Savdo korxonalarida xaridorlarga xizmat kursatish jarayonlarini boshkarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Savdo korxonalarida xaridorlarga xizmat kursatish jarayonlarini boshkarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Savdo korxonalarida xaridorlarga xizmat kursatish jarayonlarini boshkarish Reja: 1.Savdo korxonalarida xizmat ko‘rsatish darajasini shakllantiruvchi asosiy elementlar tizimi. 2.Do‘konlarda tovarlar assortimentini shakllantirish. 3.Tovarlarni sotish usullari va qo‘shimcha xizmatlarni tashkil etish. 4.Ichki do‘kon reklama va axborotini tashkil etish.

Savdo korxonalarida xizmat ko‘rsatish darajasini shakllantiruvchi asosiy elementlar tizimi. Savdo menejmenti funksiyalari majmuida do‘konda xaridorlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini boshqarish yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu funksiyani savdo korxonasi rivojlanishini ta’minlash va uning faoliyati samaradorligini oshirishdagi katta ahamiyatini hisobga olgan holda bu funksiyani amalga oshirishiga katta e’tibor qaratilishi kerak.Bu katta ahamiyat nima bilan belgilanadi? Avvalo, do‘konlarda xaridorlarga savdo xizmat ko‘rsatishning yuqori daraja (saviya)sini ta’minlash savdo korxonasining iste’mol bozoridagi raqobatda ishtirok etishi, uning raqobatlashish afzalligini shakllantirishning amaldagi shakllaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Xaridorlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini boshqarish (XXKJB) menejerlarning savdo korxonasining iste’mol bozoridagi raqobatlashish holatini, uning hayotiylik davri bosqichini, uning mavjud mehnat, moddiy va moliyaviy resurslari potensialini hisobga olgan holda ishlab chiqqan qarorlarini murakkab yigindisi sifatida qaraladi. Bunday boshqaruv qarorlari yig‘indisi savdo korxonasining tanlangan bozor bo‘lagini o‘zgartirib olishini asosiy mexanizmlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, XXKJB savdo korxonasi faoliyatini aks ettiruvchi, uning moliyaviy holatiga katta ta’sir qiluvchi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlarni boshqarish bilan ajralmas bog‘liq. Bu boshqaruvning samaradorligi savdo korxonasining tovar aylanish hajmiga, daromadlari va savdo summasiga, demak, uning kelgusidagi rivojining moliyaviy ta’minoti imkoniyatlariga tug‘ridan-tug‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Xaridorlarga xizmat ko‘rsatishning yuqori saviyasi hamda savdo korxonasini iste’mol bozoridagi shu sohada erishgan munosib o‘rni uning «gudvil»i yoki katta obruyini shakllantirishi va muvofiq ravishda korxonaning sezib bo‘lmas aktivlari

hisobiga bozor qiymatini oshirishga ham e’tibor qaratish muhimdir. Nihoyat, do‘konda xaridorlarga xizmat ko‘rsatishning muvofiq saviyasini ta’minlashda savdo korxonasi menejerlarning xo‘jalik faoliyatining oxirgi natijalarini ta’minlashga qaratilgan aqliy idorasi paydo bo‘lishidagina emas, balki ularning savdo xizmati jarayonida xaridorlar huquqini ta’minlash bilan bog‘liq qonunchilik va boshqa normativ aktlar talablaridan kelib chiqadigan majburiyatlari ham hisoblanadi (bu talablar xaridorlar huquqini himoya qilish hakidagi qonunda, savdo faoliyatini tartib bilan amalga oshirishidan, oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlar sotish foydalaridan va boshqa normativ aktlardan aniqlangan). XXKJB funksiyasining katta ahamiyati uning savdo menejmentining strategik funksiyalari darajasiga ko‘taradi, qaysiki savdo korxonalarida shu sohadagi strategik maqsadlarni va ularni amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish bilan ta’minlanishi kerak. «Do‘konda xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasi» ma’nosi umumiy harakterga ega bo‘lgan ham, u shu darajani ta’minlashda turli rol o‘ynovchi aniq elementlar qatori yordamida aniqlanadi. Maxsus tekshirish olib borish jarayonida aniqlangan, savdo ekspertlar fikriga ko‘ra eng muhim elementlar qatoriga quyidagilar kiradi. 1.Xaridorlarga kontingent xizmat ko‘rsatish talabini qondirishni ta’minlovchi yirik va barqaror assortimentli tovarlarni do‘konda mavjudligi. Xaridorlarni do‘konga tashrif buyurishi bilan bog‘langan asosiy ko‘zlangan maqsadi, ushbu do‘konning tovar ixtisoslashuvining tegishli shakli doirasi bilan belgilanadigan muayyan tovar guruhlariga bo‘lgan talabni qondirishdan iboratdir. Xizmat ko‘rsatiladigan xaridorlar ro‘yxatining ixtiyori spetsifikasini hisobga oluvchi tovarlarning keng tanlovini ta’minlash ularning talabini qondirishning muhim sharti bo‘lib hisoblanadi va ular tomonidan xizmat ko‘rsatishning yuqori xizmat ko‘rsatishi saviyasining asosiy sharti sifatida qaraladi. Ushbu do‘konning doimiy xaridorlari uchun, shuningdek, harid qilishning

doimiy imkoniyatini kafolatlovchi assortimentning barqarorligi muhim rol uynaydi. Do‘konda tovarlarning keng va barqaror assortimentining mavjudligini, xaridorlarga xizmat ko‘rsatish yuqori saviyasini ta’minlashga ustun elementi sifatida qarash kerak. 2.Do‘konda yanada katta qulayliklarni va harid qilishga sarflanadigan vaqtni minimallashtirishni ta’minlovchi progressiv tovarlarni sotish usullarini qo‘llash. Sotuvda zaruriy tovarlarni mavjud bo‘lishida xaridorlarning savdo xizmati darajasiga qo‘yilgan asosiy talablarini mohiyati harid qilishda yanada katta qulayliklar va minimal vaqt sarf qilgan holda amalga oshirishdan iboratdir. Xizmat ko‘rsatish jarayonini tashkil etish bilan birga xaridor xatti-harakatining muhim psixologik xususiyatini bilish kerak, chunki xaridor tovarlarni ko‘rish va tanlashga o‘zok vaqt sarflashi mumkin, lekin tovarlarni ko‘rish, tanlash uchun navbatlab kutishda vaqtni yo‘qotish; harid to‘lovini to‘lash kabi narsalarga vaqtini yo‘qotish xaridorlarni g‘azablantiradi. Do‘konda spetsifikaga muvofiq tovarlar sotishning an’anaviy usulida keng foydalanish xaridorlarni harid qilishga ketadigan vaqt sarflarini kamaytirish imkonini beradi. Bu element xaridorlarga xizmat ko‘rsatish yuqori saviyasini ta’minlashni muhim tizimi sifatida 3.Xaridorlarga sotilayotgan tovarlar xususiyati bilan bog‘liq qo‘shimcha savdo xizmatini ko‘rsatish. Tovarlarni harid qilish jarayonida katnashadigan bunday xizmatlar tizimining vujudga kelishi, shuningdek, xaridorlarga sotuvdan so‘ng xizmat ko‘rsatish ularning tovarlarga bo‘lgan talabi bilan qo‘shilgan holdagi xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirishni ta’minlaydi. Bu savdo xizmatining yuqori saviyasini hamda xaridorlarning muvofiq xush ko‘rishliklarini shakllanishini muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. 4.Ichki do‘kon reklama va axborot vositalaridan keng foydalanish. Bu vositalar xaridorlarning xabardorligini oshiradi. Tovarlarga bo‘lgan talablarining yangi

yo‘nalishlarini shakllanishiga yordam beradi va tovarlarni egallash uchun ketadigan vaqtni tejash imkonini beradi. 5.Savdo zalida xaridorlarga xizmat ko‘rsatish jarayoni bevosita amalga oshiruvchi personalning yuqori professional malakasi. Do‘kon odatda tovarlarning bitta haridi ham(savdo avtomatlaridan foydalanishdan tashqari) xaridorning personal bilan bevosita mulokotisizamalga oshirilmaydi. Xaridorning do‘kon personali bilan mulokotda bo‘lishi(birinchi navbatda, sotuvchilar, kassirlar, nazoratchi-kassirlar, savdo zalining ma’muriy boshqaruvchilari) tovarlarni tanlash, ularga tulov hakini to‘lash, haridni qadoqlash va boshqa jarayonlarda sodir bo‘ladi. Personalni yuqori professionalligi, uning xaridorlar bilan e’tiborli va shirin muomalaligi, tashqi ko‘rinishining tozaligi xaridorlarga tovarlarni sotish va savdo xizmat ko‘rsatish jarayonida qulay ruxiy muhit yaratishning muhim sharoitlaridan hisoblanadi. 6.Tovarlarni sotish qoidalariga va do‘kon savdo qilish tartibiga to‘lik rioya qilish. Davlat tomonidan qonuniy ravishda xaridorlar huquqlarini himoya qilish o‘z aksini davlat organlari tasdiklagan tovarlar sotish qoidalarini va savdo faoliyatini olib borish tartibi va normativ talablarda topadi. Bu normativ hujjatlarning talablariga to‘liq rioya qilish do‘konda xaridorlarga xizmat ko‘rsatishning zaruriy darajasini shakllantiradi, ya’ni bu xizmat ko‘rsatishning minimal sandarti sifatida karaladi. Ko‘rsatilgan normativ talablarning buzilishi o‘z imidji tug‘risida o‘ylayotgan savdo korxonasi uchun yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holdir. Do‘konda xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasini ifodalaydigan har xil element uni aniq ifodalovchi ko‘rsatkichlarga ega va zarur bo‘lganda miqdoriy namoyon bo‘lishi mumkin. Bu miqdoriy baholash uchun do‘konda xaridorlarga savdo xizmati ko‘rsatish darajasini ifodalovchi alohida element kabi shart-sharoit tug‘diradi. Do‘kon faoliyati spetsifikasiga bog‘liq holda bu ko‘rsatkichlar tizimi qisqartirilishi yoki to‘ldirilishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlardan alohida hisob usulga

keyingi bo‘limlarda ko‘riladi. Alohida ko‘rsatkichlarni miqdoriy baholash savdo korxonasi menedjerlar bilan do‘konlarning ishlashini davriy tekshiruvini talab qiladi. Bunday tekshiruv kvartalda bir marta bajarish tavsiya etiladi. Savdo korxonasi tomonidan aniqlanadigan alohida ko‘rsatkich va elementlar ahamiyatini hisobga olganda ushbu korxonaning rivojlanish vazifalari va faoliyatlari sharoitlaridan tashqari alohida do‘konlarda xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasini murakkab baholash tashkil etiladi. Bu baholashning natijalari xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasini yuqori ko‘rsatkichlarini ta’minlovchi do‘kon personalini qo‘shimcha rag‘batlantirish uchun foydalaniladi, shuningdek savdo korxonasini keyingi rivojlanishiga va uning raqobatbardoshliligini oshirishga qaratilgan resurs, zahiralarni qidirish uchun foydalaniladi. 2.Do‘konda tovarlar assortimentini shakllantirish. Xaridorlarga xizmat ko‘rsatishning zaruriy darajasi va savdo korxonasi faoliyatining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari o‘sishini ta’minlash korxona do‘konlaridagi tovar assortimentini to‘g‘ri shakllantirishga bog‘liq, Assortimentni shakllantirish o‘zi bilan birga do‘konda barcha farqlantiruvchi belgilar bo‘yicha differensiallashtirilgan turli tovar guruhlarini sotish uchun ta’minlash jarayonini namoyon qiladi. Do‘konda tovar assortimentini shakllantirish jarayoni uning tovar ixtisoslashuvi shaklidan, savdo maydonining o‘lchovidan kelib chiqishi kerak va xaridorlar kontingentiga xizmat ko‘rsatish talabini qidirishga va uning faoliyatining yuqori daromadini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Do‘kon uchun tovarning zaruriy assortimentini tanlash jarayonida qator umumiy tamoyillarni boshqarish kerak bo‘ladi. Tovarlar assortimentini shakllantirishning asosiy tamoyili bo‘lib, xaridorlar

kontingentiga xizmat ko‘rsatish uchun tanlangan talab xususiyatiga bog‘liqligini ta’minlash hisoblanadi. Iste’mol bozoriga savdo korxonasining muvaffakkiyatli kirib kelishi va mustaxkamlanishi tovarlar aniq assortimentini shakllantirishda u yoki bu bo‘lakni qidirish va to‘lik egallash bilan bog‘liq. Do‘konda tovarlar assortimentini ratsional ko‘rish iste’mol bozorida tanlangan segment doirasida xaridorlar talabini kompleks qidirishni nazarda tutadi. Bu tamoyilning amalga oshirilishi aniq iste’mol kompleks yoki mikro kompleks doirasida uni iste’mol kompleksini hisobga olganda tovarlar assortimentini shakllanish prinsipi xaridorlarga qulaylik tug‘diradi, tovarlar bilan tanishish jarayonini osonlashtiradi, harid qilishga ketadigan tavakkalchilik sarfini kamaytiradi. Do‘konda tovarlar assortimentini shakllantirishning muhim tamoyilining kengligi va chukurligini to‘liq ta’minlash hisoblanadi. Assortiment kengligi deyilganda shakllanayotgan assortiment ruyxatiga kiruvchi tovar guruhlari va guruhchalari tushiniladi: chuqurligi deyilganda esa alohida iste’mol va sifat belgilari bo‘yicha tovarlar turini soni (fason, model, o‘lchamlari va boshqa ko‘rsatgichlarga ko‘ra) tushuniladi. Do‘konda tovarlar assortimentining kengligi va chuqurligi bir qator omillarga bog‘liq, ulardan asosiysi bo‘lib tovar iste’mol bozoriga bo‘lgan talabning ahvoli hisoblanadi. Tovar assortimentining shakllantirishda muhim tamoyillardan biri uning barqarorligini ta’minlashdir. Kundalik talab bo‘lgan tovarlar sotilishida bu tomoyilning nazorat qilinishi birlamchi ahamiyatga ega. Do‘konda tovarning barqaror assortimentini xaridorlarni tovar qidirishga ketgan tavakkalchilik sarfini kamaytirish, hamda muhim savdo - texnik jarayonlarni standartlashtirish va ularni moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarga minimal harajatlar bilan bajarishni tashkil qilish imkonini beradi. Va nihoyat, do‘konda tovarlar assortimentini to‘g‘ri shakllantirish tamoyilidan biri

uning faoliyatining rentabel sharoitlarini ta’minlash hisoblanadi. Rentabellik bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitlarida istalgan savdo korxonasini zaruriy sharoitlarda funksiyalashtirishdir. Do‘kon tovarlar assortimentini shakllantirish jarayoni ko‘rib chiqilgan tamoyillarni hisobga olgan holda quyidagi to‘rtta bosqichlarda amalga oshiriladi: 1.Do‘kon sotiladigan tovarlarning asosiy guruh va guruhchalari ro‘yxatini aniqlash; 2.Iste’mol kompleksi va mikrokompleksi doirasida alohida tovar guruhlari va guruhchalarini taqsimlashni amalga oshirish; 3.Alohida iste’mol kompleksi va mikrokomplekslar doirasida tovarlarning turlarini miqdori aniqlanadi; 4.Xaridorlar kontingentlariga xizmat ko‘rsatishda sotiladigan, berilgan do‘kon uchun tovarlar aniq assortimentining ro‘yxati ishlab chiqiladi. Do‘konda sotiladigan tovarlarning asosiy guruhlari va guruhchalari tovar ixtisoslashuvi shakliga va xaridorlar kontingentiga xizmat ko‘rsatish spetsifikasiga bog‘liq. Bu ko‘rsatkichlar bilan o‘zaro aloqa savdo zali maydoniga alohida tovar guruhlarini ratsional joylashtirishni ta’minlash jarayonida ko‘rib chiqilgan edi. Iste’mol kompleksi va mikro komplekslar doirasida tovarlarning alohida guruhlari va guruhchalarini joylashtirish jarayonida birinchi navbatda ularning miqdori va nomi aniqlanadi. Bu bosqichda assortimentni shakllantirish univermaglarda olib borilishi katta ahamiyatga ega. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, univermaglarda iste’mol kompleksi bo‘yicha guruhlangan assortiment tovar oboroti savdo zalining 1 kv.metr maydonida 12%dan oshadi, harid qilishga ketgan xaridorlarning vaqti sarfi esa 17% dan kam. Ular kompleksining miqdori va nomini aniqlovchi asosiy omil bo‘lib do‘kon savdo maydonining o‘lchami hisoblanadi. Bu bilan bir qatorda korxona tovar aylanmasining amaldagi (yoki

rejalashtirilayotgan) strukturasi alohida tovar guruhlari savdosi bo‘yicha ixtisoslashtirilgan boshqa do‘kon turlarini yaqkinda joylashtirish va boshqa bir qancha omillarni e’tiborga olish kerak. Bu masala bo‘yicha olib borilgan maxsus tadqiqotlar natijalari univermaglar uchun iste’mol komplekslarining quyidagi nominal номенклатурасини тавсия қилишга imkon beradi: • bolalar uchun tovarlar • ayollar uchun tovarlar • erkaklar uchun tovarlar • uy uchun tovarlar • uy-ro‘zg‘orda madaniyat va bo‘sh vaqtni rejalashtirishni tashkil etish • tikish va to‘qish uchun tovarlar. Iste’mol kompleksining keltirilgan nomenklaturasi taxminiy hisoblanadi, uni aniq sharoitlarni hisobga olgan holda aniqlash mumkin. Iste’mol komplekslari doirasida doimiy hamda falsafiy tashkil etiladigan mikrokomplekslar ajratiladi. Doimiy mikrokomplekslar tashkilotlariga katta ahamiyat berish lozim. Alohida iste’mol komplekslari tashkilotlari doirasida doimiy mikrokomplekslarning misollari keltirilgan: 1. Bolalar uchun tovarlar: - yangi tug‘ilgan chaqaloqlar va bog‘cha yoshidagi bolalar uchun tovarlar; - qiz bolalar uchun tovarlar; - o‘g‘il bolalar uchun tovarlar; - bolalar mebeli va aravachalar; -o‘yinchoqlar; - yosh usta. 2. Ayollar uchun tovarlar: - bahorgi, kuzgi va qishki kiyimlar; - koftalar va bluzkalar;

- kostyumlar va yubkalar; - kuylaklar; - uy va sport kiyimlari; - poyafzal; - ayol pardozining buyumlari; - kelinlar uchun tovarlar; - ayollar uchun sovg‘a komplektlari. 3. Erkaklar uchun tovarlar: - bahorgi, kuzgi va qishki kiyimlar; - kostyumlar va shimlar; - kuylaklar va puloverlar; - uy va sport kiyimlari; - poyafzal; - erkak pardozining buyumlari; - erkaklar uchun sovg‘a komplektlari. 4. Uy tovarlari: - ovkat tayyorlash va saqlash, stolni servirovka qilish uchun tovarlar; - kvartirani yig‘ish buyumlari; - kvartirani tozalash va kir yuvish buyumlari; - oshxona va ko‘rpa-yostiq jildi. 5. Uy-ro‘zgorda madaniyat va bo‘sh vaqtni rejalashtirishni tashkil etish: -musiqiy-qiziqarli tovarlar, fototovarlar; -kompyuterli texnika; -ishlash va o‘qish uchun tovarlar; -shaxsiy gigiyena buyumlari; -sport uyinlari. 6. Tikish va to‘qish uchun tovarlar:

-ustki kiyimlar uchun matolar; -kuylak va koftalar uchun matolar; -ichki kiyim matolari; -to‘qish uchun jun sintetika, tugmalar, alohida furnitura; -tikish va to‘qish uchun jixozlar. Iste’mol kompleks univermaglarning doirasida doimo fasliy mikrokomplekslar tashkil etilishi mumkin. Ular qoida bo‘yicha bayramlardan oldin yoki kuzgi-qishki yoki bahorgi-yozgi mavsumning doimiy mikrokomplekslar maydoni qisqartirilishi davrida tashkil etiladi. Iste’mol kompleksi doirasining alohida holatlarida fasliy mikrokomplekslarni tashkil etish uchun mahsus maydonlar ko‘rib chiqilgan. Tovarlar assortimentini ko‘rishning kompleks tamoyili faqatgina nooziq-ovqat tovarlari do‘konida ko‘llanilavermaydi. «Bolalar uchun tovarlar», «Ayollar uchun tovarlar», «Erkaklar uchun tovarlar», (Ximik tovarlari),«Uy-ro‘zg‘orda madaniyat», «Sport va turizm» tovarlar assortimenti do‘kon ixtisoslashuviga muvofiq mikrokompleks to‘lik nomenklaturasi bo‘yicha guruhlanishi mumkin. «Kiyim-kechak», «Galenteriya-parfyumeriya» va boshqa tovar assortimentlari ixtisoslashgan do‘konlarda alohida mikrokomplekslar ko‘rinishida komplekslanishi mumkin. Assortiment shakllanishining keyingi bosqichi sotilayotgan tovarlar miqdorini ularning ajralib turadigan xususiyatlari bo‘yicha aniqlash hisoblanadi. Tovar ixtisoslashuv shakli turlicha bo‘lgan do‘konlarda turli tovarlar miqdorini aniqlash asosi bo‘lib savdo zali maydonining o‘lchami va regional iste’mol bozoridagi tovar taklifining holati hisoblanadi. Ixtisoslashuv shakli alohida bo‘lgan do‘konlar uchun turli tovarlarning tavsif etilgan miqdori bo‘ladi. Assortiment shakllanishining oxirgi bosqichi bo‘lib, do‘konda sotiladigan tovarlarning aniq ro‘yxatini ishlab chiqish hisoblanadi. Tovarlarning aniq assortiment ro‘yxatini tovarlar alohida turlarining guruhlari,guruhchalari va aniq

miqdorlari doirasida ishlab chiqish asosi bo‘lib, ma’lum regional iste’mol bozoridagi tovarlarga bo‘lgan talabni o‘rganish ma’lumotlari va tovar zahiralari aylanishining ichki guruh tahlili natijalari hisoblanadi. Tovarlar assortimenti ro‘yxati quyidagi shaklda ishlab chiqiladi: Mikrokompleks nomi(tovar seksiyasi) Tovarlar nomi Tovarlar turining miqdori Savdo davri (oylar) 1 2 3 4 Tovarlar asortimentini to‘g‘ri shakllantirishning muhim vazifasi bo‘lib, uning barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Do‘kon tovarlar assortimentining barqarorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlardan biri (xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasini baholashda foydalanadigan) barqarorlik koeffitsiyentidir va u quyidagi formula orqali ifodalanadi: Op Ku = 1 - ------ p*a Bu yerda: Ku - ma’lum davrdagi tovarlar assortimenti barqarorligi koeffitsiyenti. Oь O2, Op - tekshirish paytida sotuvda bo‘lmagan tovarlar turlarining miqdori. a - ishlab chiqarilgan assortiment ro‘yxatidan ko‘rilgan tovarlar turlarining

miqdori. p - tekshiruv miqdori. Assortiment ro‘yxatidan barqarorlik koeffitsiyentini hisoblashda tekshiruv davrida sotilmaydigan mavsumiy talabli tovarlarni chiqarib tanlash lozim. Do‘konda tovarlar assortimentining barqarorlik koeffitsiyentini optimal ahamiyati kvartal davomida quyidagilar bilan past bo‘lmasligi kerak: -universam va gastronomlar uchun - 0,90 -univermaglar uchun - 0,80 -poyafzal va kiyim-kechak magazinlari uchun - 0,75 -madaniy tovarlar, sport, xo‘jalik, galantereya tovarlarini sotish magazinlari uchun - 0,85 Do‘konlardagi tovarlar assortimentining keng va barqarorligi tovarlarni sotib olish bo‘yicha tijorat faoliyati sohasidagi chora-tadbirlar kompleksini ta’minlaydi. 3. Tovarlarni sotishda samarali usullarni tanlash va xaridorlarga qo‘shimcha xizmatlarni tashkil etish. Xaridorlarga savdo xizmati ko‘rsatish tizimining muhim elementi bo‘lib, do‘konda tovarlarni sotishda qo‘llaniladigan usul hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich faqatgina do‘kon turini shakllantirmaydi, balki u yerdagi hamma asosiy va yordamchi savdo- texnik jarayonlarning sezilarli qismining tarkibini aniqlaydi. Xaridorlar uchun u sezilarli darajada do‘konda harid qilish qulayligini va xizmat ko‘rsatishga ketgan sarflar aniqlaydi. Sotish usuli deyilganda do‘konda tovarlarni xaridorlarga sotish bilan bevosita bog‘liq hamma asosiy operatsiyalarni amalga oshirish yo‘llarining majmui tushuniladi. Do‘konda tovarlar sotishning operatsiyalari qatoriga quyidagilar kiradi:

-xaridorlarni sotilayotgan tovarlar assortimenti bilan tanishtirish; -xaridor tomonidan tovarlarni tanlash motivatsiyasini shakllantirish; -tanlangan tovarlarni saralash (ularni o‘lchash zaruratida) olib qo‘yilgan tovarlar uchun va haridni qabul qilish hisob-kitobi. Xaridorlarga tovarlarni bevosita sotish bilan bog‘liq sanab o‘tilgan operatsiyalarni amalga oshirish usullari ma’lum diapazonda - do‘kon ishchilari tomonidan xaridorlarga to‘lik xizmat ko‘rsatishdan to xaridorlarni o‘z-o‘ziga to‘lik xizmat ko‘rsatishgacha o‘zgarib turadi. Bu diapazon doirasida, shuningdek, xaridorlarni qisman olib qo‘yilgan tovarlar uchun va haridni qabul qilish hisob-kitobi. Joylangan tovarlarni saralash (ularni o‘lchash zaruratida) xaridorlarga tovarlarni bevosita sotish bilan bog‘liq sanab o‘tilgan operatsiyalarlarni ma’lum diapazonda - do‘kon ishchilari tomonidan xaridorlarga to‘liq xizmat ko‘rsatishdan to xaridorlarni o‘z-o‘ziga to‘liq xizmat ko‘rsatishgacha o‘zgarib turadi. Bu diapazon doirasida, shuningdek xaridorlarni o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishni ajratish mumkin (yoki do‘kon ishchilari tomonidan ularga qisman xizmat ko‘rsatish). Bu usullarni shakllantirishni aniqlovchi tamoyillarni hisobga olgan holda xaridorlarga tovarlarni bevosita sotish bilan bog‘liq asosiy operatsiyalarni amalga oshirilishida sotish usullari seffrensiyalanadi va prinsipial ravishda 4 ko‘rinishga olib keladi: 1. Xaridorlarga yakka xizmat ko‘rsatish bilan tovarlarni sotish. 2. Tovarlarga xaridorlarni erkin ravishda kelishi bilan sotilishi. 3. Xaridorlarga tovarlarni namunalar bo‘yicha sotish. 4. Xaridorlarga to‘liq o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishda tovarlarni sotish 1. Xaridorlarga yakka xizmat ko‘rsatish bilan tovarlarni sotish («yakka xizmat ko‘rsatish») o‘zidan sotuvchi ishtirokida hamma asosiy operatsiyalar amalga oshiriladigan sotish usulini namoyon qiladi. Bu tovarlarni sotishning ancha qiyin

usulidir, biroq u xaridorlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini yakkalashtirish, tovarlar tanlash motivatsiyasida ularga ko‘maklashish imkonini beradi. Sotuv jarayonini arzonlashtirish maqsadida butun mamlakatlarda bu usulni qo‘llash bilan tovarlarni sotish hajmi pasayish tendensiyasi kuzatiladi. Bu usulni qo‘llash faqat konsultatsiyaning sezilarli ko‘lamini talab qiluvchi va ularni tanlashda saqlashni ta’minlovchi muhim chora-tadbirlarni talab qiluvchi tovarlarga samaralidir. 2.Tovarlarga xaridorlarni erkin ravishda kelishi bilan sotilishi («erkin kirish») o‘zidan tovarlarni ishchining xizmat ko‘rsatish joyi yoki ishlash joyiga ochiq tarqatish sotuv usulida namoyon bo‘ladi. Bu usul xaridorlarga ishchi bilan quyidagi operatsiyalarni (tortish, hisoblash, qadoqlash) amalga oshirish bilan tovarlarni erkin tanlash va ko‘rish imkonini beradi. Bu usulga xaridorlarning tovarni mustaqil ravishda tanlashga halaqit beradigan tovarlar sotuvi kirmaydi. Bu sotishlar usulining yanada kengayishi meva-sabzavot tovarlarni sotishda o‘z aksini topdi. 3.Xaridorlarga tovarlarni namunalar bo‘yicha sotish («namunalar bo‘yicha sotish») o‘zidan erkin kirib kelishi ta’minlangan, individual namunalarda ko‘rsatilgan tovarni sotish usulini namoyon qiladi. Xaridor tovarni mustaqil ko‘rgandan sung va uni tanlash motivatsiyasini shakllanishida, tovarga to‘laydi va haridni analogik tovarlarning shakllangan zahirasidan oladi (bu zahira ishchining ishlash joyida, do‘kon omborlarida, ishlab chiqaruvchining omborxonalarida shakllanishi mumkin). Bu usulning turlari bo‘lib, kataloglar bo‘yicha tovarlarni sotish hisoblanadi («yuboriluvchi savdo»). Kachon tovarlarning tabiiy namunalari o‘rniga ularning variantlari ko‘rsatilgan, suratlari bilan kataloglari tavsiya etilsa, u holda tovarlar tanlanib, unga tulov to‘langanidan sung u xaridorga pochta orqali yoki ishlab chiqaruvchi yoki boshqa yetkazib beruvchining yakin omborxonalaridan yetkaziladi. 4.Xaridorlarga to‘liq o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishda tovarlarni sotish («o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish») o‘zidan savdo zalida ochiq joylashtirilgan hamma tovarlarga

xaridorlarning erkin kela olishi va savdo zalida ochiq joylashitirilgan tovarlarni xaridor mustaqil tanlashi va ularni to‘lash joyiga yetkazishi hamda ularga uyumlar chizig‘ida yoki do‘kondan chiqishda markaziy to‘lash tugunida to‘lash sotish usulini namoyon qiladi. Bu usul bilan tovarlar guruhining ko‘pchilik sonini sotish mumkin. Shu tufayli bu usul do‘kon personali uchun ancha qiyin hisoblanadi, u mamlakatimizda va chet el amaliyoti savdo tashkilotlarida keng rivojlangan. Oxirgi yillar adabiyotida tovarlarni sotish usullari soniga yuqoridagilar bilan bir qatorda, shuningdek, tovarlarni oldingi buyurtma qilish bo‘yicha sotish kiradi. Bunday usul, bizning fikrimizcha, yaxshi hal kilinmagandir. Tovarlarni oldindan buyurtma qilish bo‘yicha sotish o‘zidan ularni sotish usuli namoyon kilmaydi, balki turli sotish usullari bo‘lgan do‘konlarda xaridorlarga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmat turlaridan biridir. O‘zimizning amaliyotimizda oldindan buyurtma qilish bo‘yicha tovarlarni sotadigan do‘konlarning mustaqil turlarini tashkil etish harakati tarqalishiga erishilmadi. (U do‘kondagi assortimentga tur yoki yakka buyurtma asosini tashkil qiluvchi taqchil tovarlarni kiritish bilan ifodalanadi). Do‘konda tovarlarni sotish usullarini turkumlash tizimida yuqorida ko‘rilgan 1- usul - an’analigiga, qolganlari esa - progressivga kiritiladi. Ularning progressivligi an’anali usulga munosabati bo‘yicha, birinchidan, xaridorlarga tovarlarni tanlashda katta erkinlik berishi va xizmat ko‘rsatishni kutish vaqtini qisqartirish, ikkinchidan, personal uchun qiyin emas va tejamli bo‘lganligi sababli do‘konga ulardan foydalanishda ma’lum iqtisodiy samara berishi bilan aniqlanadi. Xaridorlarga savdo xizmati ko‘rsatish tashkilotlari jarayonida savdo menejmentini asosiy vazifasi bo‘lib, xaridorlar kontingentiga xizmat ko‘rsatish spetsifikasi va sotiladigan tovar guruhlari xususiyatlariga muvofiq ko‘p darajada sotish usullarini tanlash hisoblanadi. Tovarlarning alohida guruhlari va guruhchalari bo‘yicha tavsiya etilgan sotish usullari 12-jadvalda berilgan.

Tovarlarni sotish turli usullarini qo‘llash bilan qator baholovchi ko‘rsatkichlar bog‘langan va bu ko‘rsatkichlar xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlardan eng ahamiyatlisi bo‘lib, do‘kon tovar aylanishining umumiy hajmida progressiv usullarni ifodalash bilan tovarlarni sotish solishtirma og‘irligi va xaridorlarning xizmat ko‘rsatishni kutishga sarflagan vaqtining o‘rtacha hajmi hisoblanadi. Do‘kon tovar aylanishining umumiy hajmida progressiv tovarlarni qo‘llash bilan tovarlarni sotish solishtirma og‘irligi do‘kon alohida struktura bulinmalarining aylanishi haqidagi ma’lumotlari bo‘yicha hisoblanadi. Va bu sotish usuli quyidagi formula orqali aniqlanadi. Bu yerda: PM - do‘kon tovar aylanishining umumiy hajmida an’anaviy usulini qo‘llash bilan tovarlarni sotish solishtirma og‘irligi foizda; Os - o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish struktura bulinmalarining tovar aylanish summasi; Osd - xaridorlarga sotiladigan tovarlarni erkin keladigan struktura bulinmalarinin tovar aylanish summasi; O0b - namunalar bo‘yicha sotiladigan tovarlar struktura bulinmalarining tovar aylanish summasi; Om - hisobot davrida do‘kon tovar aylanishining umumiy hajmi. Xaridorlarning xizmat ko‘rsatishni kutishga sarflangan vaqtining o‘rtacha hajmi «pik» soatlarida olib boriladigan xronometraj o‘lchovlar asosida aniqlanadi. Bunda quyidagi asosiy elementlar bo‘yicha vaqtlar sarfi xronometrlanadi: ishchini xizmat ko‘rsatishini kutish va to‘lashni kutish. O‘lchovlar do‘konning turli struktura bo‘limlarida o‘tkazilishi kerak. Vaqt sarfining har bir elementi bo‘yicha odatda kamida yigirmata o‘lchovlar o‘tkaziladi. Xronometraj o‘lchovlarning natijalari

bo‘yicha hisob-kitoblar quyidagi formula asosida olib boriladi: bu yerda: ZO - xaridorlarni xizmat ko‘rsatishni kutishga ketgan vaqti sarfining o‘rtacha hajmi, min.; Yeo - ishchi tomonidan xizmat ko‘rsatishga ketgan aniqlangan vaqtavakkalchilik sarfining umumiy hajmi, min.; Yer - xaridorlarni hisoblanishni kutishga ketgan aniqlangan vaqt tavakkalchilik sarfining umumiy hajmi, min.; p - xronometraj o‘lchovlarning soni. Agar berilgan formulalar xronometraj o‘lchovlarda olib borilgan struktura bo‘limlarining tovar aylanishining solishtirma og‘irligiga osilgan bo‘lsa.u holda yanada aniq ma’lumotlarni olish mumkin. Tovar sotishning samarali usullarini tanlash bilan bir qatorda xaridorlarga turli qo‘shimcha xizmatlarni qilish muhim rol uynaydi. Tovar sotish jarayoni bilan o‘zaro bog‘liq nuqtai nazaridan hamma qo‘shimcha xizmatlar 3 ta asosiy guruhlarga bulinishi mumkin: 1.Tovarlarni sotish jarayonida xaridorlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar. Bu xizmatlar xaridorlarga tovarlarni tanlash, saralash va hisoblash jarayonini yanada samarali amalga oshirish imkonini tug‘diradi. 2.Sotuvdan so‘ng xaridorlarga xizmat ko‘rsatish jarayonida ularga ko‘rsatiladigan xizmatlar. Bu xizmatlar qoida bo‘yicha berilgan do‘konda xaridorlarga sotib olgan tovarlar alohida guruhlari bilan bog‘liq. 3.Aniq tovarlarni sotish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xizmatlar.Aniq tovarlarni sotilishi bilan bog‘liq bo‘lishiga karamay ular baribir xaridorlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini amalga oshirish uchun qulay sharoitlar tug‘diradi. 1- jadval

Do‘konlarda xaridorlarga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlar nomenklaturasi. 1. Aniq tovarlarni sotish bilan bog‘langan 2.Aniq tovarlarni A. Sotish jarayonida ko‘rsatilgan B. Sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatish jarayoni amalga oshiriladigan sotish bilan bevosita bog‘lanmagan 1 2 3 1.Sotuvda bo‘lgan oldindan buyurtma qilingan tovarlarni qabul qilish 2. Sotuvda vaqtincha bo‘lmagan oldindan buyurtma qilingan tovarlarni qabul qilish. 3. Alohida tovarlarni kreditga sotish. 4.Tovarlarga kredit kar-tochkalarni qo‘llash bilan to‘lash. 5.Alohida tovarlar degistatsiyasining tashkilotlari. 6.Do‘konda mutaxasislar-ning konsultatsiyasi. 7.Modani namoyish qilish. 8.Prinsipial yangi tovarlar harakatida namoyish etiladi. 9.Audiokasseta, granplastinkani eshitish uchun kabinalar tashkiloti. 10.Bayram kunlaridan oldin magazin savdo soatlarini cho‘zdirish. 1.Tovarni xaridor avtomobiliga yetkazish va ularni yuklash. 2.Sotib olingan tovarlarni uyga yetkazish.

Z.Xaridorga sotib olingan tovarlarni yetka-zish uchun taksi chaqirish 4.Xaridor uyiga sotib olingan tovarni yig‘ish va o‘rnatish. 5.Xaridor uyiga sotib olingan murakkab texnik tovarlardan foydalanishni o‘rgatish. 6.Xaridor uyida o‘tash muddati davomida tovarni almashtirish. 7.Xaridor uyida o‘tash muddati davomida tovarni tuzatishni amalga oshirish. 8.Sotib olingan matolarni yechish. 9.Sotib olingan kiyimlarni to‘g‘rilash. 10.Sotib olingan mato-lardan kiyimlar tikishga buyurtma qabul qilish. 11.Tovarlarning naqsh solinganligi. 12.Ozuka elementini al-mashtirish. 13.Foto plyonkani chiqarish va sur’atlarni bosib chiqarish. 14.Xaridor uyida shisha taralarni yig‘ish. 15.Sotish olingan tovarlarni sovg‘ali qadoqlash. 1.Do‘kondagi avto- stoyankani tashkil etish. 2.Valyuta almashtirish punktlarini tashkil etish. Z.Do‘kondagi kafeteriy va barlarni tashkil etish 4.Shaxsiy narsalarni saqlash kameralarini tashkil etish 5. Bolalar xonasini tashkil etish. 6.Dorixona kioska- larini tashkil etish. 7. Videokasseta prokatini tashkil etish. 8. Fotoavtomatlar kabinasini o‘rnatish.

9. Do‘konda telefon kabinalarini tashkil etish. 10. Shahar spravka punktlarini tashkil etish. Do‘konlarda xaridorlarga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlarning funksional xususiyati bilan bir qatorda ular, shuningdek, to‘laydigan va tekin turlarga bo‘linadi. Hamma qo‘shimcha xizmatlar turi aniq moddiy, ma’naviy va moliyaviy resurslar harajatini talab qiladi va aniq baxoga ega. Birok alohida xizmatlarni tashkil etishga bo‘lgan harajatlar tovar aylanishining oshirilishiga muvofiq binobarin qo‘shimcha harajatlar savdo faoliyatiga muvofiq kompeksatsiyalanadi. Bunday xizmatlarni do‘kon tekin asosida qo‘llashi mumkin. Bundan tashqari, alohida xizmatlarga bo‘lgan harajatlar sotilayotgan tovarlar bahosiga kiritilishi mumkin. Birok bunday amaliyot chegaraviy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Chunki sotilayotgan tovarlarga bo‘lgan o‘sib borishi iste’mol bozoridagi savdo korxonaning raqobat ahvolini sezilarli susayib borishiga olib keladi. Qimmat turuvchi xizmatlarga kelganda esa ular xaridorlarga savdo korxonasining qo‘shimcha daromadlarini shakllantirish maqsadi bilan pul to‘lash asosida taqdim qilinadi. Xizmatlarni yanada sinchkovlik differensiyatsiyasi turli baholi oriyentatsiyali do‘konlarda o‘tkazilishi lozim. Past baholi do‘konlarda xaridorlarga qo‘shimcha xizmatlar nomenklaturasi odatda minimumga olib kelinadi va bu orqali sotilayotgan tovarlar baxosini tushurish imkoni tug‘iladi. Shu vaqtning o‘zida boylar uchun do‘konlarda bu nomenklatura birinchi navbatda turli to‘lov xizmatlari hisobiga sezilarli darajada kengaytirilishi mumkin. 4.Ichki do‘kon reklama va axborotni tashkil etish.

Ichki do‘kon reklama va axborotni tashkil etish bo‘yicha savdo menejmenti funksiyalarning mazmuni xaridorlarga xizmat ko‘rsatish darajasini oshirish vazifalari, tovar aylanishining rivojlanish vazifalari va savdo faoliyatining iqtisodiy samaradorligining o‘sishining vazifalari orqali aniqlanadi. Ichki do‘kon reklama va axborot tovarlarni sotish jarayonini aktivlashishga, xaridorlar oqimini ratsional yo‘naltirishga, xaridorlarga kerak tovarlarni qidirishni egallashga ketgan vaqt sarfini kamaytirishga yordam beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va iste’mol bozorining tovarlar bilan to‘yinganligini oshirish sharoiti ichki do‘kon reklama va axborotni tashkil etish yangi ahamiyatga ega bo‘ladi va bir qator spetsifik tomonlari bilan ajralib turadi. Tovarlar sotishning an’anaviy usullarini qo‘llaydigan do‘konlarda asosan o‘z-o‘ziga xizmat qiluvchi do‘konlarda personal bilan xaridorlarning bevosita aloqasi hatto ishchilarning yetarli miqdorda ham sezilarli darajada pasaygan, shuning uchun ichki do‘kon reklama va axborotning roli ahamiyati ulrda sezilarli o‘sib bormokda. Ichki do‘kon reklama va axborot xaridorlarga xizmat ko‘rsatishni tashkil etishda turli xil rolni bajaradi va bu sohada savdo menejmenti funksiyalarning spetsifikasini aniqlaydi. Ichki do‘kon reklamasining asosiy roli alohida tovarlarni sotishni rag‘batlantirishda sotishning jarayonini aktivlashtirishdan iborat. Bu munosabatda ichki do‘kon reklamasi raqobat bozoridagi savdo korxonaning harakatdagi hujumini quroli kabi ko‘rinishi mumkin. Ichki do‘kon axborotining asosiy roli do‘kon xaridorlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini ratsionallashtirishdan iborat, ya’ni shu jarayonni hamma tashkil qiluvchilarga «axborotni yondoshishida»dir. Axborotga bo‘lgan huquq xaridorning muhim huquqlaridan biri bo‘lib hisoblanadi, ichki do‘kon axborotining alohida parametrlari davlat normativ-huquqiy aktlarga muvofiq tug‘rilanadi (birinchi navbatda tovarlar sotishning qoidalari va savdo faoliyatini amalga oshirish tartibi).

Ichki do‘kon reklamasi o‘z maqsadi qilib, potensial xaridorlar e’tiborini karatishda quyidagi 2 ta komponentlardan biriga qo‘yadi: 1.Berilgan do‘kon regional iste’mol bozori chakana savdo tarmog‘ida uni o‘ziga xosligini ajratgan holda (assortiment profilning spetsifikasi; tovarlarni sotishda alohida an’anaviy usullarni qo‘llash; xizmatlar keng nomenklaturasini taklif qilish; asosiy narx siyosati va boshqalar). 2.Do‘konlarda sotiladigan alohida tovarlarga zarurat tugilganda ularni sotilishini aktivlashtirish (birinchi navbatda, savdofaoliyatining yuqori oxirgi samaradorligini ta’minlaydigan tovarlarni sotish hakida gap boradi). Bu maqsadni takomillashtirish uchun ichki do‘kon reklamasi zamonaviy sharoitlarda sezilarli samarani olish imkonini beruvchi kengaygan arsenal vositalarda joylashadi. (8- chizma) 1.Chiroqli reklama o‘zidan chiroqning turli manbalaridan foydalanishga asoslangan reklama vositalar tizimini namoyon qiladi. Chiroqli reklamaning asosiy vositalari bo‘lib, viveskalar, chiroqli plakatlar, chiroqli tablo, yuguruvchi chiroqli yozuvlar va boshqalar hisoblanadi. Chiroqli reklama vositalarining muhim xususiyati bo‘lib, kachon do‘konlar ishni tugatgandan sung (kechki payt) boshqa reklama vositalarini to‘ldirishi hisoblanadi. Bu xususiyat bu reklama vositalari turidan foydalanishi spetsifikasini aniqlaydi. Ular qoida bo‘yicha kechki paytda shakllanadigan potensial xaridorlar harakatining asosiy oqimida joylashishi kerak. 2. Vitrina reklamasi ichki do‘kon reklama vositalarining doimo shakllanib turuvchi, eng ko‘p tarkalgan turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bunga birinchi navbatda deraza vitrinalari kiradi, ya’ni bu reklama turining asosiy vositasidir. Deraza vitrinalarini bezatishni bir necha usullari mavjud va ularni tanlashda

bezatuvchilar oldida turgan vazifalarga qarab bajariladi. Agar do‘kon tovar profilining xususiyatlari hakida reklama axboroti kerak bo‘lsa, u holda vitrinalarda tovar namunalarini psixologik va badiiy ta’sir ko‘rinishi bilan maksimal miqdorda joylashtiriladi. Agar xaridorga yangi yoki kam taniqli tovarlar reklama kilinayotgan bo‘lsa, u holda vitrina kompozitsiyalari tovarlar to‘g‘risidagi asosiy ma’lumotlar, ularni foydalanish usullari berilgan reklama plakatlari bilan bir qatorda, shuningdek, tashqi va ichki do‘kon vitrinalari ishlatilishi mumkin. Ular qoida bo‘yicha alohida tovarlarni reklama qilish uchun qo‘llaniladi. Vitrinalardagi kompozitsiyalarni iloji boricha tez-tez yangilab turish kerak, sotuvda bo‘lmagan alohida tovarlarni esa darhol almashtirish lozim. Vitrinalardagi dorilarni tez-tez almashtirilishi o‘z-o‘zidan xaridor e’tiborini karatadi. Z.Namoyish etish reklamasi tovarlarning alohida turlarini sotishni aktivlashtirish usullaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari u yangi istemol talabini shakllantirishiga yordam beradi. Namoyish etish reklamasining asosiy vositalari bo‘lib, yangi yoki texnik murakkab tovarlarni kurgazma - namoyish qilish (yangi iste’mol yo‘nalishlarni shakllantirish uchun); ko‘rgazma - degustatsiya (yangi oziq-ovqat tovarlarini reklama qilish uchun); kurgazma - sotish (tovarlarni alohida turlarini assortiment kengligini va ularga bo‘lgan talabni bir vaqtda qondirilishi uchun reklama qilish uchun) va boshqa anologik namoyish etish chora tadbirlari hisoblanadi. Bunday reklama chora tadbirlar xaridorlarni xabardor qilish bilan; ular amalga oshirilayotgan savdo zali maydonini badiiy va axborot bazasi bilan; zarur sharoitlarda mutaxassis - konsultantlarni chakirish bilan; tovar zahiralarini kerakli miqdorda tashkil etish bilan yaxshi tayyorlangan bo‘lishi kerak. 4.Do‘kon qo‘llaniladigan bosma reklama o‘z ichiga savdo zalida bevosita xaridorlarga tavsiya etiladigan turli reklama varaqarni, reklama prospektlarini, kataloglarni va boshqa anologik reklama bosma mahsulotni oladi. Reklamani bu

vositalarini tayyorlashni yuqori baholigini hisobga olgan holda ularni bosib chiqarish, qoida bo‘yicha, tovarni ishlab chiqaruvchi firmaga topshirilishi lozim (bu tovar ishlab chiqaruvchilar bilan yoki ularning regional distribyuterlari bilan kontrakt kelishuvining alohida punktida ko‘rilgan bo‘lishi mumkin). 5.Suvenir reklama do‘kon yoki alohida tovarlarning reklama qilish vositalarini qo‘llashga yo‘naltirilgan o‘zimizning amaliyotimiz uchun yangidir. Bu reklama usulining aniq tarkalishi faqat alohida savdo korxonalari tayyorlaydigan suvenir sumka - paketlarda sotib olingan tovarlarni qadoqlab joylashtirishda namoyon bo‘ladi. Chet el amaliyotida bu maqsadlarda xaridorga alohida guruh tovarlarni sotib olishda tekin beriladigan, ko‘rinishi va narxi bo‘yicha differensiallangan do‘kon emblemasi (savdo markasi) bo‘lgan turli suvenirlar tizimini kullaydi. Berilgan bo‘limda faqat radio va televideniye reklama shakllari, axborotni bosma vositalari hakida to‘xtab o‘tilmagan ichki do‘kon reklamani asosiy vositalari ko‘rilgan. Bu shaklda amalga oshiriladigan reklama kompaniyalari epizod harakterga ega va faqat alohida savdo korxonalarida olib boriladi. Bunday kompaniyalarni tashkil etish bo‘yicha tavsifnomalar bu masala bo‘yicha keng maqolalarda aks etadi va zarurat tug‘ilganda reklama agentlariga takdim etilishi mumkin. Vositalarni turli - tumanligi ichki do‘kon axborotini tashkil etish uchun ham xosdir. Bu vositalarning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: (9-chizma) 1.Axborot sxemalar do‘kon qoida bo‘yicha ikki ko‘rinishda qo‘llaniladi: qavatlar bo‘yicha alohida struktura bo‘limlarini joylashtirishni umumiy axborot sxemasi (iste’mol komplekslarini, mikro komplekslarni, tovar bo‘limlarini va seksiyalarini); va aniq tovar doirasida seksiya va bo‘limlar, mikrokomplekslarni joylashtirishni axborot sxemalari. Umumiy axborot sxemasini ko‘p qavatli savdo binolarida qo‘llaniladi, aniq qavatda struktura bo‘limlarini joylashtirish sxemasini esa - savdo zali maydoni 400kv.m. dan ortik hamma magazinlarda qo‘llaniladi. Axborot

sxemasining birinchi turini binoga kirishdan oldin yoki savdo zaliga kirishning ung tomonida yoki zinali maydonchalar o‘rtasida urnatilishi kerak. Bunda axborot sxemasining ikkinchi turida alohida struktura bo‘limlarining nomini sanab o‘tibgina kolmay,balki xaridorga ularning joylanganligi hakida katta tasavvur berishi lozim. 2.Ko‘rsatkichlar-ichki do‘kon axboroti vositalarining ko‘p tarqalgan turidir. Ko‘rsatkichlar o‘zining funksional belgilanishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: do‘kon struktura bo‘limlarining ko‘rsatkichlari; tovarning alohida guruh va guruhchalarning ko‘rsatkichlari; tovarlar katta-kichigligining ko‘rsatkichlari (kiyim,poyafzal); xaridorlarga ko‘rsatiladigan xizmatlarning alohida turlarining ko‘rsatkichlari va boshqalar. Ko‘rsatkichlar kengligi savdo zalini balandligi va maydonining o‘lchamidan iborat guruhga qarab aniqlanadi. Demak, struktura bo‘limlar yoki tovar guruhlarning ko‘rsatkichlari savdo zali maydoni 650 kv.m.gacha bo‘lgan magazinlarda 40x40 sm. yoki 50x50. sm o‘lchovlarida loyihalanadi; 3,5m balandlikdagi yirik korxonalarda -6Ox6Osm. yoki 60x80 sm; 4,5m balandlikda esa -80x80 sm. yoki 8Ox100 sm. o‘lchovida loyihalanadi. Tovar guruhlarining xaridorlarga ko‘rsatiladigan xizmat turi va harakatini yo‘naltirish ko‘rsatgichlari yozuvlar va simvollarini birgalikdagi ko‘rinishida ishlab chiqiladi. (bunda simvollar balandligi harf balandligidan 4-6 marta katta bo‘lishi kerak). Rasm ko‘rinishida ishlab chiqilgan simvollar rangi, o‘lchami va shakli bo‘yicha guruhlarga bo‘linadi. Bevosita jixozlangan joylashtirilgan tovarlar o‘lchamining ko‘rsatgichlari 8x8,10x10,15x15 o‘lchovida loyihalanadi. Bu bilan alohida jixozlarda yoki xaridorlar o‘tish joyida joylashgan ko‘rsatgichlarni ikki tomonlama qilinadi. 3.Ichki do‘kon radiosi bo‘yicha e’lon yirik do‘konlarda intensiv xaridorlar oqimlari bilan harakatdagi axborot vositasi bo‘lib hisoblanadi. Bu

e’lonlar yordamida xaridorlarni struktura bo‘limlarini va tovar guruhlarini joylashganligi, mavsumiy mikrokomplekslar tuzilganligi hakida, sotuvga kelgan yangi tovarlar haqida, xaridorlarga ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlar haqida xabardor qilinadi. Bu e’lonlarning teksti qisqa, ishontiruvchi va xaridorlarning hamma kategoriyalariga oson ta’sir etuvchi bo‘lishi lozim. 4.Plakatli axborot ichki do‘kon axborotininng arzon vositalaridan biridir. U tovarlarning turli guruhlarining sotish qoidalari haqida alohida mahsulotlarni foydalanish samarali sharoitlari haqida xaridorlarni xabardor qilishga asoslangan. Plakatli axborot odatda tekstli e’lonlar shaklida tuziladi va intensiv xaridorlar oqimi eng ko‘p bo‘lgan yo‘llardagi maxsus joylarda konsentrlanadi (konsentrlangan axborot «xaridorlar uchun axborot», «xaridor burchagi» va boshqa saxifalar bilan umumlashtirilishi mumkin). Alohida plakatli e’lonlar mazmuni xaridorlarga tekstning qisqa ko‘rinishida, shaklning osonligida, harf o‘lchovlari va qatorlar uzunligining muvofiqligida, harflar rangini mosligida tez singib boradi. 5.Narx qo‘yilgan kog‘ozchalar xaridorning savdo zalidagi butun yo‘li harakati bilan bog‘liq ichki do‘kon axborot vositalarining eng ko‘p tarqalgan turlaridan biridir. Ularning iloji boricha xaridorlarning ko‘z chiziklariga perpendikulyar joylashtirish lozim. Tayanch iboralar: Iste’mol bozori, raqobatlashish holati, xayotiylik davri bosqichlari, moliyaviy resurslar potensiali, boshqaruv qarorlari, strategik vazifalar, xizmat ko‘rsatish darajasi, barqaror assortiment,tovarlarga bo‘lgan talab, keng tanlovni ta’minlash, vaqtni minimallashtirish,xaridor talabini mohiyati,sotishni an’anaviy usuli, qo‘shimcha savdo xizmati, ichki do‘kon reklamasi, professional malaka, normativ

xizmatlar, miqdoriy baholash, ko‘rsatgichlar, elementlar.tovarlar assortimenti, tovar guruhlari va guruhchalari, iste’mol kompleksi, fasliy mikrokomplekslar, sotish usullari, tovarlarni ochiq joylashtirish, tovarlarni mustaqil tanlash, buyurtma bo‘yicha sotish, baholovchi ko‘rsatgichlar;

Adabiyotlar: 1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28 январь. №23, (3135). 2.И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 3. Бланк И.А. «Торговый менеджмент», «Украинско-финский институт менеджмента и бизнеса». Киев 1997 г. 4 Лукашевич В.В. «Основы менеджмента в торговле», Москва, «Экономика» 1998 г. 5. Хисрик Р., Джексон Р. «Торговля и менеджмент», Москва, «Филин» 1995 г. 6. Гревнов А.И. и др. «Совершенствование управления торговлей», Москва, «Экономика» 1990 г. 7. Торговое дело: Экономика, маркетинг, организация. М.: Инфра-М, 2002, С.560 8. Том Хопкинс. Исскуство торговать. М.:2002, С.416 9. Петров П.В., Соломатин А.Н.Экономика товарного обращения. М.: Инфа- М, 2001, С.220 10. Поведение потребителя. Практикум. Минск. Новое знание, 2002, С.123 11. Коммерческо-посредническая деятельность на товарном рынке. Учебник под ред. Проф. А.В.Зверьянова. Екатеринбург,2002, С.560 12. Юлдашев Н.К., Козоков О.С. Менежмент. Т.: Фан, 2004, С.213 13. Вергилес Э.В. Менеджмент (практические навыки): Учеб. пособие – М. 2004.-80с. 14. Воронина Э.М. Менеджмент предприятия и организации: Учебно-практ. пособ. - М.: 2004.-256 с.

1 5 .Босчаева З. Н. Управление экономическим ростом. М.: ЗАО « Экономикс», 2004 1 6 .Развитие организации и Н R -менеджмент. М.: Независимая фирма «Класс», 2004 1 7 .Майкл У. 50 Методик менеджмента. 2004 18 .Волгин В.В. Тор говые операции. М.: 2004 19 .Ласкина Н.В. Международное торговое дело. М.: Экономика, 2004 20. www . edu . ru 21. www . economics . ru 22. www.torg.uz

O'xshashlar

Savdo korxonalarida chakana savdo aylanmasi

Savdo korxonalarida foydani boshqarish.

Savdo korxonalarining texnik jarayonlarini boshqarish.

Savdo korxonalarida tovar aylanishining Iqtisodiy asoslari.

Savdo va xizmat ko`rsatish sohasi marketingi