Savdo menejmentining tashkiliy asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Savdo menejmentining tashkiliy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.5 KB

Ko'chirib olish

Savdo menejmentining tashkiliy asoslari Reja: 1.Savdo korxonasi faoliyatining tashkiliy huquqiy shaklini tanlash. 2.Savdo korxonasi tarkibiga kiruvchi do‘kon turlarini tanlash. Z.Do‘kon turlarini klassifikatsiyasi. 4.Do‘kon turlarini klassifikatsiyalash tamoyillari.

1.Savdo korxonasi faoliyatining tashkiliy huquqiy shaklini tanlash. Savdo korxonasi faoliyatining tashkiliy-huquqiy shaklini tanlash iste’mol bozorida xo‘jalik yurituvchi, tovarlarning chakana savdosi bilan shug‘ullanuvchi subyektlar asosan, savdo korxonalari(yuridik shaxslar) va alohida tadbirkorlar (jismoniy shaxslar)dir. Savdo korxonalari deb, qonunchilik doirasida, o‘z nizomidan kelib chiqqan holda iste’mol tovarlari va boshqa xo‘jalik mahsulotlarining sotuvi bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxs sifatidagi mustaqil subyektlar tushuniladi. Ishlash shakli va tuzilishi bo‘yicha 3 turdagi savdo korxonalari mavjud bo‘lib,ular shaxsiy va jamoa shakllari asosida: yakka tartibda, sherikchilik asosida va korporativ tarzda namoyon bo‘ladi. 1. Yakka tartibdagi savdo korxonasi faqat bitga tadbirkorning o‘z sarmoyasi hisobiga tashkil etilgan(yoki bir oilaning a’zolari tomonidan tashkil etilgan) yuridik shaxs maqomidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlardir. Bunday korxonalar amaldagi qonunchilik asosida quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda tuzilishi mumkin: a). Faqat jismoniy shaxsning huquqiy mulki va mehnatga asoslangan yakka tartibdagy korxonalar. Bunday korxonalarda yollangan mehnatdan foydalanish nazarda tutilmaydi. Savdo faoliyati bilan shug‘ullanishda faqat o‘z mehnati va o‘z kapitalidan foydalanish sababli savdo korxonalari faoliyatining ushbu tashkiliy-huquqiy shakli faoliyat doirasida unchalik keng tarqalmagan. Shu muiosabat bilan tadbirkor o‘z faoliyatini yuridik shaxs maqomida rasmiylashtirmay ham yurita olish imkoniyatiga ega(ya’ni, buning uchun korxona tuzish shart emas). b). Birgalikda yashovchi bir oila a’zolarining mablag‘i va mehnatiga asoslangan oilaviy korxonalar. Ushbu shakldagi korxonalarda ham yollangai mehnatdan foydalanish nazarda tutilmaydi.

v). Jismoniy shaxsning huquqiy mulkiga asoslangan va ish kuchini yollash huquqi bilan ta’minlangan xususiy korxonalar. Hozirgi sharoitda yakka tartibdagi savdo korxonalari bizning mamlakatda keng miqyosda rivojlangani yo‘q. Chet mamlakatlarda esa yakka tratibdagi savdo korxonalari umumiy savdo korxonalarinipg 70-75 foizini tashkil etadi. Bu holat eng avvalo, ko‘plab faoliyat yuritilayotgan savdo korxonalarini xususiylashtirish shart- sharoitlari bilan bog‘lik. Bizdagi faoliyat ko‘rsatayotgan savdo korxonalarining ko‘pchilik qismi jamoa shaklida xususiylashtirilmokda. Yangi, yakka tartibdagi savdo korxonalari tashkil etish esa ta’sischi va tadbirkorlarning boshlang‘ich mablag‘i yetishmasligi oqnbatida yuzaga chiqayapti. 2.SHerikchilik asosida savdo korxonalari ikki yoki undan ortiq tadbirkorlarning o‘z mablag‘larini biriktirish orqali tashkil etgan yuridpk shaxs maqomidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar tarzida namoyon bo‘ladi. SHeriklarining har birn savdo korxonasining vakili bo‘lib korxonaning majburiyatlari bo‘yicha mulkiy javobgar hisoblanadi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq tarzda sherikchilik asosidagi savdo korxonalari quyidagi tashkiliy- huquqiy shakllar bo‘yicha tuziladi: a). Mas’uliyati cheklangan jamiyat. Ushbu shakldagi korxona ta’sischilarining hujjatlarida belgilangan ulush miqdori bo‘yicha joriy etilgan ustav fondi asosida tuziladi. Bu korxona vakillari o‘z majburiyatlari bo‘yicha faqat ustav fondiga qo‘shgan hissasi doirasidagina mulkiy javobgar hisoblanadilar. (bu bilan mas’uliyati cheklangan jamiyatning asosiy farqli xususiyati namoyon bo‘ladi).| Mas’uliyati cheklangan jamiyatning yuqori boshqaruv organi bo‘lib uning qatnashchilar yig‘ini hisoblanadi. Faoliyatning joriy boshqaruvi esa kollegiya(direksiya) yoki yakkaboshchilik (direktor) asosida amalga oshiriladi. Shu bilan mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi savdo korxonalarida joriy boshqaruvni bajarish maqsadida tuzilgan ijro etuvchi organ

tarkibida umuman mavjud korxonaning qatnashchisn bo‘lmagan shaxs ham qatnashishi mumkin. Mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklida tuzilgan savdo korxonalari ustav fondining eng kam miqdori davlat tomonidan belgilanadi; b).Qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat. Bunday korxonalar hissa miqdori ta’sischilar hujjatlarida belgilangan ustav fondi asosida tuziladi. Ushbu shaklda tuzilgan savdo korxonalarining asosiy xususiyati shuki, uning qatnashchilari badallari bilan ustav fondiga javobgar bo‘ladilar. Uning yetishmovchiligi yuzaga kelganda esa har bir qatnashchi uchun bir xil hajmda qo‘shimcha mulk orqali hissa qo‘shishi belgilanadi. Qatnashchilarning majburiyat chegarasi ta’sischilar hujjatlari asosida ko‘rib chiqiladi. Qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat boshqaruvining bajarilishi ham xuddi mas’uliyati cheklangan jamiyat boshqaruv prinsiplari kabi amalga oshiriladi. Qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat shaklida tuzilgai savdo korxonalari ustav fondining eng kam miqdori davlat tomonidan belgilanmaydi; v) To‘la xo‘jaliklashgan jamiyat. Bunday korxonalar tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi barcha qatnashchilarning birgalikdagi mulkiy javobgarligi asosida tuziladi. Ushbu jamiyatning asosiy ta’sischilar hujjati bo‘lib har bir qatnashchining ulush hajmi va faoliyatdagi ishtirok shakli belgilanuvchi ta’sis shartnomasi bo‘lib hisoblanadi. To‘la xo‘jaliklashgan jamiyat (faoliyatini boshqarish uning barcha qatnashchilari tomonidan yoki bir kishi tomonidan amalga oshiriladi(ayrim hollarda, qatnashchilarning vakolati boshqa qatnashchilar bilan kelishuv asosida, bir ovozdan tasdiqlangan holda belgilanadi); g). Kommandit. Bu shakldagi korxonalar bir yoki undan ortiq ishtirokchilarning jamiyat majburiyatlariga o‘zining barcha mol-mulki bilan javobgarligi hamda qatnashchilarning mulkiy javobgarligi asosida tuziladi. Bundan tashqari qatnashchilarning mulkiy javobgarligi ularning jamiyat mulkiga qo‘shgan hissasi bilan chegaralanadi. Agar kommandit jamiyatga

ikki yoki undan ortiq ishtirokchilar to‘la majburiyat bilan ta’sis etilsalar, u holda ular korxonaning qarzlari bo‘yicha birgalikda javobgar hisoblanadilar. Kommandit jamiyati shaklida tuzilgan, korxonaning faoliyati ta’sis shartnomasi asosida tartibga solib turiladi. Kommandit jamiyat faoliyatini boshqarish esa faqat to‘la majburiyat yuklatilgan ishtirokchilar tomonidan amalga oshiriladi(agarda bunday ishtirokchi faqat bir knshidan iborat bo‘lsa, u holda faoliyatni uning o‘zi boshqaradi). Qolgan ishtirokchilar korxonani boshqarish mas’ul shaxsning faoliyatiga aralashishi va qarshilik ko‘rsatishga haqqi yo‘q. Hozirgi sharoitda sherikchilik asosida tuzilgan savdo korxonalarining ko‘lami kengayib bormoqda. Ularning ko‘pchilik qismi mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklida tuzilgan. 3. Korporativ savdo korxonalari aksionerlik jamiyati shaklida tuzilgan yuridik shaxs maqomidagi xo‘jalik yurituvchi subyektdir. Bunday jamiyag nominal qiymati bir xil bo‘lgan aksiyalarning belgilangan miqdori bo‘yicha joriy etilgan o‘z ustav fondiga ega bo‘lib, faqat o‘z mulki chegarasida javobgar hisoblanadi. Aksionerlik jamiyatining yuqori boshqaruv organi bo‘lib uning umumiy aksiyadorlar yig‘ini hisoblanadi. Operativ boshqaruvni amalga oshiruvchi, ijro etuvchi organ bo‘lib, aksionerlik jamiyatining raisi boshchiligidagi aksiyadorlar idorasi namoyon bo‘ladi. Shuningdek, aksionerlik jamiyatida aksiyadorlar idorasi faoliyatini nazorat qilish maqsadida kuzatuv kengashi ham tashkil etilishi mumkin. Aksionerlik jamiyati shaklida tuzilgan savdo korxonalari ustav fondining eng kam miqdori davlat tomonidan belgilanadi. Amaldagi qonunchilik asosida korporativ savdo korxonalari quyidagi tashkiliy-huquqiy faktorlarda tuzilishi mumkin: a). Schiq turdagi aksionerlik jamiyati. Bunday jamiyat aksiyalari fond

birjalari va nobirja fond bozorlarida oldi-sotdi orqali yoki aksiyalarga ochiq obuna bo‘lish orqali tarqatiladi. Jamiyatni tashkil etishda aksiyalarga ochiq obuna qilish uiing ta’sischilari tomonidan amalga oshiriladi. Ta’sischilar aksiya qiymatini ustav fondining 25 foizidan kam bo‘lmagan summasida va 2 yildan kam bo‘lmagan muddatda ushlab turishga majburlar. Ochiq obuna muddati 6 yildan oshib ketmasligi lozim.( Agar ushbu muddat mobaynida aksiyalarning 60 foiz miqdori obuna qilishga erishilmasa, ochiq turdagi aksionerlik jamiyati tashkil etilmagan xisoblanadi. b) yopiq turdagi aksionerlik jamiyati. Bu turdagi jamiyat aksiyalari faqat ta’sischilari orasida tarqatiladi. Ularning birja va nobirja fond bozorlarida sotish mumkin emas. Ta’sischilar yig‘inida aksiyalar nominal kiymatining 50 foizidan kam bo‘lmagan summani ta’sischilarning o‘zlari to‘laydilar. Hozirgi paytda bizning mamlakatimizda ikkala shakldagi korporativ savdo korxonlarining ham salmog‘i yuqoridir. Ularning ko‘p qismi chet el sarmoyasi hisobiga tashkil etilgan. Yuqorida ko‘rib chiqilgan savdo korxonalarini tashkil etishning huquqiy asoslari shuni ko‘rsatadiki, savdo korxonalarining faoliyati turli-tuman tashkiliy-huquqiy shakllarda tuzilishi mumkin. Ta’sischilar tomonidai ushbu shakllarning muayyan tanlash odatda ikki bosqich orqali amalga oshiriladi: Birinchi bosqichda tanlanishi kerak bo‘lgan faoliyatning u yoki bu shakli asosida savdo korxonasining prinsipial shakli aniqlaiadi. Bu jarayonda barcha yetishmovchiliklar, shuningdek, ustunlik tomonlar turli shakllarda batafsil ko‘rib chiqilmog‘i lozim. Alohida shakldagi savdo korxonalarini tashkil etish va ishga tushirishdagi asosiy yetishmovchiliklar va ustunliklar tavsifi 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadvalni muhokama qilish orqali quyidagi tavsiyalarni keltirish mumkin. Yakka tartibdagi korxonalar bir yoki bir necha bir xil turdagi oziq-ovqat va

nooziq-ovqat maxsulotlari bilan savdo qiluvchi uncha katta bo‘lmagan savdo korxonalarini ishga tushirishda eng samarali shakllardan biridir. Ta’sischilarning zaruriy boshlang‘ich mablag‘ni jamg‘arganliklariga qarab ushbu shakldan o‘rtacha hajmdagi savdo korxonasini tuzishda ham foydalanish mumkin. SHerikchilik asosida korxonalar o‘rtacha hajmdagi savdo korxonalarini tuzishda eng samarali shakldir. Lekin undan uncha kagta bo‘lmagan savdo korxonalarini tuzishda(2-3 ta sheriklarning birlashishi bilan), shuningdek, yirik savdo korxonalarini tuzishda ham (ta’sischilar tarkibining kengashini va ular mablag‘i hajminint yetarli miqdorda oshishi bilan)imkoniyatga, shart-sharoitga qarab foydalanish mumkin. Korporativ korxonalar yirik savdo korxonalarini tuzishda eng samarali shakldir. Lekin ba’zi hollarda ushbu shakldan o‘rtacha hajmdagi mamlakatimizdagi pashmakxonalarni tuzishda ham foydalanish mumkin. (Korxona hajmining kuyi chegarasi aksionerlik jamiyati ustav fondining joriy etilgan minimal summasi buyicha bslgilanadi). Ikkinchi bosqichda tanlangan shakl buyicha savdo korxonasi faoliyatining konkret tashkiliy - huquqiy shakli aniqlanadi. Ushbu tanlov umumiy va individual omillar qatori bilan aniqlanadi. Bu omillarni mufassal tahlil qilish savdo korxonasi faoliyatining eng samarali, asosli tashkiliy – huquqiy shaklini tanlash imkoniyatini beradi. 2.Savdo korxonasi tarkibiga kiruvchi do‘kon turlarini tanlash. Xaridorlarga tovarlarni sotish muayyan hududlarda chakana savdo tarmoqlarini tashkil etuvchi belgilangan savdo punktlari orqali amalga oshiriladi, lekin ma’lum bir hududning barcha savdo punktlari ham chakana savdo tarmoqlar tarkibiga kirmaydi. Iste’mol tovarlarining ma’lum qismi aholiga chakana savdo

tarmog‘idan tashqarida ham sotilishi mumkin. Bunga misol qilib, o‘rmon materiallarini o‘rmonnng o‘zida sotilishi, davriy nashrlarni obuna kilinishi, tovarlarni alohida bevosita ishlab chiqaruvchi omboridan sotilishi, poyafzal va kiyim kechaklarni ustaxonani o‘zida sotilishi kabilarni keltirish mumkin. Savdo korxonasi u yoki bu hududda iste’mol bozorini joriy etishda va o‘zining sotuv punklarini tashkil etishda o‘sha hududda shakllangan boshqa chakana savdo tarmoqlari xususiyatlarini, shuningdek, chakana savdo tarmog‘idan tashqaridagi tovarlar sotuvi hajmini ham e’tiborga olmog‘i lozim. Bundan tashqari har tadbirkor tanlangan bozor muhiti doirasida eng samarali do‘kon turlarini shakllantirish uchun hududda chakana savdo tarmog‘ini shakllantirishning umumiy qonun-qoidalarini mukammal bilishi zarur. Chakana savdo tarmog‘iga ikki ko‘rinishdagi asosiy sotuv punktlar kiradi. Ular do‘konlar va mayda chakana savdo tarmoqlaridir. Ularning savdo xizmati va tashkiliy shakllardagi o‘rni mutlaqo turlichadir. Mayda chakana savdo tarmog‘i tarkibiga palatkalar, kioskalar, laryoklar, ko‘chma do‘konlar, savdo avtomatlari va shu kabilar kiradi. Ushbu sotuv punktlari chegaralangan assortimentda tovarlar sotuvi bilan shug‘ullanib, o‘zining savdo zaliga ega emas, shuningdek xaridorlarga qo‘shimcha savdo xizmati ko‘rsatmaydilar. Bu esa o‘z navbatida savdo xizmati ko‘rsatilish darajasini pasaytiradi. Lekin mayda chakana savdo tarmog‘i savdo korxonasiga eng kam harajatlar hisobiga tovarlarni xaridorlarga yetkazish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga tovarlar sotuvini xaridor uchun qulay joy va vaqtda tashkil etilishini ta’minlaydi. Savdo korxonasining sotuv punktlari tarkibidagi mayda chakana savdo tarmog‘i yordamchi sifatida o‘rin tutib, uning o‘zi korxonaning strategik rivojlanish maqsad va vazifalarni amalga oshirilishini mustaqil ravishda ta’minlay olmaydi. Savdo korxonasi tomonidan tashkil etilgan sotuv punktlari tarkibidagi asosiy

o‘rinni do‘kon tutadi. Uning boshqa sotuv punktlaridan farqli tomoni shundaki, unda xaridorlarga bevosita xizmat ko‘rsatish jarayonini tashkil etuvchi savdo zallari mavjud. Shu bilan birga do‘kon o‘zaro miqdor va sifat parametrlari bo‘yicha bir necha xillarga ajratiladi. Bu esa do‘konlarni turkumlash zaruriyatini belgilab beradi. Bunday turkumlash, ya’ni do‘konlarni tasnifi savdo korxonasi bslgilangan faoliyatining asosiy aspektlari bilan bog‘liq bo‘lmog‘i lozim. Eng avvalo, savdo korxonasi faoliyatining asosiy aspektlari faoliyat doirasi, iste’mol bozorining segmenti, tanlangan bozor muhiti, faoliyat hajmi va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Belgilangan maqsadlarga muvofiq va savdo korxonasi do‘konlarining eng samarali turlarini shakllanishiga xizmat qiluvchi do‘konlar tasnifini alohida alomatlari doirasida ko‘rib chiqamiz. 1.Xaridorlarga xizmat ko‘rsatishning asosiy kontingenti tarkibi bo‘yicha barcha do‘kon ikki asosiy guruhga bo‘linadi: a)shaharlik fukarolarga xizmat ko‘rsatuvchi dukonlar (shaharlarda yoki shahar tipidagi posyolkalarda tashkil etilgan); b) qishloq fukarolariga xizmat ko‘rsatuvchi do‘konlar (qishloq aholi punktlarida tashkil etilgan). Do‘konlarning ushbu bo‘linishlarini ko‘rib chiqishda chakana savdo tarmog‘ini tashkil etish amaliyotida qabul qilingan uning mavjud shart – sharoitiga alohida e’tibor qaratmoq lozim. Qishloq aholisi o‘z haridining 30% gacha bo‘lgan hajmini hozirgi paytda shaharlarda, tovarlar assortimenti keng shakllangan joylarda amalga oshiriladi (ichki hududiy transport aloqalari rivojlangan ba’zi joylarda esa ushbu ko‘rsatkich yanada yuqoriroqdir). P1u bilan birga shaharlik aholi ham o‘z haridini ma’lum bir qismini dam olishga, mehmonxonaga, bog‘ yoki dala hovlilariga borganda qishloq joylarida amalga oshiradilar. Shu tufayli,

do‘konlarni tashkil etishda har doim aholining asosiy kontingentini mo‘ljalda tutmok lozim. 2.Aholi punktlari hududlarda joylashganligi harakteriga ko‘ra shaharlarda tashkil etilgan do‘konlar ikki asosiy guruhga bo‘linadi: a) bevosita turar joylar hududida joylashgan do‘konlar; b) umumiy shahar ahamiyatdagi joylarda joylashgan do‘konlar. Do‘konlarni joylashuv harakteri bir necha omillar orqali aniqlanadi. Masalan, shaharning katta-kichikligi va reja bo‘yicha tuzilishi; ichki hududiy transport aloqalari; alohida yashash joylari va ma’muriy tumanlardagi aholining zichligi; ishlab chiqarish, ma’muriy va madaniy- ma’rifiy obyektlarning joylashganligi. Ammo, eng muhim omil, iste’molchilarning asosiy talablarini qondirishga qaratilgan funksional yo‘nalish bo‘lib hisoblanadi. Birinchi guruhdagi do‘konlar tovarlarga bo‘lgan ommaviy va doimiy talabni qondirishga qaratilgan (oziq-ovqat turlarining asosiy guruhlari, xo‘jalik tovarlari, galantereya va parfyumeriya tovarlari, nooziq-ovqat tovarlarining boshqa bir qator kundalik ehtiyojga mo‘ljallangan tovarlari). Shuning uchun, do‘konlar joylashuvini belgilovchi omil - piyodalar uchun qulay bo‘lgan radius hisoblanadi (u odatda 500 metr chegarasida belgilanadi). Shuni ham hisobga olish kerakki, bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda do‘konlar joylashuvini belgilovchi ushbu omil unchalik ahamiyat kasb etmaydi. Chunki,u yerlarda har bir oilada o‘zlarining avtomashpnalari bo‘lib, bunday tovarlar xaridi haftada bir marta amalga oshiriladi. Bu guruhdagi do‘konlar joylashuvini turar joy orasidagi piyodalar yo‘llarini hisobga olish orqali tashkil etish talab etiladi. Ikkinchi guruhdagi do‘konlar iste’molchilarning tovarlarga bo‘lgan davriy va epizodik ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘lib, ular uchun ba’zi- ba’zida tashkil etiladi. Shuning uchun, bu yerda piyodalar uchun qulay bo‘lgan

radius muhim ahamiyat kasb etmaydi. Xaridorlar uchun bosh omil bo‘lib, taqdim qilinayotgan tovarlarning keng tanlash imkoniyati va trnsport qulayligi hisoblanadi. Bunday dukonlar hududiy konsentratsiyasining eng samarali shakllari -umumiy shahar markazlar, ma’muriy tuman markazlari, yirik transport magistrallari, temir yo‘l, avtovokzal, yirik bozorlar atrofidagi hududlar va shu kabilardir. Qishloq joylarida ham birinchi guruhdagi do‘konlar qishloq barcha hududlarida, barcha aholi punktlarida joylashadi. Shu bilan birga ikkinchi guruhdagi do‘konlar esa odatda faqat markazlashgan hududda joylashadi(yirik, qishloq aholi punktlarida, ma’muriy, ishlab chiqarish, madaniy-ma’rifiy va boshqa obyektlar joylashgan yerlarda). З.Do‘kon turlarini klassifikatsiyasi. Tovarlarga ixtisoslashganligi bo‘yicha do‘konlar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi: A) universal; B) kombinatsiyalashgan; V) ixtisoslashgan; G) tor ixtisoslashgan; D) ixtisoslashmagan; Do‘konlarning tovarga ixtisoslashganlik chegarasi tanlangan savdo korxonasining iste’mol bozoridagi segmenti va muvofiq keluvchi bozor muhiti bo‘yicha belgilanadi. Universal do‘konlar barcha asosiy guruhdagi oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlar bilan savdo qiladi. Shu bois universal oziq-ovqat do‘konlari assortimentlari tarkibiga nooziq-ovqat tovarlarining bir necha guruhdagi turlarini kiritishlari mumkin. Nooziq-ovqat universal do‘konlari ham o‘z navbatida oziq-ovqat tovarlarining ba’zi turlari bilan savdo qilishlari mumkin.

Universal do‘konlar iste’molchilar talabini kompleks qondiruvchi imkoniyatga ega bo‘lgani tufayli xaridorlar uchun eng qulay do‘konlar hisoblanadi. Universal do‘konlar gurli assortimentdagi tovarlarni o‘zida mujassamlashtirish orqali o‘z tuzilma birliklari doirasida o‘zining chuqur ixtisoslashganlik darajasini ta’minlaydi. Shuni ham alohida anglamoq lozimki, universal do‘konlar eng murakkab boshqariluvchi obyekt bo‘lib, menejerlardan o‘ta ehtiyotkor va ishbilarmonlikni talab qiladi. Kombinatsiyalashgan (yoki kompleks) do‘konlar turli guruhdagi tovarlar bilan savdo qiladi. Ushbu do‘konlar alohida toifadagi xaridorlarning extiyojlarini kompleks qondirishga mo‘ljallangan. Eng ko‘p tarqalgan kombinatsiyalashgan do‘konlarga “Bolalar uchun tovarlar”, “Ayollar uchun tovarlar”, “Uy tovarlari”, “Dam olish tovarlari”, “Sport mollari”, “Parhez mahsulotlar” va boshqa bir qancha do‘konlar misol bo‘la oladi. Bu misollardan shu narsa ko‘rinadiki, kombinatsiyalashgan do‘konlar nooziq-ovqat tovarlari bilan savdo qilish uchun ham, oziq-ovqag tovarlari bilan savdo qilish uchun tashkil etilishi mumkin. Ushbu do‘konlar alohida kontingent xaridorlarning ehtiyojlarini kompleks qondirish orqali savdo korxonasi faoliyati uchun tanlangan bozor muhitini kengayishiga imkoniyat yaratadi. Ixtisoslashgan do‘konlar odatda umumiy talabni birlashtiruvchi ikki-uch guruh tovarlari bilan savdo qiladi. Bunga misol qilib kiyim, poyafzal do‘konlari, xo‘jalik mollari do‘konlari, non maxsulotlari dukonlari, go‘sht-baliq mahsulotlari do‘konlari va boshqa bir qator bir turdagi mahsulotga bo‘lgan umumiy talabni qondirishga mo‘ljallangan do‘konlarni keltirish mumkin. Chakana savdo tarmog‘i tarkibida ixtisoslashgan do‘konlar juda keng tarqalgan. Iste’mol bozorida belgilangan segment bo‘yicha o‘z faoliyatini chegaralash orqali savdo korxonasi alohida tovarlarga bo‘lgan xaridorlar

ehtiyojlarini zng yuqori darajada olish | imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, xaridorlarga keng qo‘shimcha xizmat ko‘rsatilishiga tanlangan ixtisoslik bo‘yicha yuqori malakali personallar tarkibini shakllanishiga erishiladi. Tor ixtisoslashgan do‘konlar bitta guruhdagi tovarlar savdosi bilan shug‘ullanadi. Tor ixtisoslashgan do‘konlar ayollar poyafzallari, elektr yoritish uskunalari, asboblar, erkaklar kuylaklari va boshqa ko‘rinishlarda tashkil etiladi. Bozor segmentini chegaralash va yanada kengaytirish, xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasini muvofiq ravishda ko‘tarish orqali ushbu turdagi ixtisoslashgan do‘konlar shaklini tanlash iste’mol bozori konyunkturasining o‘zgarib turishi bilan bog‘liq bir qator xavf-xatarlarni tug‘diradi. Ushbu xavf-xatarlarni eng ommaviy talab tovarlari va o‘z hayotiylik davrining dastlabki bosqichlarida turgan talab doirasidagi tovarlar bo‘yicha o‘z faoliyatini tor ixtisoslashtirish orqali bartaraf qilinadi. Ixtisoslashmagan (yoki aralash) do‘konlar umumiy talab bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan turli guruhdagi tovarlar bilan savdo qiladi. Universal do‘konlardan | farqli o‘laroq ixtisoslashmagan do‘konlar oziq-ovqat va nooziq- ovqat tovarlari guruhlarini chegaralangan nomenkulaturada taqdim qiladi. Ushbu shakldagi ixtisoslashmagan do‘konlar odatda qishloq joylarida tashkil etiladi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan tovarlarga ixtisoslashgan do‘kon shakllarini o‘rganish| vaqtida shunga alohida e’tibor qaratmoq lozimki, hozirgi paytda tovarlarga ixtisoslashgan do‘konlarning ko‘pchilik qismidagi assortiment profil chegarasi yuvilib ketgan manzarani eslatadi. Ixtisoslashgan va tor ixtisoslashgan do‘konlarning bir qanchasida biz mavjud tovarlar assortimentiga xos bo‘lmagan va do‘konning ixtisosligiga zid bo‘lgan bir talay tovarlarga duch kelamiz. Bu esa amaliyotchilar orasida bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida tovarlarga ixtisoslashgan do‘konlar o‘z

ahamiyatini yo‘qotgan degan mulohaza yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Ammo bu mulohazani keng doirada baxs-munozara etish orqali ko‘rib chiqish lozim. Iste’mol bozorining barqaror rivojlanmasligi sharoitida muvofiq bozor muhitini izlash, savdo korxonasi rivojlanishining dastlabki bosqichlarida “omon qolish” uchun belgilangan “yuvilib ketgan” assortiment profil chegarasi joriy maqsadlarni amalga oshirishda tadbiq qilinishi mumkin. Stragegik kelajak nuqtai nazaridan esa, uning ixtisosligiga muvofiq shakl tanlovi kat’iy belgilanishi lozim. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni kursatadiki, aynan shu tanlov savdo korxonasi rivojlanishining strategik maqsadlarini shakllantirish va amalga oshirishga zamin yaratadi. Demak, ma’lum ixtisoslikka muvofiq shakl tanlovi samarali savdo menejmentining muhim sharti hisoblanadi. 4.Do‘kon turlarini klassifikatsiyalash tamoyillari. Tovarlar sotishning belgilangan usullari bo‘yicha do‘konlar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi: a). xaridorlarga yakka xizmat ko‘rsatuvchi do‘konlar; b). tovarlarni o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish usulida sotuvchi do‘konlar; v). Tovarlarni namuna va kataloglar bo‘yicha sotuvchi do‘konlar. Alohida do‘konlar turli usullar bilan savdo qilishlari mumkin. Ammo ularni tanlash jarayonida aholiga eng ko‘p tovar sotish imkoniyatiga ega bo‘lganlari ko‘rib chiqilmog‘i lozim. Xaridorlarga yakka xizmat ko‘rsatuvchi do‘konlar savdoni sotuvchilar orqali amalga oshiradilar. Savdo xizmati ko‘rsatilishining ushbu texnologiyasi tanlovi eng avvalo, sotiladigan tovarlar assortiment spetsifikasi bilan aniqlanadi. Birinchi navbatda bunday tanlov qimmatbaxo, kichik gabaritli tovarlar savdosi bilan shug‘ullanuvchi ixtisoslashgan va tor ixtisoslashgan

do‘konlarga tavsiya qilinadi. Chunki, bu do‘konlardan savdo jarayonida xaridorlarga katta hajmdagi maslahatlar berish talab etiladi. Bundan tashqari bu xildagi do‘konlar standartlarga qiyin muvofiq keluvchi, dastlabki qadoqlangan fasovkaga mos kelmaydigan tovarlar savdosi bilan shug‘ullanganligi uchun ham (go‘sht, tirik baliq va boshqalar) xaridorlarga yakka tartibda xizmat ko‘rsatishga majburlar. Bunday do‘konlar tanlovining mezoni bo‘lib tovarlarni butligini saqlashning zarurligi ham hisoblanadi (agar do‘konlar tasodifiy kontingent xaridorlari joylarida tashkil etilgan bo‘lsa, masalan: bozorlarda, avtobus va temir yo‘l stansiyalarida). Tovarlarni o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish usulida sotuvchi do‘konlar tovarlarni xaridorlar tomonidan erkin tanlab olish prinsipiga asoslanadi. Bunday do‘konlar oddiy assortimentdagi ommaviy talab tovarlarini sotishda eng samarali hisoblanadi (masalan, universamlar). Shu bilan birga xaridorlarga yaxshi tanish bo‘lgan, barqaror xarakterdagi tovarlarni sotishda ham ushbu turdagi do‘konlar maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari shu turdagi do‘konlarni tanlash yuqori intensiv xaridorlar qatori uchun ham eng samarali hisoblanadi. Sotuvning ushbu usuli personallar sonining iqtisod qilinishiga imkoniyat yaratadi. Tovarlarni namuna va kataloglar bo‘yicha sotuvchi do‘konlar savdoni dastlabki tovar bilan tanishtirish va hisob-kitob qilish asosida amalga oshiradi. Harid qilingan tovarlarning xaridorlar uylariga yetkazib berilishini ta’minlaydi. Bunday texnologiyani tanlash eng avvalo, texnik murakkab va katta gabaritdagi tovarlar bilan savdo qiluvchi do‘konlar uchun eng samaralidir(televizorlar, muzlatgichlar, kir yuvish mashinalari, avtomobillar, mebellar, qurilish materiallarining asosiy turlari). Tovarlarning namunalari salonlar va ombor- do‘konlarga joylashtiriladi. Kataloglar bo‘yicha savdo murakkab assortimentdagi nooziq-ovqat tovarlarining barcha asosiy guruhlari, bitta do‘kon doirasida

tanlash imkoniyati ta’minlanmagan tovarlar uchun ham tashkil etilishi mumkin. Tovarlar sotuvi usulini belgilovchi tanlov do‘konining savdo- texnologik jarayonlari va xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasi asosini shakllantiradi. Bundan tashqari, u do‘konning personallari soniga, tovar zahiralari hajmiga, tovar aylanishini ta’minlash bo‘yicha harajatlar darajasiga va savdo korxonasining iqtisodiy samaradorligini belgilovchi boshqa ko‘rsatkichlariga bevosita ta’sir etadi. Sotiladigan tovarlarning narxlari darajasi bo‘yicha do‘konlar quyidagi asosiy guruhga bo‘linadi: а) o‘rta darajadagi narxlarda savdo qiluvchi do‘konlar; b) past darajadagi narxlarda savdo qiluvchi do‘konlar; v) eng yuqori darajadagi narxlarda savdo qiluvchi do‘konlar. Ushbu do‘konlarning turkumlanishi tizimi bozor ;iqtisodiyoti tizimiga o‘tish davrida aholining pul daromadlari differensiatsiyasini chuqurlashtirishga qaratilgan bo‘lib, bizning amaliyotimizda yangi tizim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘satadiki, do‘konlarning barcha turkumlanishi daromad darajasidan kelib chiqqan holda tovarlar va savdo xizmatlariga bo‘lgan real, talabni muvofiqlashtirish orqali xaridorlarga xizmat ko‘rsatish va assortiment darajasini chuqur differensiyalash imkonini yaratadi. O‘rta darajadagi narxlarda savdo qiluvchi do‘konlar turli kontingent xaridorlarning talablarini qoniqtiruvchi narxlarda tovarlarni keng assortimentini shakllantirish imkoniyatiga egadir. Past darajadagi narxlarda savdo qiluvchi do‘konlar o‘rta sifat darajasidagi arzon tovarlar hisobiga o‘z assortimentini shakllantiradi. Bundan tashqari ushbu turdagi do‘konlarda qo‘shimcha harajatlar talab qiluvchi savdo xizmati darajasi mezoni ham past bo‘ladi. Bunday do‘konlar odatda kam daromadga ega

bo‘lgan xaridorlarga xizmat ko‘rsatish uchun tashkil etiladi. Eng, yuqori darajadagi narxlarda savdo qiluvchi do‘konlar savdo korxonasi tomonidan tanlangan bozor muhiti eng yuqori daromad egalariga yuqori darajadagi narx bu yerda, do‘konning assortiment to‘plami, maxsulotning yuqori sifati, keng qo‘shma savdo xizmati, shuningdek, savdo zali interyerini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan yuqori darajadagi harajatlarga asoslanadi.

Adabiyotlar: 1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 2.И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 3. Бланк И.А. «Торговый менеджмент», «Украинско-финский институт менеджмента и бизнеса». Киев 1997 г. 4 Лукашевич В.В. «Основы менеджмента в торговле», Москва, «Экономика» 1998 г. 5. Хисрик Р., Джексон Р. «Торговля и менеджмент», Москва, «Филин» 1995 г. 6. Гревнов А.И. и др. «Совершенствование управления торговлей», Москва, «Экономика» 1990 г. 7. Торговое дело: Экономика, маркетинг, организация. М.: Инфра-М, 2002, С.560 8. Том Хопкинс. Исскуство торговать. М.:2002, С.416 9. Петров П.В., Соломатин А.Н.Экономика товарного обращения. М.: Инфа-М, 2001, С.220 10. Поведение потребителя. Практикум. Минск. Новое знание, 2002, С.123 11. Коммерческо-посредническая деятельность на товарном рынке. Учебник под ред. Проф. А.В.Зверьянова. Екатеринбург,2002, С.560 12. Юлдашев Н.К., Козоков О.С. Менежмент. Т.: Фан, 2004, С.213 13. Вергилес Э.В. Менеджмент (практические навыки): Учеб. пособие – М. 2004.-80с.

14. Воронина Э.М. Менеджмент предприятия и организации: Учебно- практ. пособ. - М.: 2004.-256 с. 1 5 .Босчаева З. Н. Управление экономическим ростом. М.: ЗАО « Экономикс», 2004 1 6 .Развитие организации и Н R -менеджмент. М.: Независимая фирма «Класс», 2004 1 7 .Майкл У. 50 Методик менеджмента. 2004 18 .Волгин В.В. Тор говые операции. М.: 2004 19 .Ласкина Н.В. Международное торговое дело. М.: Экономика, 2004 20. www . edu . ru 21. www . economics . ru 22. www.torg.uz 23. www.uzbussines.unitech.uz 24. www.cer.uz

O'xshashlar

Savdo menejmentining strategiyasi.

Savdo menejmentining funksiyalari va mexanizmi

Savdo menejmentining mohiyati va vazifalari.

Sug‘urta kompaniyasining tashkiliy asoslari

Auditorlik faoliyatining tashkiliy asoslari