Савдо корхоналарида харидорларга хизмат курсатиш жараёнларини бошкариш - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо корхоналарида харидорларга хизмат курсатиш жараёнларини бошкариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

195.5 KB

Ko'chirib olish

Савдо корхоналарида харидорларга хизмат курсатиш жараёнларини бошкариш Режа: 1.Савдо корхоналарида хизмат кўрсатиш даражасини шакллантирувчи асосий элементлар тизими. 2.Дўконларда товарлар ассортиментини шакллантириш. 3.Товарларни сотиш усуллари ва қўшимча хизматларни ташкил этиш. 4.Ички дўкон реклама ва ахборотини ташкил этиш.

1. Савдо корхоналарида хизмат кўрсатиш даражасини шакллантирувчи асосий элементлар тизими. Савдо менежменти функциялари мажмуида дўконда харидорларга хизмат кўрсатиш жараёнини бошқариш етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Бу функцияни савдо корхонаси ривожланишини таъминлаш ва унинг фаолияти самарадорлигини оширишдаги катта аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда бу функцияни амалга оширишига катта эътибор қаратилиши керак.Бу катта аҳамият нима билан белгиланади? Аввало, дўконларда харидорларга савдо хизмат кўрсатишнинг юқори даража (савия)сини таъминлаш савдо корхонасининг истеъмол бозоридаги рақобатда иштирок этиши, унинг рақобатлашиш афзаллигини шакллантиришнинг амалдаги шаклларидан бири бўлиб ҳисобланади. Харидорларга хизмат кўрсатиш жараёнини бошқариш (ХХКЖБ) менежерларнинг савдо корхонасининг истеъмол бозоридаги рақобатлашиш ҳолатини, унинг ҳаётийлик даври босқичини, унинг мавжуд меҳнат, моддий ва молиявий ресурслари потенциалини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиққан қарорларини мураккаб йигиндиси сифатида қаралади. Бундай бошқарув қарорлари йиғиндиси савдо корхонасининг танланган бозор бўлагини ўзгартириб олишини асосий механизмларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари, ХХКЖБ савдо корхонаси фаолиятини акс эттирувчи, унинг молиявий ҳолатига катта таъсир қилувчи муҳим иқтисодий кўрсаткичларни бошқариш билан ажралмас боғлиқ. Бу бошқарувнинг самарадорлиги савдо корхонасининг товар айланиш ҳажмига, даромадлари ва савдо суммасига, демак, унинг келгусидаги ривожининг молиявий таъминоти имкониятларига туғридан-туғри таъсир кўрсатади.

Харидорларга хизмат кўрсатишнинг юқори савияси ҳамда савдо корхонасини истеъмол бозоридаги шу соҳада эришган муносиб ўрни унинг «гудвил»и ёки катта обруйини шакллантириши ва мувофиқ равишда корхонанинг сезиб бўлмас активлари ҳисобига бозор қийматини оширишга ҳам эътибор қаратиш муҳимдир. Ниҳоят, дўконда харидорларга хизмат кўрсатишнинг мувофиқ савиясини таъминлашда савдо корхонаси менежерларнинг хўжалик фаолиятининг охирги натижаларини таъминлашга қаратилган ақлий идораси пайдо бўлишидагина эмас, балки уларнинг савдо хизмати жараёнида харидорлар ҳуқуқини таъминлаш билан боғлиқ қонунчилик ва бошқа норматив актлар талабларидан келиб чиқадиган мажбуриятлари ҳам ҳисобланади (бу талаблар харидорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш ҳакидаги қонунда, савдо фаолиятини тартиб билан амалга оширишидан, озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарлар сотиш фойдаларидан ва бошқа норматив актлардан аниқланган). ХХКЖБ функциясининг катта аҳамияти унинг савдо менежментининг стратегик функциялари даражасига кўтаради, қайсики савдо корхоналарида шу соҳадаги стратегик мақсадларни ва уларни амалга ошириш бўйича чора- тадбирларни ишлаб чиқиш билан таъминланиши керак. «Дўконда харидорларга хизмат кўрсатиш даражаси» маъноси умумий ҳарактерга эга бўлган ҳам, у шу даражани таъминлашда турли роль ўйновчи аниқ элементлар қатори ёрдамида аниқланади. Махсус текшириш олиб бориш жараёнида аниқланган, савдо экспертлар фикрига кўра энг муҳим элементлар қаторига қуйидагилар киради. 1.Харидорларга контингент хизмат кўрсатиш талабини қондиришни таъминловчи йирик ва барқарор ассортиментли товарларни дўконда мавжудлиги. Харидорларни дўконга ташриф буюриши билан боғланган асосий кўзланган мақсади, ушбу дўконнинг товар ихтисослашувининг

тегишли шакли доираси билан белгиланадиган муайян товар гуруҳларига бўлган талабни қондиришдан иборатдир. Хизмат кўрсатиладиган харидорлар рўйхатининг ихтиёри спецификасини ҳисобга олувчи товарларнинг кенг танловини таъминлаш уларнинг талабини қондиришнинг муҳим шарти бўлиб ҳисобланади ва улар томонидан хизмат кўрсатишнинг юқори хизмат кўрсатиши савиясининг асосий шарти сифатида қаралади. Ушбу дўконнинг доимий харидорлари учун, шунингдек, ҳарид қилишнинг доимий имкониятини кафолатловчи ассортиментнинг барқарорлиги муҳим роль уйнайди. Дўконда товарларнинг кенг ва барқарор ассортиментининг мавжудлигини, харидорларга хизмат кўрсатиш юқори савиясини таъминлашга устун элементи сифатида қараш керак. 2.Дўконда янада катта қулайликларни ва ҳарид қилишга сарфланадиган вақтни минималлаштиришни таъминловчи прогрессив товарларни сотиш усулларини қўллаш. Сотувда зарурий товарларни мавжуд бўлишида харидорларнинг савдо хизмати даражасига қўйилган асосий талабларини моҳияти ҳарид қилишда янада катта қулайликлар ва минимал вақт сарф қилган ҳолда амалга оширишдан иборатдир. Хизмат кўрсатиш жараёнини ташкил этиш билан бирга харидор хатти-ҳаракатининг муҳим психологик хусусиятини билиш керак, чунки харидор товарларни кўриш ва танлашга ўзок вақт сарфлаши мумкин, лекин товарларни кўриш, танлаш учун навбатлаб кутишда вақтни йўқотиш; ҳарид тўловини тўлаш каби нарсаларга вақтини йўқотиш харидорларни ғазаблантиради. Дўконда спецификага мувофиқ товарлар сотишнинг анъанавий усулида кенг фойдаланиш харидорларни ҳарид қилишга кетадиган вақт сарфларини камайтириш имконини беради. Бу элемент харидорларга хизмат кўрсатиш юқори савиясини таъминлашни

муҳим тизими сифатида 3.Харидорларга сотилаётган товарлар хусусияти билан боғлиқ қўшимча савдо хизматини кўрсатиш. Товарларни ҳарид қилиш жараёнида катнашадиган бундай хизматлар тизимининг вужудга келиши, шунингдек, харидорларга сотувдан сўнг хизмат кўрсатиш уларнинг товарларга бўлган талаби билан қўшилган ҳолдаги хизматларга бўлган талабини қондиришни таъминлайди. Бу савдо хизматининг юқори савиясини ҳамда харидорларнинг мувофиқ хуш кўришликларини шаклланишини муҳим шарти бўлиб ҳисобланади. 4.Ички дўкон реклама ва ахборот воситаларидан кенг фойдаланиш. Бу воситалар харидорларнинг хабардорлигини оширади. Товарларга бўлган талабларининг янги йўналишларини шаклланишига ёрдам беради ва товарларни эгаллаш учун кетадиган вақтни тежаш имконини беради. 5.Савдо залида харидорларга хизмат кўрсатиш жараёни бевосита амалга оширувчи персоналнинг юқори профессионал малакаси. Дўкон одатда товарларнинг битта ҳариди ҳам(савдо автоматларидан фойдаланишдан ташқари) харидорнинг персонал билан бевосита мулокотисизамалга оширилмайди. Харидорнинг дўкон персонали билан мулокотда бўлиши(биринчи навбатда, сотувчилар, кассирлар, назоратчи- кассирлар, савдо залининг маъмурий бошқарувчилари) товарларни танлаш, уларга тулов ҳакини тўлаш, ҳаридни қадоқлаш ва бошқа жараёнларда содир бўлади. Персонални юқори профессионаллиги, унинг харидорлар билан эътиборли ва ширин муомалалиги, ташқи кўринишининг тозалиги харидорларга товарларни сотиш ва савдо хизмат кўрсатиш жараёнида қулай рухий муҳит яратишнинг муҳим шароитларидан ҳисобланади. 6.Товарларни сотиш қоидаларига ва дўкон савдо қилиш тартибига тўлик риоя

қилиш. Давлат томонидан қонуний равишда харидорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ўз аксини давлат органлари тасдиклаган товарлар сотиш қоидаларини ва савдо фаолиятини олиб бориш тартиби ва норматив талабларда топади. Бу норматив ҳужжатларнинг талабларига тўлиқ риоя қилиш дўконда харидорларга хизмат кўрсатишнинг зарурий даражасини шакллантиради, яъни бу хизмат кўрсатишнинг минимал сандарти сифатида каралади. Кўрсатилган норматив талабларнинг бузилиши ўз имиджи туғрисида ўйлаётган савдо корхонаси учун йўл қўйиб бўлмайдиган ҳолдир. Дўконда харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини ифодалайдиган ҳар хил элемент уни аниқ ифодаловчи кўрсаткичларга эга ва зарур бўлганда миқдорий намоён бўлиши мумкин. Бу миқдорий баҳолаш учун дўконда харидорларга савдо хизмати кўрсатиш даражасини ифодаловчи алоҳида элемент каби шарт-шароит туғдиради. Дўкон фаолияти спецификасига боғлиқ ҳолда бу кўрсаткичлар тизими қисқартирилиши ёки тўлдирилиши мумкин. Бу кўрсаткичлардан алоҳида ҳисоб усулга кейинги бўлимларда кўрилади. Алоҳида кўрсаткичларни миқдорий баҳолаш савдо корхонаси менеджерлар билан дўконларнинг ишлашини даврий текширувини талаб қилади. Бундай текширув кварталда бир марта бажариш тавсия этилади. Савдо корхонаси томонидан аниқланадиган алоҳида кўрсаткич ва элементлар аҳамиятини ҳисобга олганда ушбу корхонанинг ривожланиш вазифалари ва фаолиятлари шароитларидан ташқари алоҳида дўконларда харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини мураккаб баҳолаш ташкил этилади. Бу баҳолашнинг натижалари харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини юқори кўрсаткичларини таъминловчи дўкон персоналини қўшимча рағбатлантириш учун фойдаланилади, шунингдек савдо корхонасини кейинги ривожланишига ва унинг рақобатбардошлилигини оширишга қаратилган ресурс, заҳираларни

қидириш учун фойдаланилади. 2.Дўконда товарлар ассортиментини шакллантириш. Харидорларга хизмат кўрсатишнинг зарурий даражаси ва савдо корхонаси фаолиятининг асосий иқтисодий кўрсаткичлари ўсишини таъминлаш корхона дўконларидаги товар ассортиментини тўғри шакллантиришга боғлиқ, Ассортиментни шакллантириш ўзи билан бирга дўконда барча фарқлантирувчи белгилар бўйича дифференциаллаштирилган турли товар гуруҳларини сотиш учун таъминлаш жараёнини намоён қилади. Дўконда товар ассортиментини шакллантириш жараёни унинг товар ихтисослашуви шаклидан, савдо майдонининг ўлчовидан келиб чиқиши керак ва харидорлар контингентига хизмат кўрсатиш талабини қидиришга ва унинг фаолиятининг юқори даромадини таъминлашга қаратилган бўлиши керак. Дўкон учун товарнинг зарурий ассортиментини танлаш жараёнида қатор умумий тамойилларни бошқариш керак бўлади. Товарлар ассортиментини шакллантиришнинг асосий тамойили бўлиб, харидорлар контингентига хизмат кўрсатиш учун танланган талаб хусусиятига боғлиқлигини таъминлаш ҳисобланади. Истеъмол бозорига савдо корхонасининг муваффаккиятли кириб келиши ва мустахкамланиши товарлар аниқ ассортиментини шакллантиришда у ёки бу бўлакни қидириш ва тўлик эгаллаш билан боғлиқ. Дўконда товарлар ассортиментини рационал кўриш истеъмол бозорида танланган сегмент доирасида харидорлар талабини комплекс қидиришни назарда тутади. Бу тамойилнинг амалга оширилиши аниқ истеъмол комплекс ёки микро комплекс доирасида уни истеъмол комплексини ҳисобга олганда товарлар ассортиментини шаклланиш принципи харидорларга қулайлик

туғдиради, товарлар билан танишиш жараёнини осонлаштиради, ҳарид қилишга кетадиган таваккалчилик сарфини камайтиради. Дўконда товарлар ассортиментини шакллантиришнинг муҳим тамойилининг кенглиги ва чукурлигини тўлиқ таъминлаш ҳисобланади. Ассортимент кенглиги дейилганда шаклланаётган ассортимент руйхатига кирувчи товар гуруҳлари ва гуруҳчалари тушинилади: чуқурлиги дейилганда эса алоҳида истеъмол ва сифат белгилари бўйича товарлар турини сони (фасон, модель, ўлчамлари ва бошқа кўрсатгичларга кўра) тушунилади. Дўконда товарлар ассортиментининг кенглиги ва чуқурлиги бир қатор омилларга боғлиқ, улардан асосийси бўлиб товар истеъмол бозорига бўлган талабнинг аҳволи ҳисобланади. Товар ассортиментининг шакллантиришда муҳим тамойиллардан бири унинг барқарорлигини таъминлашдир. Кундалик талаб бўлган товарлар сотилишида бу томойилнинг назорат қилиниши бирламчи аҳамиятга эга. Дўконда товарнинг барқарор ассортиментини харидорларни товар қидиришга кетган таваккалчилик сарфини камайтириш, ҳамда муҳим савдо - техник жараёнларни стандартлаштириш ва уларни моддий, меҳнат ва молиявий ресурсларга минимал ҳаражатлар билан бажаришни ташкил қилиш имконини беради. Ва ниҳоят, дўконда товарлар ассортиментини тўғри шакллантириш тамойилидан бири унинг фаолиятининг рентабел шароитларини таъминлаш ҳисобланади. Рентабеллик бозор иқтисодиётига ўтиш шароитларида исталган савдо корхонасини зарурий шароитларда функциялаштиришдир. Дўкон товарлар ассортиментини шакллантириш жараёни кўриб чиқилган тамойилларни ҳисобга олган ҳолда қуйидаги тўртта босқичларда амалга оширилади: 1.Дўкон сотиладиган товарларнинг асосий гуруҳ ва гуруҳчалари

рўйхатини аниқлаш; 2.Истеъмол комплекси ва микрокомплекси доирасида алоҳида товар гуруҳлари ва гуруҳчаларини тақсимлашни амалга ошириш; 3.Алоҳида истеъмол комплекси ва микрокомплекслар доирасида товарларнинг турларини миқдори аниқланади; 4.Харидорлар контингентларига хизмат кўрсатишда сотиладиган, берилган дўкон учун товарлар аниқ ассортиментининг рўйхати ишлаб чиқилади. Дўконда сотиладиган товарларнинг асосий гуруҳлари ва гуруҳчалари товар ихтисослашуви шаклига ва харидорлар контингентига хизмат кўрсатиш спецификасига боғлиқ. Бу кўрсаткичлар билан ўзаро алоқа савдо зали майдонига алоҳида товар гуруҳларини рационал жойлаштиришни таъминлаш жараёнида кўриб чиқилган эди. Истеъмол комплекси ва микро комплекслар доирасида товарларнинг алоҳида гуруҳлари ва гуруҳчаларини жойлаштириш жараёнида биринчи навбатда уларнинг миқдори ва номи аниқланади. Бу босқичда ассортиментни шакллантириш универмагларда олиб борилиши катта аҳамиятга эга. Натижалар шуни кўрсатадики, универмагларда истеъмол комплекси бўйича гуруҳланган ассортимент товар обороти савдо залининг 1 кв.метр майдонида 12%дан ошади, ҳарид қилишга кетган харидорларнинг вақти сарфи эса 17% дан кам. Улар комплексининг миқдори ва номини аниқловчи асосий омил бўлиб дўкон савдо майдонининг ўлчами ҳисобланади. Бу билан бир қаторда корхона товар айланмасининг амалдаги (ёки режалаштирилаётган) структураси алоҳида товар гуруҳлари савдоси бўйича ихтисослаштирилган бошқа дўкон турларини яқкинда жойлаштириш ва бошқа бир қанча омилларни эътиборга олиш керак. Бу масала бўйича олиб борилган махсус тадқиқотлар натижалари

универмаглар учун истеъмол комплексларининг қуйидаги номинал номенклатурасини тавсия қилишга имкон беради: • болалар учун товарлар • аёллар учун товарлар • эркаклар учун товарлар • уй учун товарлар • уй-рўзғорда маданият ва бўш вақтни режалаштиришни ташкил этиш • тикиш ва тўқиш учун товарлар. Истеъмол комплексининг келтирилган номенклатураси тахминий ҳисобланади, уни аниқ шароитларни ҳисобга олган ҳолда аниқлаш мумкин. Истеъмол комплекслари доирасида доимий ҳамда фалсафий ташкил этиладиган микрокомплекслар ажратилади. Доимий микрокомплекслар ташкилотларига катта аҳамият бериш лозим. Алоҳида истеъмол комплекслари ташкилотлари доирасида доимий микрокомплексларнинг мисоллари келтирилган: 1. Болалар учун товарлар: - янги туғилган чақалоқлар ва боғча ёшидаги болалар учун товарлар; - қиз болалар учун товарлар; - ўғил болалар учун товарлар; - болалар мебели ва аравачалар; -ўйинчоқлар; - ёш уста. 2. Аёллар учун товарлар: - баҳорги, кузги ва қишки кийимлар; - кофталар ва блузкалар; - костюмлар ва юбкалар; - куйлаклар; - уй ва спорт кийимлари;

- пойафзал; - аёл пардозининг буюмлари; - келинлар учун товарлар; - аёллар учун совға комплектлари. 3. Эркаклар учун товарлар: - баҳорги, кузги ва қишки кийимлар; - костюмлар ва шимлар; - куйлаклар ва пуловерлар; - уй ва спорт кийимлари; - пойафзал; - эркак пардозининг буюмлари; - эркаклар учун совға комплектлари. 4. Уй товарлари: - овкат тайёрлаш ва сақлаш, столни сервировка қилиш учун товарлар; - квартирани йиғиш буюмлари; - квартирани тозалаш ва кир ювиш буюмлари; - ошхона ва кўрпа-ёстиқ жилди. 5. Уй-рўзгорда маданият ва бўш вақтни режалаштиришни ташкил этиш: -мусиқий-қизиқарли товарлар, фототоварлар; -компютерли техника; -ишлаш ва ўқиш учун товарлар; -шахсий гигиена буюмлари; -спорт уйинлари. 6. Тикиш ва тўқиш учун товарлар: -устки кийимлар учун матолар; -куйлак ва кофталар учун матолар; -ички кийим матолари;

-тўқиш учун жун синтетика, тугмалар, алоҳида фурнитура; -тикиш ва тўқиш учун жихозлар. Истеъмол комплекс универмагларнинг доирасида доимо фаслий микрокомплекслар ташкил этилиши мумкин. Улар қоида бўйича байрамлардан олдин ёки кузги-қишки ёки баҳорги-ёзги мавсумнинг доимий микрокомплекслар майдони қисқартирилиши даврида ташкил этилади. Истеъмол комплекси доирасининг алоҳида ҳолатларида фаслий микрокомплексларни ташкил этиш учун маҳсус майдонлар кўриб чиқилган. Товарлар ассортиментини кўришнинг комплекс тамойили фақатгина ноозиқ- овқат товарлари дўконида кўлланилавермайди. «Болалар учун товарлар», «Аёллар учун товарлар», «Эркаклар учун товарлар», (Химик товарлари),«Уй- рўзғорда маданият», «Спорт ва туризм» товарлар ассортименти дўкон ихтисослашувига мувофиқ микрокомплекс тўлик номенклатураси бўйича гуруҳланиши мумкин. «Кийим-кечак», «Галентерия-парфюмерия» ва бошқа товар ассортиментлари ихтисослашган дўконларда алоҳида микрокомплекслар кўринишида комплексланиши мумкин. Ассортимент шаклланишининг кейинги босқичи сотилаётган товарлар миқдорини уларнинг ажралиб турадиган хусусиятлари бўйича аниқлаш ҳисобланади. Товар ихтисослашув шакли турлича бўлган дўконларда турли товарлар миқдорини аниқлаш асоси бўлиб савдо зали майдонининг ўлчами ва регионал истеъмол бозоридаги товар таклифининг ҳолати ҳисобланади. Ихтисослашув шакли алоҳида бўлган дўконлар учун турли товарларнинг тавсиф этилган миқдори бўлади. Ассортимент шаклланишининг охирги босқичи бўлиб, дўконда сотиладиган товарларнинг аниқ рўйхатини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Товарларнинг аниқ ассортимент рўйхатини товарлар алоҳида турларининг гуруҳлари,гуруҳчалари ва аниқ миқдорлари доирасида ишлаб чиқиш асоси

бўлиб, маълум регионал истеъмол бозоридаги товарларга бўлган талабни ўрганиш маълумотлари ва товар заҳиралари айланишининг ички гуруҳ таҳлили натижалари ҳисобланади. Товарлар ассортименти рўйхати қуйидаги шаклда ишлаб чиқилади: Микрокомплекс номи(товар секцияси) Товарлар номи Товарлар турининг миқдори Савдо даври (ойлар) 1 2 3 4 Товарлар асортиментини тўғри шакллантиришнинг муҳим вазифаси бўлиб, унинг барқарорлигини таъминлаш ҳисобланади. Дўкон товарлар ассортиментининг барқарорлигини ифодаловчи кўрсаткичлардан бири (харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини баҳолашда фойдаланадиган) барқарорлик коэффициентидир ва у қуйидаги формула орқали ифодаланади: О п К у = 1 - ------ п*а Бу ерда: К у - маълум даврдаги товарлар ассортименти барқарорлиги коэффициенти. О ь О 2 , О п - текшириш пайтида сотувда бўлмаган товарлар турларининг миқдори. а - ишлаб чиқарилган ассортимент рўйхатидан кўрилган товарлар турларининг миқдори. п - текширув миқдори. Ассортимент рўйхатидан барқарорлик коэффициентини ҳисоблашда

текширув даврида сотилмайдиган мавсумий талабли товарларни чиқариб танлаш лозим. Дўконда товарлар ассортиментининг барқарорлик коэффициентини оптимал аҳамияти квартал давомида қуйидагилар билан паст бўлмаслиги керак: -универсам ва гастрономлар учун - 0,90 -универмаглар учун - 0,80 -пойафзал ва кийим-кечак магазинлари учун - 0,75 -маданий товарлар, спорт, хўжалик, галантерея товарларини сотиш магазинлари учун - 0,85 Дўконлардаги товарлар ассортиментининг кенг ва барқарорлиги товарларни сотиб олиш бўйича тижорат фаолияти соҳасидаги чора-тадбирлар комплексини таъминлайди. 3. Товарларни сотишда самарали усулларни танлаш ва харидорларга қўшимча хизматларни ташкил этиш. Харидорларга савдо хизмати кўрсатиш тизимининг муҳим элементи бўлиб, дўконда товарларни сотишда қўлланиладиган усул ҳисобланади. Бу кўрсаткич фақатгина дўкон турини шакллантирмайди, балки у ердаги ҳамма асосий ва ёрдамчи савдо-техник жараёнларнинг сезиларли қисмининг таркибини аниқлайди. Харидорлар учун у сезиларли даражада дўконда ҳарид қилиш қулайлигини ва хизмат кўрсатишга кетган сарфлар аниқлайди. Сотиш усули дейилганда дўконда товарларни харидорларга сотиш билан бевосита боғлиқ ҳамма асосий операцияларни амалга ошириш йўлларининг мажмуи тушунилади. Дўконда товарлар сотишнинг операциялари қаторига қуйидагилар киради: -харидорларни сотилаётган товарлар ассортименти билан таништириш;

-харидор томонидан товарларни танлаш мотивациясини шакллантириш; -танланган товарларни саралаш (уларни ўлчаш заруратида) олиб қўйилган товарлар учун ва ҳаридни қабул қилиш ҳисоб-китоби. Харидорларга товарларни бевосита сотиш билан боғлиқ санаб ўтилган операцияларни амалга ошириш усуллари маълум диапазонда - дўкон ишчилари томонидан харидорларга тўлик хизмат кўрсатишдан то харидорларни ўз-ўзига тўлик хизмат кўрсатишгача ўзгариб туради. Бу диапазон доирасида, шунингдек, харидорларни қисман олиб қўйилган товарлар учун ва ҳаридни қабул қилиш ҳисоб-китоби. Жойланган товарларни саралаш (уларни ўлчаш заруратида) харидорларга товарларни бевосита сотиш билан боғлиқ санаб ўтилган операцияларларни маълум диапазонда - дўкон ишчилари томонидан харидорларга тўлиқ хизмат кўрсатишдан то харидорларни ўз-ўзига тўлиқ хизмат кўрсатишгача ўзгариб туради. Бу диапазон доирасида, шунингдек харидорларни ўз-ўзига хизмат кўрсатишни ажратиш мумкин (ёки дўкон ишчилари томонидан уларга қисман хизмат кўрсатиш). Бу усулларни шакллантиришни аниқловчи тамойилларни ҳисобга олган ҳолда харидорларга товарларни бевосита сотиш билан боғлиқ асосий операцияларни амалга оширилишида сотиш усуллари цеффренцияланади ва принципиал равишда 4 кўринишга олиб келади: 1. Харидорларга якка хизмат кўрсатиш билан товарларни сотиш. 2. Товарларга харидорларни эркин равишда келиши билан сотилиши. 3. Харидорларга товарларни намуналар бўйича сотиш. 4. Харидорларга тўлиқ ўз-ўзига хизмат кўрсатишда товарларни сотиш 1. Харидорларга якка хизмат кўрсатиш билан товарларни сотиш («якка хизмат кўрсатиш») ўзидан сотувчи иштирокида ҳамма асосий операциялар амалга ошириладиган сотиш усулини намоён қилади. Бу товарларни

сотишнинг анча қийин усулидир, бироқ у харидорларга хизмат кўрсатиш жараёнини яккалаштириш, товарлар танлаш мотивациясида уларга кўмаклашиш имконини беради. Сотув жараёнини арзонлаштириш мақсадида бутун мамлакатларда бу усулни қўллаш билан товарларни сотиш ҳажми пасайиш тенденцияси кузатилади. Бу усулни қўллаш фақат консультациянинг сезиларли кўламини талаб қилувчи ва уларни танлашда сақлашни таъминловчи муҳим чора-тадбирларни талаб қилувчи товарларга самаралидир. 2.Товарларга харидорларни эркин равишда келиши билан сотилиши («эркин кириш») ўзидан товарларни ишчининг хизмат кўрсатиш жойи ёки ишлаш жойига очиқ тарқатиш сотув усулида намоён бўлади. Бу усул харидорларга ишчи билан қуйидаги операцияларни (тортиш, ҳисоблаш, қадоқлаш) амалга ошириш билан товарларни эркин танлаш ва кўриш имконини беради. Бу усулга харидорларнинг товарни мустақил равишда танлашга ҳалақит берадиган товарлар сотуви кирмайди. Бу сотишлар усулининг янада кенгайиши мева-сабзавот товарларни сотишда ўз аксини топди. 3.Харидорларга товарларни намуналар бўйича сотиш («намуналар бўйича сотиш») ўзидан эркин кириб келиши таъминланган, индивидуал намуналарда кўрсатилган товарни сотиш усулини намоён қилади. Харидор товарни мустақил кўргандан сунг ва уни танлаш мотивациясини шаклланишида, товарга тўлайди ва ҳаридни аналогик товарларнинг шаклланган заҳирасидан олади (бу заҳира ишчининг ишлаш жойида, дўкон омборларида, ишлаб чиқарувчининг омборхоналарида шаклланиши мумкин). Бу усулнинг турлари бўлиб, каталоглар бўйича товарларни сотиш ҳисобланади («юборилувчи савдо»). Качон товарларнинг табиий намуналари ўрнига уларнинг вариантлари кўрсатилган, суратлари билан каталоглари тавсия этилса, у ҳолда товарлар танланиб, унга тулов тўланганидан сунг у харидорга почта

орқали ёки ишлаб чиқарувчи ёки бошқа етказиб берувчининг якин омборхоналаридан етказилади. 4.Харидорларга тўлиқ ўз-ўзига хизмат кўрсатишда товарларни сотиш («ўз- ўзига хизмат кўрсатиш») ўзидан савдо залида очиқ жойлаштирилган ҳамма товарларга харидорларнинг эркин кела олиши ва савдо залида очиқ жойлашитирилган товарларни харидор мустақил танлаши ва уларни тўлаш жойига етказиши ҳамда уларга уюмлар чизиғида ёки дўкондан чиқишда марказий тўлаш тугунида тўлаш сотиш усулини намоён қилади. Бу усул билан товарлар гуруҳининг кўпчилик сонини сотиш мумкин. Шу туфайли бу усул дўкон персонали учун анча қийин ҳисобланади, у мамлакатимизда ва чет эл амалиёти савдо ташкилотларида кенг ривожланган. Охирги йиллар адабиётида товарларни сотиш усуллари сонига юқоридагилар билан бир қаторда, шунингдек, товарларни олдинги буюртма қилиш бўйича сотиш киради. Бундай усул, бизнинг фикримизча, яхши ҳал килинмагандир. Товарларни олдиндан буюртма қилиш бўйича сотиш ўзидан уларни сотиш усули намоён килмайди, балки турли сотиш усуллари бўлган дўконларда харидорларга кўрсатиладиган қўшимча хизмат турларидан биридир. Ўзимизнинг амалиётимизда олдиндан буюртма қилиш бўйича товарларни сотадиган дўконларнинг мустақил турларини ташкил этиш ҳаракати тарқалишига эришилмади. (У дўкондаги ассортиментга тур ёки якка буюртма асосини ташкил қилувчи тақчил товарларни киритиш билан ифодаланади). Дўконда товарларни сотиш усулларини туркумлаш тизимида юқорида кўрилган 1-усул - анъаналигига, қолганлари эса - прогрессивга киритилади. Уларнинг прогрессивлиги анъанали усулга муносабати бўйича, биринчидан, харидорларга товарларни танлашда катта эркинлик бериши ва хизмат кўрсатишни кутиш вақтини қисқартириш, иккинчидан, персонал учун қийин эмас ва тежамли бўлганлиги сабабли дўконга улардан фойдаланишда маълум

иқтисодий самара бериши билан аниқланади. Харидорларга савдо хизмати кўрсатиш ташкилотлари жараёнида савдо менежментини асосий вазифаси бўлиб, харидорлар контингентига хизмат кўрсатиш спецификаси ва сотиладиган товар гуруҳлари хусусиятларига мувофиқ кўп даражада сотиш усулларини танлаш ҳисобланади. Товарларнинг алоҳида гуруҳлари ва гуруҳчалари бўйича тавсия этилган сотиш усуллари 12-жадвалда берилган. Товарларни сотиш турли усулларини қўллаш билан қатор баҳоловчи кўрсаткичлар боғланган ва бу кўрсаткичлар харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини ифодалайди. Бу кўрсаткичлардан энг аҳамиятлиси бўлиб, дўкон товар айланишининг умумий ҳажмида прогрессив усулларни ифодалаш билан товарларни сотиш солиштирма оғирлиги ва харидорларнинг хизмат кўрсатишни кутишга сарфлаган вақтининг ўртача ҳажми ҳисобланади. Дўкон товар айланишининг умумий ҳажмида прогрессив товарларни қўллаш билан товарларни сотиш солиштирма оғирлиги дўкон алоҳида структура булинмаларининг айланиши ҳақидаги маълумотлари бўйича ҳисобланади. Ва бу сотиш усули қуйидаги формула орқали аниқланади. Бу ерда: ПМ - дўкон товар айланишининг умумий ҳажмида анъанавий усулини қўллаш билан товарларни сотиш солиштирма оғирлиги фоизда; О с - ўз-ўзига хизмат кўрсатиш структура булинмаларининг товар айланиш суммаси; О сд - харидорларга сотиладиган товарларни эркин келадиган структура булинмаларинин товар айланиш суммаси; О 0 б - намуналар бўйича сотиладиган товарлар структура булинмаларининг

товар айланиш суммаси; О м - ҳисобот даврида дўкон товар айланишининг умумий ҳажми. Харидорларнинг хизмат кўрсатишни кутишга сарфланган вақтининг ўртача ҳажми «пик» соатларида олиб бориладиган хронометраж ўлчовлар асосида аниқланади. Бунда қуйидаги асосий элементлар бўйича вақтлар сарфи хронометрланади: ишчини хизмат кўрсатишини кутиш ва тўлашни кутиш. Ўлчовлар дўконнинг турли структура бўлимларида ўтказилиши керак. Вақт сарфининг ҳар бир элементи бўйича одатда камида йигирмата ўлчовлар ўтказилади. Хронометраж ўлчовларнинг натижалари бўйича ҳисоб-китоблар қуйидаги формула асосида олиб борилади: бу ерда: ЗО - харидорларни хизмат кўрсатишни кутишга кетган вақти сарфининг ўртача ҳажми, мин.; Ео - ишчи томонидан хизмат кўрсатишга кетган аниқланган вақтаваккалчилик сарфининг умумий ҳажми, мин.; Ер - харидорларни ҳисобланишни кутишга кетган аниқланган вақт таваккалчилик сарфининг умумий ҳажми, мин.; п - хронометраж ўлчовларнинг сони. Агар берилган формулалар хронометраж ўлчовларда олиб борилган структура бўлимларининг товар айланишининг солиштирма оғирлигига осилган бўлса.у ҳолда янада аниқ маълумотларни олиш мумкин. Товар сотишнинг самарали усулларини танлаш билан бир қаторда харидорларга турли қўшимча хизматларни қилиш муҳим роль уйнайди. Товар сотиш жараёни билан ўзаро боғлиқ нуқтаи назаридан ҳамма қўшимча

хизматлар 3 та асосий гуруҳларга булиниши мумкин: 1.Товарларни сотиш жараёнида харидорларга кўрсатиладиган хизматлар. Бу хизматлар харидорларга товарларни танлаш, саралаш ва ҳисоблаш жараёнини янада самарали амалга ошириш имконини туғдиради. 2.Сотувдан сўнг харидорларга хизмат кўрсатиш жараёнида уларга кўрсатиладиган хизматлар. Бу хизматлар қоида бўйича берилган дўконда харидорларга сотиб олган товарлар алоҳида гуруҳлари билан боғлиқ. 3.Аниқ товарларни сотиш билан бевосита боғлиқ бўлмаган хизматлар.Аниқ товарларни сотилиши билан боғлиқ бўлишига карамай улар барибир харидорларга хизмат кўрсатиш жараёнини амалга ошириш учун қулай шароитлар туғдиради. 1- жадвал Дўконларда харидорларга кўрсатиладиган қўшимча хизматлар номенклатураси. 1. Аниқ товарларни сотиш билан боғланган 2.Аниқ товарларни А. Сотиш жараёнида кўрсатилган Б. Сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш жараёни амалга ошириладиган сотиш билан бевосита боғланмаган 1 2 3 1.Сотувда бўлган олдиндан буюртма қилинган товарларни қабул қилиш 2. Сотувда вақтинча бўлмаган олдиндан буюртма қилинган 1.Товарни харидор автомобилига етказиш ва уларни юклаш. 2.Сотиб олинган товарларни уйга етказиш. З.Харидорга сотиб олинган товарларни етка- 1.Дўкондаги авто- стоянкани ташкил этиш. 2.Валюта алмаштириш пунктларини ташкил этиш. З.Дўкондаги кафетерий

товарларни қабул қилиш. 3. Алоҳида товарларни кредитга сотиш. 4.Товарларга кредит кар- точкаларни қўллаш билан тўлаш. 5.Алоҳида товарлар дегистациясининг ташкилотлари. 6.Дўконда мутахасислар- нинг консультацияси. 7.Модани намойиш қилиш. 8.Принципиал янги товарлар ҳаракатида намойиш этилади. 9.Аудиокассета, гранпластинкани эшитиш учун кабиналар ташкилоти. 10.Байрам кунларидан олдин магазин савдо соатларини чўздириш. зиш учун такси чақириш 4.Харидор уйига сотиб олинган товарни йиғиш ва ўрнатиш. 5.Харидор уйига сотиб олинган мураккаб техник товарлардан фойдаланишни ўргатиш. 6.Харидор уйида ўташ муддати давомида товарни алмаштириш. 7.Харидор уйида ўташ муддати давомида товарни тузатишни амалга ошириш. 8.Сотиб олинган матоларни ечиш. 9.Сотиб олинган кийимларни тўғрилаш. 10.Сотиб олинган мато- лардан кийимлар тикишга буюртма қабул қилиш. 11.Товарларнинг нақш солинганлиги. 12.Озука элементини ал- маштириш. 13.Фото плёнкани чиқариш ва барларни ташкил этиш 4.Шахсий нарсаларни сақлаш камераларини ташкил этиш 5. Болалар хонасини ташкил этиш. 6.Дорихона киоска- ларини ташкил этиш. 7. Видеокассета прокатини ташкил этиш. 8. Фотоавтоматлар кабинасини ўрнатиш. 9. Дўконда телефон кабиналарини ташкил этиш. 10. Шаҳар справка пунктларини ташкил этиш.

ва суръатларни босиб чиқариш. 14.Харидор уйида шиша тараларни йиғиш. 15.Сотиш олинган товарларни совғали қадоқлаш. Дўконларда харидорларга кўрсатиладиган қўшимча хизматларнинг функционал хусусияти билан бир қаторда улар, шунингдек, тўлайдиган ва текин турларга бўлинади. Ҳамма қўшимча хизматлар тури аниқ моддий, маънавий ва молиявий ресурслар ҳаражатини талаб қилади ва аниқ бахога эга. Бирок алоҳида хизматларни ташкил этишга бўлган ҳаражатлар товар айланишининг оширилишига мувофиқ бинобарин қўшимча ҳаражатлар савдо фаолиятига мувофиқ компексацияланади. Бундай хизматларни дўкон текин асосида қўллаши мумкин. Бундан ташқари, алоҳида хизматларга бўлган ҳаражатлар сотилаётган товарлар баҳосига киритилиши мумкин. Бирок бундай амалиёт чегаравий хусусиятга эга бўлиши мумкин. Чунки сотилаётган товарларга бўлган ўсиб бориши истеъмол бозоридаги савдо корхонанинг рақобат аҳволини сезиларли сусайиб боришига олиб келади. Қиммат турувчи хизматларга келганда эса улар харидорларга савдо корхонасининг қўшимча даромадларини шакллантириш мақсади билан пул тўлаш асосида тақдим қилинади. Хизматларни янада синчковлик дифференцияцияси турли баҳоли ориентацияли дўконларда ўтказилиши лозим. Паст баҳоли дўконларда харидорларга қўшимча хизматлар номенклатураси одатда минимумга олиб

келинади ва бу орқали сотилаётган товарлар бахосини тушуриш имкони туғилади. Шу вақтнинг ўзида бойлар учун дўконларда бу номенклатура биринчи навбатда турли тўлов хизматлари ҳисобига сезиларли даражада кенгайтирилиши мумкин. 4.Ички дўкон реклама ва ахборотни ташкил этиш. Ички дўкон реклама ва ахборотни ташкил этиш бўйича савдо менежменти функцияларнинг мазмуни харидорларга хизмат кўрсатиш даражасини ошириш вазифалари, товар айланишининг ривожланиш вазифалари ва савдо фаолиятининг иқтисодий самарадорлигининг ўсишининг вазифалари орқали аниқланади. Ички дўкон реклама ва ахборот товарларни сотиш жараёнини активлашишга, харидорлар оқимини рационал йўналтиришга, харидорларга керак товарларни қидиришни эгаллашга кетган вақт сарфини камайтиришга ёрдам беради. Бозор иқтисодиётига ўтиш ва истеъмол бозорининг товарлар билан тўйинганлигини ошириш шароити ички дўкон реклама ва ахборотни ташкил этиш янги аҳамиятга эга бўлади ва бир қатор специфик томонлари билан ажралиб туради. Товарлар сотишнинг анъанавий усулларини қўллайдиган дўконларда асосан ўз-ўзига хизмат қилувчи дўконларда персонал билан харидорларнинг бевосита алоқаси ҳатто ишчиларнинг етарли миқдорда ҳам сезиларли даражада пасайган, шунинг учун ички дўкон реклама ва ахборотнинг роли аҳамияти улрда сезиларли ўсиб бормокда. Ички дўкон реклама ва ахборот харидорларга хизмат кўрсатишни ташкил этишда турли хил ролни бажаради ва бу соҳада савдо менежменти функцияларнинг спецификасини аниқлайди. Ички дўкон рекламасининг асосий роли алоҳида товарларни сотишни

рағбатлантиришда сотишнинг жараёнини активлаштиришдан иборат. Бу муносабатда ички дўкон рекламаси рақобат бозоридаги савдо корхонанинг ҳаракатдаги ҳужумини қуроли каби кўриниши мумкин. Ички дўкон ахборотининг асосий роли дўкон харидорларга хизмат кўрсатиш жараёнини рационаллаштиришдан иборат, яъни шу жараённи ҳамма ташкил қилувчиларга «ахборотни ёндошишида»дир. Ахборотга бўлган ҳуқуқ харидорнинг муҳим ҳуқуқларидан бири бўлиб ҳисобланади, ички дўкон ахборотининг алоҳида параметрлари давлат норматив-ҳуқуқий актларга мувофиқ туғриланади (биринчи навбатда товарлар сотишнинг қоидалари ва савдо фаолиятини амалга ошириш тартиби). Ички дўкон рекламаси ўз мақсади қилиб, потенциал харидорлар эътиборини каратишда қуйидаги 2 та компонентлардан бирига қўяди: 1.Берилган дўкон регионал истеъмол бозори чакана савдо тармоғида уни ўзига хослигини ажратган ҳолда (ассортимент профилнинг спецификаси; товарларни сотишда алоҳида анъанавий усулларни қўллаш; хизматлар кенг номенклатурасини таклиф қилиш; асосий нарх сиёсати ва бошқалар). 2.Дўконларда сотиладиган алоҳида товарларга зарурат тугилганда уларни сотилишини активлаштириш (биринчи навбатда, савдофаолиятининг юқори охирги самарадорлигини таъминлайдиган товарларни сотиш ҳакида гап боради). Бу мақсадни такомиллаштириш учун ички дўкон рекламаси замонавий шароитларда сезиларли самарани олиш имконини берувчи кенгайган арсенал воситаларда жойлашади. (8- чизма)

1.Чироқли реклама ўзидан чироқнинг турли манбаларидан фойдаланишга асосланган реклама воситалар тизимини намоён қилади. Чироқли рекламанинг асосий воситалари бўлиб, вивескалар, чироқли плакатлар, чироқли табло, югурувчи чироқли ёзувлар ва бошқалар ҳисобланади. Чироқли реклама воситаларининг муҳим хусусияти бўлиб, качон дўконлар ишни тугатгандан сунг (кечки пайт) бошқа реклама воситаларини тўлдириши ҳисобланади. Бу хусусият бу реклама воситалари туридан фойдаланиши спецификасини аниқлайди. Улар қоида бўйича кечки пайтда шаклланадиган потенциал харидорлар ҳаракатининг асосий оқимида жойлашиши керак. 2. Витрина рекламаси ички дўкон реклама воситаларининг доимо шаклланиб турувчи, энг кўп таркалган турларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бунга биринчи навбатда дераза витриналари киради, яъни бу реклама турининг асосий воситасидир. Дераза витриналарини безатишни бир неча усуллари мавжуд ва уларни танлашда безатувчилар олдида турган вазифаларга қараб бажарилади. Агар дўкон товар профилининг хусусиятлари ҳакида реклама ахбороти керак бўлса, у ҳолда витриналарда товар намуналарини психологик ва бадиий таъсир кўриниши билан максимал миқдорда жойлаштирилади. Агар харидорга янги ёки кам таниқли товарлар реклама килинаётган бўлса, у ҳолда витрина композициялари товарлар тўғрисидаги асосий маълумотлар, уларни

фойдаланиш усуллари берилган реклама плакатлари билан бир қаторда, шунингдек, ташқи ва ички дўкон витриналари ишлатилиши мумкин. Улар қоида бўйича алоҳида товарларни реклама қилиш учун қўлланилади. Витриналардаги композицияларни иложи борича тез-тез янгилаб туриш керак, сотувда бўлмаган алоҳида товарларни эса дарҳол алмаштириш лозим. Витриналардаги дориларни тез-тез алмаштирилиши ўз-ўзидан харидор эътиборини каратади. З.Намойиш этиш рекламаси товарларнинг алоҳида турларини сотишни активлаштириш усулларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари у янги истемол талабини шакллантиришига ёрдам беради. Намойиш этиш рекламасининг асосий воситалари бўлиб, янги ёки техник мураккаб товарларни кургазма - намойиш қилиш (янги истеъмол йўналишларни шакллантириш учун); кўргазма - дегустация (янги озиқ-овқат товарларини реклама қилиш учун); кургазма - сотиш (товарларни алоҳида турларини ассортимент кенглигини ва уларга бўлган талабни бир вақтда қондирилиши учун реклама қилиш учун) ва бошқа анологик намойиш этиш чора тадбирлари ҳисобланади. Бундай реклама чора тадбирлар харидорларни хабардор қилиш билан; улар амалга оширилаётган савдо зали майдонини бадиий ва ахборот базаси билан; зарур шароитларда мутахассис - консултантларни чакириш билан; товар заҳираларини керакли миқдорда ташкил этиш билан яхши тайёрланган бўлиши керак. 4.Дўкон қўлланиладиган босма реклама ўз ичига савдо залида бевосита харидорларга тавсия этиладиган турли реклама варақарни, реклама проспектларини, каталогларни ва бошқа анологик реклама босма маҳсулотни олади. Рекламани бу воситаларини тайёрлашни юқори баҳолигини ҳисобга олган ҳолда уларни босиб чиқариш, қоида бўйича, товарни ишлаб чиқарувчи

фирмага топширилиши лозим (бу товар ишлаб чиқарувчилар билан ёки уларнинг регионал дистрибютерлари билан контракт келишувининг алоҳида пунктида кўрилган бўлиши мумкин). 5.Сувенир реклама дўкон ёки алоҳида товарларнинг реклама қилиш воситаларини қўллашга йўналтирилган ўзимизнинг амалиётимиз учун янгидир. Бу реклама усулининг аниқ таркалиши фақат алоҳида савдо корхоналари тайёрлайдиган сувенир сумка - пакетларда сотиб олинган товарларни қадоқлаб жойлаштиришда намоён бўлади. Чет эл амалиётида бу мақсадларда харидорга алоҳида гуруҳ товарларни сотиб олишда текин бериладиган, кўриниши ва нархи бўйича дифференциалланган дўкон эмблемаси (савдо маркаси) бўлган турли сувенирлар тизимини куллайди. Берилган бўлимда фақат радио ва телевидение реклама шакллари, ахборотни босма воситалари ҳакида тўхтаб ўтилмаган ички дўкон рекламани асосий воситалари кўрилган. Бу шаклда амалга ошириладиган реклама компаниялари эпизод ҳарактерга эга ва фақат алоҳида савдо корхоналарида олиб борилади. Бундай компанияларни ташкил этиш бўйича тавсифномалар бу масала бўйича кенг мақолаларда акс этади ва зарурат туғилганда реклама агентларига такдим этилиши мумкин. Воситаларни турли - туманлиги ички дўкон ахборотини ташкил этиш учун ҳам хосдир. Бу воситаларнинг асосий турларига қуйидагилар киради: (9-чизма)

1.Ахборот схемалар дўкон қоида бўйича икки кўринишда қўлланилади: қаватлар бўйича алоҳида структура бўлимларини жойлаштиришни умумий ахборот схемаси (истеъмол комплексларини, микро комплексларни, товар бўлимларини ва секцияларини); ва аниқ товар доирасида секция ва бўлимлар, микрокомплексларни жойлаштиришни ахборот схемалари. Умумий ахборот схемасини кўп қаватли савдо биноларида қўлланилади, аниқ қаватда структура бўлимларини жойлаштириш схемасини эса - савдо зали майдони 400кв.м. дан ортик ҳамма магазинларда қўлланилади. Ахборот схемасининг биринчи турини бинога киришдан олдин ёки савдо залига киришнинг унг томонида ёки зинали майдончалар ўртасида урнатилиши керак. Бунда ахборот схемасининг иккинчи турида алоҳида структура бўлимларининг номини санаб ўтибгина колмай,балки харидорга уларнинг жойланганлиги ҳакида катта тасаввур бериши лозим. 2.Кўрсаткичлар-ички дўкон ахбороти воситаларининг кўп тарқалган туридир. Кўрсаткичлар ўзининг функционал белгиланишига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: дўкон структура бўлимларининг кўрсаткичлари; товарнинг

алоҳида гуруҳ ва гуруҳчаларнинг кўрсаткичлари; товарлар катта- кичиглигининг кўрсаткичлари (кийим,пойафзал); харидорларга кўрсатиладиган хизматларнинг алоҳида турларининг кўрсаткичлари ва бошқалар. Кўрсаткичлар кенглиги савдо залини баландлиги ва майдонининг ўлчамидан иборат гуруҳга қараб аниқланади. Демак, структура бўлимлар ёки товар гуруҳларнинг кўрсаткичлари савдо зали майдони 650 кв.м.гача бўлган магазинларда 40х40 см. ёки 50x50. см ўлчовларида лойиҳаланади; 3,5м баландликдаги йирик корхоналарда -6Ох6Осм. ёки 60х80 см; 4,5м баландликда эса -80х80 см. ёки 8Ох100 см. ўлчовида лойиҳаланади. Товар гуруҳларининг харидорларга кўрсатиладиган хизмат тури ва ҳаракатини йўналтириш кўрсатгичлари ёзувлар ва символларини биргаликдаги кўринишида ишлаб чиқилади. (бунда символлар баландлиги ҳарф баландлигидан 4-6 марта катта бўлиши керак). Расм кўринишида ишлаб чиқилган символлар ранги, ўлчами ва шакли бўйича гуруҳларга бўлинади. Бевосита жихозланган жойлаштирилган товарлар ўлчамининг кўрсатгичлари 8x8,10x10,15x15 ўлчовида лойиҳаланади. Бу билан алоҳида жихозларда ёки харидорлар ўтиш жойида жойлашган кўрсатгичларни икки томонлама қилинади. 3.Ички дўкон радиоси бўйича эълон йирик дўконларда интенсив харидорлар оқимлари билан ҳаракатдаги ахборот воситаси бўлиб ҳисобланади. Бу эълонлар ёрдамида харидорларни структура бўлимларини ва товар гуруҳларини жойлашганлиги, мавсумий микрокомплекслар тузилганлиги ҳакида, сотувга келган янги товарлар ҳақида, харидорларга кўрсатиладиган қўшимча хизматлар ҳақида хабардор қилинади. Бу эълонларнинг тексти қисқа, ишонтирувчи ва харидорларнинг ҳамма категорияларига осон таъсир этувчи бўлиши лозим. 4.Плакатли ахборот ички дўкон ахборотининнг арзон воситаларидан

биридир. У товарларнинг турли гуруҳларининг сотиш қоидалари ҳақида алоҳида маҳсулотларни фойдаланиш самарали шароитлари ҳақида харидорларни хабардор қилишга асосланган. Плакатли ахборот одатда текстли эълонлар шаклида тузилади ва интенсив харидорлар оқими энг кўп бўлган йўллардаги махсус жойларда концентрланади (концентрланган ахборот «харидорлар учун ахборот», «харидор бурчаги» ва бошқа сахифалар билан умумлаштирилиши мумкин). Алоҳида плакатли эълонлар мазмуни харидорларга текстнинг қисқа кўринишида, шаклнинг осонлигида, ҳарф ўлчовлари ва қаторлар узунлигининг мувофиқлигида, ҳарфлар рангини мослигида тез сингиб боради. 5.Нарх қўйилган коғозчалар харидорнинг савдо залидаги бутун йўли ҳаракати билан боғлиқ ички дўкон ахборот воситаларининг энг кўп тарқалган турларидан биридир. Уларнинг иложи борича харидорларнинг кўз чизикларига перпендикуляр жойлаштириш лозим. Таянч иборалар: Истеъмол бозори, рақобатлашиш ҳолати, хаётийлик даври босқичлари, молиявий ресурслар потенциали, бошқарув қарорлари, стратегик вазифалар, хизмат кўрсатиш даражаси, барқарор ассортимент,товарларга бўлган талаб, кенг танловни таъминлаш, вақтни минималлаштириш,харидор талабини моҳияти,сотишни анъанавий усули, қўшимча савдо хизмати, ички дўкон рекламаси, профессионал малака, норматив хизматлар, миқдорий баҳолаш, кўрсатгичлар, элементлар.товарлар ассортименти, товар гуруҳлари ва гуруҳчалари, истеъмол комплекси, фаслий микрокомплекслар, сотиш усуллари, товарларни очиқ жойлаштириш, товарларни мустақил танлаш, буюртма бўйича сотиш, баҳоловчи кўрсатгичлар;

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 2.И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 3. Бланк И.А. «Торговый менеджмент», «Украинско-финский институт менеджмента и бизнеса». Киев 1997 г. 4 Лукашевич В.В. «Основы менеджмента в торговле», Москва, «Экономика» 1998 г. 5. Хисрик Р., Джексон Р. «Торговля и менеджмент», Москва, «Филин» 1995 г. 6. Гревнов А.И. и др. «Совершенствование управления торговлей», Москва, «Экономика» 1990 г. 7. Торговое дело: Экономика, маркетинг, организация. М.: Инфра-М, 2002, С.560 8. Том Хопкинс. Исскуство торговать. М.:2002, С.416 9. Петров П.В., Соломатин А.Н.Экономика товарного обращения. М.: Инфа- М, 2001, С.220 10. Поведение потребителя. Практикум. Минск. Новое знание, 2002, С.123 11. Коммерческо-посредническая деятельность на товарном рынке. Учебник под ред. Проф. А.В.Зверьянова. Екатеринбург,2002, С.560 12. Юлдашев Н.К., Козоков О.С. Менежмент. Т.: Фан, 2004, С.213 13. Вергилес Э.В. Менеджмент (практические навыки): Учеб. пособие – М. 2004.-80с. 14. Воронина Э.М. Менеджмент предприятия и организации: Учебно-практ.

пособ. - М.: 2004.-256 с. 1 5 .Босчаева З. Н. Управление экономическим ростом. М.: ЗАО « Экономикс», 2004 1 6 .Развитие организации и Н R -менеджмент. М.: Независимая фирма «Класс», 2004 1 7 .Майкл У. 50 Методик менеджмента. 2004 18 .Волгин В.В. Тор говые операции. М.: 2004 19 .Ласкина Н.В. Международное торговое дело. М.: Экономика, 2004 20. www . edu . ru 21. www . economics . ru 22. www.torg.uz

O'xshashlar

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси

Савдо корхоналарида фойдани бошқариш.

Савдо корхоналарида фойдани бошқариш.

Савдо корхоналарининг техник жараёнларини бошқариш.

Магазинларда савдо-технологик жараёнларини ташкил этиш