саёҳат қиламиз, меҳмонхонада жойлашамиз, сартарошга соч олдирамиз, буюмларни кимёвий тозалашга берамиз, ҳуқуқшуносдан маслаҳатлар оламиз, ательеда кийим тиктирамиз ва ҳ.к. Хизматлар турлари жуда хилма-хилдир.

Хизматлар соҳасида маркетинг товарлар ижараси, истеъмолчиларга тегишли бўлган товарларни ўзгартириш ёки таъмирлаш ва шахсий хизматларни, қисқача айтганда - сервисни ўз ичига олади. У буюртма олгунча бериладиган барча ёрдам ва маслаҳатларни, сотув вақтида хизмат кўрсатиш ва сотувдан кейинги сервисни қамраб олади. Умуман олганда хизматлар уларни товардан фарқлаб турадиган ва маркетинг дастурлари ишлаб чиқишда ҳисобга олиш зарур бўлган 4 тавсифномага эга (16- расм). 1. Хизматларни ҳис этиб бўлмаслиги, уларнинг кўз илғамаслиги ва номоддий характерга эга эканлиги. Бу жиҳат шуни англатадики, хизматларни намойиш этиш, кўриш, синаб кўриш, транспорт воситасида ташиш, сақлаш, ўраб- қадоқлаш ёки бу хизматларни олгунча ўрганишнинг имкони йўқ. Хизматларни ҳис этиб бўлмаслиги харидорларда ҳам, сотувчиларда ҳам муаммолар юзага келтиради. Харидорнинг муаммолари: у хизматни харид қилгунга қадар, баъзида эса харид қилгандан кейин баҳолаши қийин (косметолог хизматлари, тиббий хизматлар); у таъмирлаш жараёнини кўрмасликдан ташқари, нималар қилинганлигини аниқ била олмайди. Хизматлар сотувчисига ишониш ва ундан умид қилиш қолади, холос (соатсоз хизматлари, автомобиль таъмирлаш ва ҳ.к.).

ўз товарини мижозларга кўрсатиш қийин; мижозларга уларнинг нималар учун пул тўлашини тушунтириш янада қийин. Бу билан хизматлар маркетингида асосий сўзлар бу мижоз ушбу ташкилотга мурожаат қилганидан сўнг оладиган ФОЙДА ва НАФ эканлиги изоҳлаб берилади. Ташкилотлар қабул қиладиган маркетинг қарорлари қуйидагича бўлиши мумкин. Имкон қадар ўз хизматларининг ҳис этилувчанлигини ошириш - пластик операциялар бўйича мутахассис операциядан сўнг мижоз қиёфаси қандай бўлишини расмда кўрсатиши мумкин. Хизматнинг муҳимлигини таъкидлаш - олий таълим муассасаси қабул коммисиясининг котиби абитуриентларга нафақат мутахассислик ҳақида, балки талабаларнинг қанчалик қизиқарли дам олиши, университет битирувчилари ишга жойлаштирилиши ҳақида ҳам гапириб бериши мумкин. Хизматдан олинадиган фойдага эътиборни жалб қилиш. Сотувчи ўз хизматлари учун марка номи ўйлаб топиши мумкин: масалан, «Сеҳрли бўса» кимёвий тозалаш корхонаси; «Қизил гиламда» хизмат кўрсатиш, яъни обрўли меҳмонлар сифатида хизмат кўрсатиш ва б. Ўз хизматларини тарғиб қилишга бирон-бир машҳур шахсни, артистлар, радио ва телевидение бошловчиларини жалб қилиш. 2. Хизматлар ишлаб чиқариш ва истеъмолини бир-биридан ажратиб бўлмаслиги. Хизматни ўз манбасидан ажратиб бўлмайди ва товарлардан фарқли равишда, керагида фойдаланиш учун олдиндан ишлаб чиқариб бўлмайди. Хизмат фақат буюртма келиб тушганда ёки мижоз ташриф буюрганида кўрсатилиши мумкин. Шу нуқтаи назардан хизматлар ишлаб чиқариш ва истеъмолини бир- биридан ажратиб бўлмайди: кинотеатрда чипта сотишни кассирдан, тиббий хизматлар. Маркетинг стратегияси бу ерда хизматлар сотувчиларининг профессионал даражаси ҳисобланади. у корхоналар рақобатбардошлигини таъминлайди.

3. Сифатнинг доимий эмаслиги, ўзгарувчанлиги. Хизматлар сифати уни ким таъминлашига, шунингдек, қаерда ва қачон кўрсатилишига кучли боғлиқ бўлади. Турли меҳмонхоналарда сервис турлича бўлиб, яшаш шароилари, персонал малакаси, мижозларнинг ўзи каби кўплаб омилларга боғлиқ бўлади. Айнан харидорлар индивидуаллиги хизматлар индивидуаллигини тақозо этади - индивидуал кийим тикиш, соч турмаклаш ва ҳ.к. Баъзида хизматлар ўзгарувчанлигини пасайтиришга маркетинг қарори маълум даражада механизация (машиналарни механик ювиш), ишлар кўп меҳнат талаб қилишини пасайтириш (Макдоналдс ресторанлари хизмати жараёнларни механизациялаш, персонал малакасини ошириш) билан боғлиқ бўлади. Хизматлар ўзгарувчанлигини пасайтириш учун хизмат кўрсатиш стандартлари қўлланади - бу мижозларга хизмат кўрсатишнинг ижро этилиши шарт бўлган қоидалари мажмуидир. Масалан, "Макдоналдс" ресторанларида хизмат кўрсатиш вақти 5 дақиқадан ошмайди. 4. Хизматларни сақлаб бўлмаслиги. «Ҳозирнинг ўзида бўлиш» хизматларнинг муҳим бир ажратиб турадиган жиҳатидир. Хизматларни кейинроқ сотиш учун сақлаб бўлмайди: сотилмаган чипталар, меҳмонхонада мижоз жойлаштирилмаган хоналар, бўш сартарошхона салонлари, ҳаммомлар. Агар хизматларга талаб таклифдан каттароқ бўлса, буни савдо ва саноатдаги каби тузатиб бўлмайди (меҳмонхонага жойлашиш истагида бўлган мижозлар сони хоналардан кўп). Худди шу тарзда, агар таклиф талабдан юқори бўлса - фойда йўқотилади. Қоидага кўра, хизматларга талаб йил фасллари, ҳафта кунларига қараб ўзгариб туради. Ёзда йўловчилар кўпроқ, ҳаммомга ташриф буюрувчилар камроқ бўлади. Хизматларни сақлаб бўлмаслиги талаб ва таклифни мувозанатлаш бўйича маркетинг қарорлари ишлаб чиқишни тақозо этади. Бу қуйидагилар бўлиши мумкин: дифференциацияланган нархлар, чегирмалар белгилаш; олдиндан буюртма беришни ташкил қилиш;

талаб чўққига чиқадиган даврларда муқобил қўшимча хизматлар жорий қилиш; персонални функцияларни бирга олиб боришга ўргатиш ва б. Хизматларнинг айтиб ўтилган хусусиятлари, уларни ажратиб турадиган тавсифномалари хизматлар соҳасида операцияларни бошқаришни самарадорлик нуқтаи назаридан саноат ва савдодагидан кўра қийинроқ қилиб қўяди; маркетингни қўллаш ва бошқарув ўзига хосликларини белгилаб беради. Хизматларнинг тавсифланиши Анъанавий равишда жаҳон амалиётида хизматлар энг тўлиқ рўйхати қуйидагиларни ўз ичига олади: транспорт, туризм, суғурта, банк хизматлари ва бошқа молиявий операциялар, қурилиш ва инжиниринг, алоқа, ахборот- ҳисоблаш хизматлари, кўчмас млук билан операциялар ва асбоб-ускуналар ижараси, ишчи кучини ёллаш бўйича хизматлар, фильм ва теледастурлар ижараси, реклама, бухгалтерия иши, таълим, бошқарув масалалари бўйича маслаҳатлар, юридик, техник ва бошқа профессионал хизматлар. Ҳар бир тур ўзига хос фаолият соҳасидир. Бизнинг мамлакатимизда хизматлар соҳаси тармоқларининг бошқача тавсифи шаклланган. Уларнинг бир қисми ишлаб чиқаришга киритилган, давлат томонидан молиялаштирилган ва мамлакатнинг ялпи миллий даромади ва ижтимоий маҳсулотда ҳисобга олинмаган. Мамлакатимизда хизматлар соҳаси ёки ноишлаб чиқариш соҳасига анъанавий арвишда қуйидагилар киритиб келинган: уй-жой ва коммунал хўжалиги; аҳолига маиший хизматлар кўрсатиш; соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот; жисмоний тарбия ва спорт; таълим; маданият ва санъат; фан ва илмий хизмат кўрсатиш; кредитлаш; суғурта; давлат бошқаруви ва мудофаа; уй хўжаликларига хизмат кўрсатувчи нотижорат ташкилотлари. Хизматлар тармоқларини оддийгина санаб ўтишнинг ўзи уларнинг хилма- хиллигини кўрсатади, бироқ хизматлар маркетинги ва бошқарув усуллари ўзига хосликларини очиб бермайди. Бу хизматлар соҳасини статистик баҳолаш,

маркетингни жорий қилиш муаммоларига олиб келади. Шу сабабдан биз ҳам хизматлар соҳасида ҳисоб ва статистика халқаро методологиясига аста-секинлик билан ўтишимиз лозим. Дунёда бир-биридан фарқ қиладиган, кластер ичида эса умумий белгиларга эга бўлган хизматлар маълум бир синфларини ажратиш тенденцияси кузатилмоқда. Синфлар сегментлашнинг асоси ҳисобланади. Хизматларни таснифлаш дунёнинг барча мамлакатларида энг муҳим муаммолардан бири саналади. Энг умумий ёндашувни Ловелок таклиф этган бўлиб, у В.Д.Маркованинг «Хизматлар маркетинги» китобида келтирилган. Бу таснифда асосийси - хизматлар кимга (нимага) йўналтирилгани ва ҳис этилиши ёки ҳис этилмаслиги ҳисобланади (жадвал).

Буларнинг барчаси номоддий хизматлардир. Сегментлашни истеъмолчилар сегментлари, меҳнат сиғими, истеъмолчи билан мулоқот даражаси ва ҳ.к. бўйича давом эттириш мумкин. Хизматларни таснифлаш ўрганилаётган воқеа-ҳодисаларни тушунишни яхшилашга, ҳар бир хизмат турини фарқлаб турадиган жиҳатларни ажратишга, маркетингни қўллаш ўзига хосликлари ва бошқарув усуллари ўзига хосликларини аниқлашга имкон беради. Хизматларни сегментфлашга хилма-хил ёндашувлар хизматларни бозорда жойлаштиришда фойдали бўлиши мумкин, улар бозорда ифодаланган янги хизмат турлари излаб топишга ундаши мумкин. Маиший хизматлар Маиший хизматлар соҳаси деганда фаолият турлари йиғиндиси тушунилади; функционал аҳамияти аҳолига хизматлар кўрсатиш ва сотишда ифодаланади. Ўз навбатида, маиший хизматлар кўп режали ҳисобланади.

Айримлар маиший хизматлар деганда оилавий-маиший муносабатлар, уй хўжалиги юритиш вужудга келтирадиган индивидуал эҳтиёжларни қондиришни тушунади. Бошқалар эса маиший хизматлар бу - уй меҳнатининг у ёки бу турларини қисқартирадиган ёки ўрнини босадиган хизматлар деб ҳисоблайди. Айрим муаллифлар маиший хизматларни аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатиш соҳасида моддий ишлаб чиқаришнинг ўзига хос тармоғи сифатида тавсифлайдилар. Замонавий шароитларда маиший хизматлар деганда тадбиркорлик жараёнида ёки ҳукумат органлари қўллаб- қувватлашида белгиланган ҳудудда амалга ошириладиган, аҳолининг ижтимоий аҳамиятга молик маиший эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган фойдали фаолият сифатида тушунилади. Мамлакатимизда маиший хизматлар соҳаси ривожланишининг уч босқичини ажратиб кўрсатиш мумкин. 1-босқич : хусусийлаштиришга қадар бўлган давр. Маиший хизматлар соҳаси тўлалигича давлат соҳаси бўлиб, хизматларнинг ўзига хосликлари ҳисобга олинмаган; бошқарув функциялари марказлашуви ҳаддан ташқари юқори бўлган; режалаштириш буйруқ асосида бўлган ва аҳоли эҳтиёжлари, талаб ўрнига «давлат буюртмаси» асос бўлган. Хизматлар бозори мустақил иқтисодий ҳаёт билан яшаган. Бу сезиларли даражада яширин хусусий сектор улушининг катталиги билан ифодаланган. Яширин иқтисодиёт доирасида кўрсатиладиган хизматлар аҳолига маиший хизматлар сотиш ҳажмининг тахминан ярмини ташкил қилган (уй-жой қурилиши ва таъмирлаш, индивидуал кийим тикиш, автотранспорт таъмирлаш ва ҳ.к.). Бунинг асосий сабаблари хизматлар сифатининг пастлиги ва ижро муддатининг узунлиги ҳисобланади. 2-босқич : ширкатлар ташкил қилиниши билан боғлиқ. Маиший хизматлар соҳасида ширкатлаштиришнинг имкони бўлмади, чунки ширкатлар фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш чигаллиги, шунингдек, иқтисодиётда бошланган таркибий ўзгаришлар туфайли аҳолининг ширкатларга ишонмаслиги сақланиб

қолганди. Бу ҳолатлар тадбиркорлик фаоллигининг ишлаб чиқариш соҳасидан тижорат фаолияти соҳасига чиқиб кетишига олиб келди. 3-босқич : ҳозирги пайтда маиший хизмат кўрсатишнинг ривожланиши бу соҳанинг аҳоли ҳаётидаги ролини аниқлаш ва баҳолашга ҳамда иқтисодиётда рўй бераётган умумий жараёнлар таъсирига боғлиқ. Маиший хизматларнинг ўзига хосликлари бозор иқтисодиётига ўтиш даврида сезиларли ўсадиган ижтимоий аҳамият юқорилиги билан асосланади. Маиший хизмат кўрсатиш: уй шароитларида маиший эҳтиёжларни қондиришга сарфланадиган вақтни қисқартиради ва оқибатда пул ишлаб топиш ва дам олиш учун бўш вақтни оширади; иш ўринлари сонини, жумладан, иккилмчи бандлик шароитларида оширади; аҳоли фойдаланаётган маҳсулотлар истеъмол хусусиятларини тиклайди; индивидуал буюртмалар бўйича истеъмол предметлари тайёрлашга имкон беради; тадбиркорлик фаолиятига ундайди ва ҳ.к. Маиший хизматлар ижтимоий аҳамиятини баҳолаш учун айтиб ўтамизки, уларнинг АҚШ истеъмол бюджетидаги улуши ўртача 31%, Англияда - 37%, Швецияда - 41% ва Россияда - 13%ни ташкил қилади. Охирги йиллар давомида мамлакат маиший хизматлар бозоридаги вазият ўзгариб, мамлакат иқтисодиётидаги умумий ҳолат билан белгиланади. 1991 йилда бошланган хусусийлаштириш натижалари бўйича бундай тармоқ аслида йўқ, аҳоли эса умумий секторда ўз эҳтиёжларини қондириш имкониятини 60%га йўқотди. Фаолият юритаётган корхоналарнинг кўпчилиги рентабелсиз ишламоқда. Тадбиркорлик фаолияти бу ерда унчалик сезиларли эмас, тадбиркорлар ҳаттоки тўлиқсиз бандлик шароитларида ҳам аҳолининг қўшимча даромад олиши мақсадларида бу фаолият соҳасига ўз маблағларини киритишга шошилмаяпти. Маиший хизматлар кўрсатиш меҳнат сарфлашнинг жалб этувчан соҳаси

ҳисобланмайди. Бу хомашёга, асбоб-ускуналар ва ҳ.к. га эга бўлиш зарурати билан асосланади. Шу аснода хизматларнинг сотув нархи аҳолининг тўлов лаёқатига эга талабининг пастлиги туфайли анча чегараланган. Ташкиллаштирилмаган бозорда товарлар билан савдо қилиш эса анча осонроқ. Маиший хизматлар умумий ҳажмида энг катта улушни қуйидагилар эгаллайди: сартарошхона хизматлари - 31 - 34%; пойафзал таъмилаш хизматлари - 30 - 33%; кимёвий тозалаш хизматлари - 9 - 10%. Бундай вазият ушбу хизмат утрлари истеъмолчилар учун энг ҳаётий аҳамиятга молик хизматлар сифатида бошқа хизматлар билан таққослаганда талаб юқори эканлигини намойиш этади. Хизматлар маркетингининг ўзига хос хусусиятлари Хизматлар маркетинги бу - улар туфайли хизматлар фирмалардан мижозларгача етиб борадиган ҳаракатлардир. Фирманинг амалий ҳисоботлари нуқтаи-назаридан хизматлар маркетинги бу бошқаларга сизнинг хизматларингизни баҳолаш, улар учун нимани ва қандай бажараётганингизни баҳолашга ёрдам бериши кўзда тутилган жаарёндир. Хизматлар маркетингининг аоссий мақсади ва вазифалари мижозларга ташкилот ва унинг хизматларини муносиб баҳолашга ёрдам беришдир. Хизматлар маркетинги шу билан мураккаблашадики, фирма мижозга муайян моддий шаклга эга бўлмаган ниманидир сотади; мижоз учун қимматга эга бўлган бирон нарсани қилишга ваъдани сотади (костюмни яхшилаб тозалаш).

Хизматлар маркетингида учта жиҳатни ҳисобга олиш лозим. Хизматлар соҳасида маркетинг нисбатан яқинда қўлланишни бошлаган бўлиб, маиший хизматларда деярли қўлланмайди, шу сабабли сиз бу борада илк қадамларни ташлашингиз мумкин. Маркетинг ўзи ҳеч нарса ишлаб чиқармайди, шу сабабли унинг самарадорлигини баҳолаш қийин. Хизматлар маркетингининг энг мураккаб жиҳати - хизматлар кўрсатиш учун қулай шароитлар яратишдир. Хизматлар доимо мижоз билан ва фаолият тури билан боғлиқ бўлади. Шу боисдан хизматлар маркетинги ўзига хосликлари қуйидагилар билан боғлиқ ҳисобланади: а) мижозларнинг хулқ-атвори, уларнинг ҳозиш-истаклари ва сўровларини ўрганиш; б) талаб ва таклиф мувозанатига эришиш учун ўзига хос усуллар ишлаб чиқиш; в) мижозларга таъсир кўрсатиш усулларини ўрганиш. Хизмат кўрсатувчи фирмалар қоидага кўра, маркетингдан амалий фойдаланиш борасида садво фирмалари ва ишлаб чиқариш фирмаларидан ортда қолади. Кўплаб хизмат кўрсатувчи фирмалар ҳажман кичик (масалан, пойафзал тузатиш устахоналари) бўлиб, улар учун маркетинг кераксиз ва қиммат машғулот бўлиб кўринади. Бошқа фирмалар (юридик, бухгалтерия) маркетингдан

фойдаланишни профессионал жиҳатдан одобдан ташқари ишлар деб ҳисоблайдилар. Учинчи турдаги фирмалар (коллеж, касалхона) узоқ вақт давомида маркетинга эҳтиёж сезмаган. Бугунги кунда, рақобатнинг кучайиши, харажатларнинг ўсиши, хизматлар сифатининг ёмонлашуви ва ишлаб чиқаришнинг пасайиши билан тобора кўплаб хизмат кўрсатиш корхоналари маркетингга қизиқиш билдира бошлади. Маркетинг нуқтаи-назаридан фирма ўз хизматларини реал ёки потенциал мижоз кўзлари билан кўра олиши, ўз хизматларини бозор тилига, истеъмолчиларнинг сўров ва эҳтиёжлари тилига ўгира олиши лозим. Бу эса жуда қийин вазифа. Хизматлар хусусиятларини тавсифлаш мижоз оладиган натижа, ФОЙДА, қониқиш даражасини баҳолашдан кўра осонроқдир. Масалан, сартарош ўз хизматлари фойдасини «Биз аёлларни янада гўзал қиламиз!» шиори билан, этикдўз эса «Биз пойафзалингиз хизмат кўрсатиш муддатини оширамиз!» шиори билан тавсифлаши мумкин. Лекин натижани баҳолаш эса - қийин. Хизматлар маркетингида мақсадли бозор, мижоз учун фойда ва хизматларни илгари суриш асосий тушунчалар ҳисобланади. Хизматлар маркетинги стратегияси - хизматлар бозори талабларига мослашиш учун зарур шароитлар яратиш, хизматлар бозорини ўрганиш, фойдалилик ва рақобатбардошликни ошириш бўйича чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқишдир. Хизматлар маркетингининг асосий функциялари қуйидагилардан иборат: хизматлар бозори ва унинг алоҳида сегментларида талабни ўрганиш; мижозларни ўрганиш; рақобатчиларни ўрганиш;

реклама; сервис ва хизматлар соҳасини кенгайтириш; хизматлар соҳасида режалаштириш тизимини ишлаб чиқиш; самарали нарх сиёсати белгилаш; ахборот таъминоти тизими яратиш; маркетинг режаси ишлаб чиқиш ва б.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

O'xshashlar

Савдо ва хизматлар соҳаси маркетинги

Ресторанларда хизмат кўрсатиш менежменти

Меҳмонхона ва ресторанларда хизмат кўрсатиш тизими

Ресторан залида меҳмонларга хизмат кўрсатиш

Савдо корхоналарида харидорларга хизмат курсатиш жараёнларини бошкариш