Savdo korxonalarida chakana savdo aylanmasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Savdo korxonalarida chakana savdo aylanmasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Savdo korxonalarida chakana savdo aylanmasi Reja 1. Chakana savdo aylanmasi tushunchasi, tarkibi va ahamiyati 2. Savdo korxonasi chakana savdo aylanmasining tahlil qilishning asosiy yo‘nalishalri. 3. Savdo korxonasining bezarar ishlashi uchun zarur bo‘lgan minimal tovar aylanmasi hajmini hisoblash Savdo korxonasi chakana savdo aylanmasi umumiy hajmini rejalashtirish 5. Savdo korxonasi chakana savdo aylanmasini chorak va oylar bo‘yicha rejalashtirish 6. Savdo korxonasi tovar aylanmasi tarkibini rejalashtirish

1. Chakana savdo aylanmasi tushunchasi, tarkibi va ahamiyati Savdo korxonalari rivojlanishning bozor konsepsiyasiga o‘tishi ularning maqsadli funksiyalarini o‘zgartirib yubordi va bu xo‘jalik jarayonini tavsiflovchi iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimida o‘z aksini topdi. Bu avvalo chakana savdo aylanmasi ko‘rsatkichlariga taalluqli. Xo‘jalik yuritishning bozor usullari tovar aylanmasi primatidan voz kechishga olib keldi hamda iqtisodiy regulyatorlar (nvrx, soliqlar va hokazo) asosida savdo jarayonini boshqarishga tilishiga imkon berdi. Hozirgi kunda savdo korxonalarining asosiy maqsadi maksimal darajada foyda olish bo‘lib, tovar aylanmasi bu maqsadga erishishning eng muhim va zarur sharti vazifasini bajarmoqda. Savdo korxonalari sotilayotgan tovarning har bir so‘midan ma’lum miqdorda daromad olishi sababli foydani maksimallashtirish vazifasi foyda va daromadni o‘stirish, muomala xarajatlari va mehnatga haq to‘lash xarajatlarini nisabatan pasaytirishda asosiy omil sifatida tovar aylanmasi hajminini doimiy ravishda oshirishni talab qiladi. Chakana savdo aylanmasi deganda aholiga sotish kanallaridan qat’iy nazar naqd pulga iste’mol tovarlarini sotish tushuniladi. U quyidagilar tomonidan amalga oshirilishi mumkin:  savdo faoliyati asosiy faoliyat turi hisoblanuvchi chakana savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari bo‘lgan huquqiy shaxslar (magazinlar, umumiy ovqatlanish korxonalari va hokazo);  savdo faoliyati asosiy faoliyat turi hisoblanmagan huquqiy shaxslar tomonidan (firma magazinlari, sanoat korxonalari qoshidagi magazinlar va hokazo);  buyum bozori, aralash bozor va sanoat bozorida tovarlar bilan savdo qiluvchi jismoniy shaxslar tomonidan.

Jismoniy shaxslar tomonidan buyum bozori, aralash bozor va sanoat bozorida sotuvchi tovarlar hajmi mintaqaviy statistika organlari tomonidan amaga oshiriluvchi maxsus tadqiqotlar asosida aniqlanadi. Shunday qilib, chakana savdo aylanmasining mohiyatini aholining naqd pul mablag‘larini xarid qilingan tovarlarga ayirboshlash bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar aks ettiradi. Biroq chakana savdo aylanmasi tarkibiga quyidagilar ham kiritilishi mumkin:  ijtimoiy sohada huquqiy shaxslarga (kasalxona, sanatoriy, bolalar bog‘chasi va hokazolar) naqdsiz hisob-kitob yo‘li bilan sanoat mahsulotlarini sotish;  huquqiy shaxslarga tovarlarni faqat kassa apparatlaridan foydalangan holda naqd pulga sotish. Chakana savdo aylanmasi boshlang‘ich tovar-pul hisoboti va unga ilova qilinuvchi hujjatlar asosida hisobot davridagi amaldagi narxlarda hisobga olib boriladi. Chakana savdo aylanmasi hisobi aholiga tovar bilan birga sotilgan shisha idish- tovoqning qiymatini hisobga olgan holda, aholidan qaytarib olingan idish-tovoqlar qiymatini, shuningdek, aholidan qabul qilingan shisha idishlar qiymatini chiqarib tashlab yuritiladi. Tovar aylanmasi umumiy ovqatlanish chakana savdo aylanmasiga taqsimlanadi. Chakana savdo tovar aylanmasi tarkibiga quyidagilar kiradi: aholiga sotilgan iste’mol tovarlari qiymati: a) naqd pulga;  б) kredit kartochkalariga;  v) banklarning hisob cheklariga;  g) qo‘yilma egasining hisob raqamidan pul o‘tkazish hisobiga.  pochta orqali naqdsiz hisob-kitob yo‘li bilan sotilgan tovarlar qiymati; tovarning to‘liq qiymati hajmida kreditga sotilgan tovarlar qiymati;

komissiyaga berilgan tovarlar qiymati; namunalar bo‘yicha sotilgan uzoq muddat foydalaniluvchi tovarlar qiymati; aholining ayrim qatlamlariga chegirma bilan sotilgan tovarlarning to‘liq qiymati; obuna bo‘yicha sotilgan davriy matbuot nashrlari qiymati; tovar narxiga kirmaydigan, lekin sotuv narxiga ega bo‘lgan upakovka qiymati; sotilgan bo‘sh idishlar qiymati. Chakana savdo aylanmasi tarkibiga kafolat muddati davomida ishdn chiqqan tovarlar hamda barcha turdagi transport uchun talon va yo‘l chiptlari qiymati kiritilmaydi. Umumiy ovqatlanish aylanmasi tarkibiga oshxona, restoran va kafe kabi umumiy ovqatlanish korxonalarida tayyorlangan va sotilgan oshxona mahsulotlari (taomlar, yarim tayyor mahsulotlar va hokazo), non va non mahsulotlari, qandolatchilik mahsulotlarini kiritish mumkin. Umumiy ovqatlanish aylanmasida shuningdek, aholining buyurtmasi bo‘yicha uyga jo‘natilgan oshxona mahsulotlari va xarid qilinuvchi tovarlar ham hisobga olinadi. Umumiy ovqatlanish aylanmasi tarkibiga shuningdek, tashkilot xodimlariga ish haqidan ushlab qolish sharti bilan berilgan mahsulotlar qiymati, aholining ayrim qatlamlariga (maktab o‘quvchilari, nafaqaxo‘rlar va hokazo) beriluvchi va to‘laligicha ijtimoiy ta’minot organlari tomonidan qoplanuvchi mahsulotlar qiymati, oziq-ovqatlarning amaldagi qiymati miqdorida talon va abonentlar bo‘yicha berilgan mahsulotlar qiymati ham kiritiladi. Chakana savdo aylanmasi va umumiy ovqatlanish aylanmasi chakana narxlarda - qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz va savdo natsenkasini o‘z ichiga oluvchi amaldagi savdo naxlarida hisobga olinadi. Chakana tovar aylanmasi savdo korxonasining kuch-quvvatini belgilab beruvchi ko‘rsatkichlardan biri sifatida namoyon bo‘lishi mumkin, chunki uning hajmiga qarab korxona faoliyati hajmi to‘g‘risida fikr yuritish mumkin.

Chakana tovar aylanmasi korxonaning resurslaridan foydalanish samaradorligi va tovarlarni sotish uchun sarflanuvchi jami xarajatlarni tavsiflash uchun foydalanilishi mumkin. Tovar aylanmasi savdo korxonasi xo‘jalik faoliyatining yakuniy natijasini aks ettiruvchi ko‘rsatkich ekanligi sababli uni sarflangan (moddiy, mehnat va moliyaviy) resurslar bilan solishtirish ulardan foydalanishning samaradorligi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi, chunki samaradorlik ko‘rsatkichi umumiy ko‘rinishda natijalar va xarajatlarning nisbatidir. Chakana tovar aylanmasi resurslarning mehnat sig‘imi, fond sig‘imi, xarajatlar sig‘imi va kapital sig‘imini aniqlashda foydalanilishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlar yordamida korxonaning tovar aylanmasini o‘stirishni ta’minlash uchun qo‘shimcha resurslarga ehtiyojini aniqlash mumkin. Chakana tovar aylanmasi talab, tovarlarning kelib tushishi, tovar zahiralari, foyda, xodimlar soni, mehnatga zaq to‘lash xarajatlari kabi ko‘rsatkichlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi lozim. Bunda mazkur ko‘rsatkichlarning nisbati tovar aylanmasini strategik tartibga solish modellarida aks ettirilgan tarzda bo‘lishi eng optimal hisoblanadi. Chakana tovar aylanmasini strategik tartibga solishning birinchi modeli tovar talab va taklifining muvozanatlanganligini ta’minlaydi. Bunga quyidagi shartlarga amal qilinganda erishish mumkin: I П > I Т > I ТЗ > I С , bu yerda IP – tovar kelib tushishining o‘sish indeksi; IT – tovar aylanmasi hajmining o‘sish indeksi; ITZ – tovar zahiralari summasining o‘sish indeksi; IS – aholi talabi hajmining o‘sish indeksi.

Chakana tovar aylanmasini strategik tartibga solishning ikkinchi modeli savdo korxonasi xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishni ta’minlaydi. Bunga quyidagi shartlarga amal qilinganda erishish mumkin: I ПР > I Т > I ФОТ > I Ч , bu yerda IPR – foyda miqdoriningo‘sish indeksi; IT - tovar aylanmasi hajmining o‘sish indeksi; IFOT – mehnatga haq to‘lash fondining o‘sish indeksi; ICH – xodimlar sonining o‘sish indeksi. Yoki: I Р > I ПТ > I З , bu yerda IR – rentabellik darajasining o‘sish indeksi (aylanmaga nisbatan % da); IPT – bitta xodimning mehnat mahsuldorligi o‘sish indeksi; IZ – bitta xodimning o‘rtacha ish haqi o‘sish indeksi. 2. Savdo korxonasi chakana tovar aylanmasini tahlil qilishning asosiy yo‘nalishlari Savdo korxonasining chakana tovar aylanmasini tahlil qilish uning hajmi dinamikasini o‘rganish va reja mavjud bo‘lgan hollarda uning bajarilish darajasini baholashdan boshlanadi. Chakana tovar aylanmasi hajmi dinamikasini tahlil qilish o‘sishning zanjirli va bazis suratlari, shuningdek, tovar sotishning o‘rtacha yillik suratining o‘zgarishi hisobga olish yordamida amalga oshiriladi. Inflyatsiya sharoitlarida tovar

aylanmasi hajmining o‘zgarish suratlarini ham amaldagi, ham solishtirma narxlarda, ya’ni bazis yil narxlarida hisoblash kerak: Ts.sqTf.s/Its, bu yerda Ts.s- solishtirma narxlarda tovar aylanmasi hajmi; Tf.s- amaldagi narxlarda tovar aylanmasi hajmi; Its- narx o‘zgarishi indeksi. V protsesse analiza roznichnogo tovarooborota selesoobrazno opredelit yego izmeneniye kak v stoimostnom, tak i v naturalnom vo‘rajenii, kotoroye xarakterizuyet izmeneniyem fizicheskogo obyema tovarooborota. Dlya etogo neobxodimo rasschitat indeks izmeneniya tovarooborota: ITqIts*Iq, gde IT- indeks izmeneniya obyema tovarooborota; Its- indeks izmeneniya sen; Iq- indeks izmeneniya fizicheskogo obyema tovarooborota. Privedeniya formula pozvolyayet opredelit, v kakoy mere razvitiye tovarooborota v stoimostnom vo‘rajenii zaviselo ot izmeneniya sen, a v kakoy-ot izmeneniya kolichestva realizuyemo‘x tovarov. Chakana tovar aylanmasini tahlil qilish jarayonida uning qiymat va natural ko‘rinishda o‘zgarishini aniqlan maqsadga muvofiq bo‘lib, uni tovar aylanmasi tabiiy hajmining o‘zgarishi bilan tavsiflash mumkin. Buning uchun tovar aylanmasining o‘zgarish indeksini topish zarur: ITqIts*Iq, bu yerda IT- tovar aylanmasining o‘zgarish indeksi; Its- narx o‘zgarishi indeksi; Iq- tovar aylanmasi tabiiy hajmining o‘zgarish indeksi.

Yuqorida keltirilgan formula tovar aylanmasi rivojlanishi qay darajada narx o‘zgarishining qiymat ko‘rinishiga va qay darajada sotilgan tovarlar miqdorining o‘zgarishiga bog‘liq ekanligini aniqlashga imkon beradi. Agar korxonada chakana tovar aylanmasini rejalashtirish amalga oshiriladigan bo‘lsa, u holda savdo korxonasi rejasini bajarish darajasini ayrim tarkibiy bo‘linmalar bo‘yicha alohida muddat bo‘yicha hisoblash zarur. Chakana tovar aylanmasi tahlilini faqat uning hajmiga qarab emas, balki ayrim tovar guruhlari, ya’ni tovar assortimenti bo‘yicha amalga oshirish zarur. Tovar aylanmasi tarkibining o‘zgarishini tavsiflash uchun absolyut tarkibiy o‘zgarishlar koeffitsiyentidan foydalanish mumkin: К с . с . қ  (f i 1 -f i 0 ) 2 /n, bu yerda Ks.s – tovar aylanmasi tarkibining absolyut o‘zgarish koeffitsiyenti; fi1 – hisobot davri uchun jami tovar aylanmasida i-tovar guruhining ulushi (%); fi0 – avvalgi davr uchun jami tovar aylanmasida i-tovar guruhining ulushi (%); n – tovar guruhlari soni. Rejaning bajarilishi va chakana tovar aylanmasi dinamikasiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator omillar mavjud bo‘lib, ularni uch guruhga birlashtirish keng tarqalgan:  tovar reurslari bilan bog‘liq omillar;  xodimlar soni va ularning mehnat samaradorligi bilan bog‘liq omillar;  savdo korxonasining moddiy-texnika bazasidan foydalanish samaradorligi va korxonaning ish rejimi bilan bog‘liq omillar. Tovar aylanmasi muvaffaqiyatli rivojlanishining asosiy omili savdo korxonasining tovar resurslari bilan ta’minlanganligi va ulardan oqilona foydalanishdir. Chakana tovar aylanmasi hajmi tovarlarning kelib tushish davriyligi va tovar zahiralari

holatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu bog‘liqlikni quyidagi formula yordamida ifodalash mumkin: ТқЗ н - П - В - З к , bu yerda T-chakana tovar aylanmasi hajmi; Zn-davr boshiga tovarlar zahirasi; P-tovarlarning kelib tushishi; V-tovarlarning chiqib ketishi; Zk- davr oxiriga tovarlar zahirasi. Zanjirli postanovka yoki farqlash usulidan foydalangan holda qayd etilgan ko‘rsatkichlardan har birining savdo korxonasi chakana tovar aylanmasi hajmiga ko‘rsatuvchi ta’sirini aniqlash mumkin. Chakana tovar aylanmasi hajmiga savdo korxonasining mehnat resurslari bilan ta’minlanganligi va ulardan foydalanishning samaradorligi sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu bog‘liqlikni quyidagi formula yordamida ifodalash mumkin: ТқП * Ч , bu yerda T-chakana tovar aylanmasi hajmi, so‘m; CH-xodimlarning o‘rtacha ro‘yxatdagi soni, kishi; P-bitta xodimning mehnat mahsuldorligi, so‘m. Integral tahlil usulidan foydalangan holda mazkur ko‘rsatkichlarning tovar aylanmasi hajmiga ko‘rsatuvi ta’sirini aniqlash mumkin:

 Т ч қП п *  Ч +(  Ч *  П )/2, bu yerda (Tch – tovar aylanmasi hajmining xodimlarning o‘rtacha ro‘yxatdagi sonining o‘zgarishi hisobiga o‘zgarishi, so‘m; (CH – hisobot davrida xodimlarning o‘rtacha ro‘yxatdagi sonining o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi, kishi; Pp – o‘tgan yilda bitta xodimning mehnat mahsuldorligi, so‘m; (P – hisobot davrida bitta xodimning mehnat mahsuldorligi o‘tgan yilga nisbatan o‘zgarishi, so‘m;  Т ч қЧ п *  П +(  Ч *  П )/2, bu yerda (Tch – tovar aylanmasi hajmining bitta xodimning mehnat mahsuldorligi o‘zgarishi hisobina o‘zgarishi, so‘m; Chp – o‘tgan yilda xodimlarning o‘rtacha ro‘yxatdagi soni, kishi. Chakana tovar aylanmasi dinamikasiga savdo korxonasi asosiy fondlarining holati, rivojlanishi va samaradorligi hamda korxonaning ish rejimi ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Savdo korxonasi chakana tovar aylanmasi hajmi quyidagi formula yordamida aniqlanishi mumkin: Тқ S* К см * Д * В s , bu yerda T-chakana tovar aylanmasi hajmi, so‘m; S-korxona savdo zalining maydoni, m2; Ksm-korxona ishining smenalilik koeffitsiyenti;

D-korxona faoliyatida ish kunlari soni; Vs-bir smenada savdo zalining har 1m2 ga to‘g‘ri keluvchi tovar aylanmasi, so‘m. Keltirilgan formulada avvalgi yildagi ko‘rsatkichlarni hisobot davridagi ko‘rsatkichlar bilan almashtirish va olingan natijadan avvalgi natijalarni ayirib tashlash yo‘li bilan savdo korxonasi moddiy-texnika bazasidan foydalanish samaradorligi va uning ish rejimi bilan bog‘liq bo‘lgan, chakana tovar aylanmasi hajmiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash mumkin. Bu usul zanjirli podstanovka usuli deb ataladi. Tahliliy ishlar savdo korxonasining chakana tovar aylanmasi hajmini oshirishning aniqlangan zahiralaridan foydalanish chora-tadbirlari rejasini tuzish bilan yakunlanadi. 3. Savdo korxonasining bezarar ishlashi uchun zarur bo‘lgan minimal tovar aylanmasi hajmini hisoblash Savdo korxonasi chakana tovar aylanmasini rejalashtirishni korxonaning zararsiz ishlashini ta’minashi mumkin bo‘lgan minimal tovar aylanmasini aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq. Bunday tovar aylanmasi hajmi kritik tovar aylanmasi deb ataladi. Ushbu hajmni aniqlash bo‘yicha barcha hisob-kitoblar korxonaning zarasizlik nuqtasini aniqlashga olib keladi. Xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda korxona oldida vujudga keluvchi xarajatlar quyidagicha: doimiy xarajatlar, ularing miqdori uzoq vaqt mobaynida o‘zgarmaydi (ijara, amortizatsiya, bino va inshootlarga qarab turish xarajatlari, kommunal xarajatlar va hokazo). Bu xarajatlarni qoplash uchun korxona savdo faoliyatini amalga oshirishi, ya’ni tovarlarni sotishi lozim;

o‘zgaruvchan xarajatlar, ya’ni tovarlarni xarid qilish, transportirovka qilish, saqlash, qayta ishlash, navlarga ajratish, o‘rash va qadoqlash, sotish bilan bog‘liq xarajatlar. O‘zgaruvchan xarajatlar tovar aylanmasi hajmi bilan bir suratda va yo‘nalishda rivojlanadi deb taxmin qilinadi. Biroq jami xarajatlarning o‘zgarish surati ularning tarkibiga o‘zgaruvan xarajatlardan tashqari doimiy xarajatlarni ham kiritishi sababli tovar aylanmasi hajmining o‘zgarish suratilaridan farq qiladi. Natijada tovar aylanmasi hajmi o‘z kritik nuqtasida doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarni qoplashi mumkin bo‘ladi. Bunda zarur bo‘lgan minimal tovar aylanmasi hajmi korxonaning zararsiz ishlashini ta’minlaydi. Zarur bo‘lgan minimal tovar aylanmasi hajmini tovara ylanmasini tarkibiy qismlarga taqsimlab hisoblash mumkin. Chakana tovar aylanmasi sotilgan yoki sotish uyaun mo‘ljallangan tovarlarning chakana narxi yig‘indisini ifodalaydi. O‘z navbatida, chakana narx savdo korxonasining tovarni xarid qilish narxi va savdo nadbavkasidan iborat bo‘ladi. Xarid narxlari summasi sado korxonasining xarid narxlari bo‘yicha tovar aylanmasini ifodalaydi. Savdo nadbavkalari muomala xarajatlarini qoplash va korxonaning foyda olishi uchun belgilanadi. Shunday qilib, quyidagilarga ega bo‘lamiz: Т р . ц қТ п . ц . + ТН , bu yerda Tr.s – chakana narx bo‘yicha tovar aylanmasi hajmi, so‘m; Tp.s – xarid narxlari bo‘yicha tovar aylanmasi hajmi, so‘m; TN- savdo nadbavkalari miqdori, so‘m. O‘z navbatida:

ТНқИО + П , bu yerda P-foyda miqdori, so‘m; IO-muomala xarajatlari miqdori, so‘m. ИОқИО нер + ИО ност , bu yerda IOner-o‘zgaruvchan muomala xarajatlari summasi, so‘m; IOnost,-doimiy muomala xarajatlari summasi, so‘m. Т р.ц. қТ н.ц. +ИО нер +ИО ност +П. Biroq zarur bo‘lgan minimal tovar aylanmasi hajmi faqat xarajatlarni qoplashi va foyda olishni ta’minlamasligi sababli, tovar aylanmasi kritik hajmini aniqlash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Т р кр .ц қТ н.ц. +ИО нер +ИО пост , Trkr.s-chakana narxlar bo‘yicha tovar aylanmasining kritik hajmi, so‘m; Xarid narxlari bo‘yicha tovar aylanmasi xarid qilingan tovarlar hajmini yoki korxonaning tovar xarid qilish bo‘yicha xarajatlarini ularning qiymat ko‘rinishida ifodalaydi. Bu xarajatlar miqdori o‘zgaruvchan bo‘lib, kritik tovar aylanmasi hajmini quyidagi tarzda ifodalash mumkin: Т р кр . ц қЗ пер . + ИО пост ,

bu yerda Zper-o‘zgaruvchan xarajatlar. Hosil bo‘lgan tenglamani kritik tovar aylanmasi hajmiga bo‘lish yordamida quyidagiga ega bo‘lamiz: Т р кр . ц / Т р кр . ц қЗ пер / Т р кр . ц + ИО пост / Т р кр . ц . Zper/ Trkr.sqD- o‘zgaruvchan xarajatlarning chakana tovar aylanmasi ulushini 1 ga teng deb olib, quyidagiga ega bo‘lamiz: 1қД+ ИО пост / Т р кр .ц , бундан: Т р кр .ц қ ИО пост /(1-Д). Korxonaning zararsiz ishlashini ta’minlashi mumkin bo‘lgan minimal tovar aylanmasi hajmi aniqlangach, rejadagi yilda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tovar aylanmasi hajmini hisoblashga kirishiladi. Savdo korxonasi chakana tovar aylanmasi umumiy hajmini rejalashtirish Savdo korxonasi chakana tovar aylanmasi umumiy hajmini rejalashtirishda quyidagi usullar qo‘llanishi mumkin:  tajriba-statistika;  iqtisodiy-statistik;  iqtisodiy-matematik modellashtirish;

 savdo korxonasi xo‘jalik faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlarini kompleks bog‘lash usuli. Biroq bu usullarning istalgan biridan foydalanishda tovar aylamasi reajsini tuzish hisobot (rejadan avvalgi) davri uchun amaldagi tovar aylanmasi to‘g‘risida ma’lumotlar bo‘lmagan paytdayoq boshlanishini yoddan ko‘tarmaslik joiz. Shu sababli rejalashtirishda avval kutilayotgan tovar aylanmasi aniqlanib, bunda odatda real, amalga oshirish mumkin bo‘lgan kattalik tushuniladi. Odatda kutilayotgan tovar aylanmasi yilning qolgan davri uchun rejada ko‘zda tutilgandan kam bo‘lmasligi lozim: TojqTf.9m+Toj.IVkv, bu yerda Toj-hisobot davri uchun kutilayotgan tovar aylanmasi hajmi, so‘m; Tf.9m-hisobot davrining 9 oyi uchun amaldagi tovar aylanmasi hajmi, so‘m; Toj.IVkv,-hisobot davrining 4-choragi uchun tovar aylanmasi hajmi, so‘m. Bunda: Toj.IVkv,( T.il.IVkv, bu yerda T.il.Ivkv-hisobot davrining 4-choragi uchun rejadagi tovar aylanmasi hajmi, so‘m; Tovar aylanmasini rejalashtirishda uning hajmini savdo korxonasi moddiy-texnika bazasidagi o‘zgarishlar (do‘kon, rasta, filial va boshqa tarkibiy bo‘linmalarning ochilishi yoki yopilishi,) nuqtai nazaridan uning hajmini solishtirishni ta’minlash muhim shart hisoblanadi: TsonsqToj+Kuv-Kum, bu yerda Tsons-hisobot davri uchun tovar aylanmasining solishtirma hajmi, so‘m;

Kuv- hisobot yili davrida tarkibiy bo‘linmalar ishlamagan, biroq kelasi yil ishlab berishi lozim bo‘lgan davr uchun tovar aylanmasi hajmining o‘sishiga doir korrektirovka, so‘m; Kum- hisobot yili davrida tarkibiy bo‘linmalar ishlagan, biroq kelasi yil ishlamaydigan davr uchun tovar aylanmasi hajmining kamayishiga doir korrektirovka, so‘m. Tajriba-statistika usuli savdo korxonasi tovar aylanmasining kelasi yil uchun rejadagi hajmini hisobot yili uchun tovar aylanmasi solishtirma hajmi va so‘nggi 3- 5 yil uchun o‘rtacha tovar aylanmasi o‘zgarishi suratidan kelib chiqqan holda aniqlashga imkon beradi: Tn.gq(Tsons*T%)/100, bu yerda Tn.g-rejalashtirilayotgan yil uchun tovar aylanmasi hajmi, so‘m; Tsons-hisobot yili uchun tovar aylanmasi solishtirma hajmi, so‘m; T%- tovar aylanmasi hajmining o‘rtacha o‘zgarish surati, %. Savdo korxonachi chakana tovar aylanmasi umumiy hajmini hisoblashning asosiy usullaridan biri iqtisodiy-statistik usul bo‘lib, u rejalashtirilayotgan yildan oldingi bir necha yil uchun tovar aylanmasi o‘sshi to‘g‘risidagi ma’lumotlarning tekislashtirishga asoslanadi. Buni msol yordamida ko‘rib chiqamiz (1-jadval). Tekislashtirish so‘nggi uch yil uchun o‘rtacha skolzyahiy yordamida aniqlanadi: K1q(K1+K2+K3)/3q(4,8+4,2+6,0)/3q5,0%; K2q(K2+K3+K4)/3q(4,2+6,0+3,1)/3q4,4%; 1-jadval Tovar aylanmasi hajmi o‘sishini tekislashtirish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar.

K3q(K3+K4+K5)/3q(6,0+3,1+5,4)/3q4,8%. Hosil bo‘lgan qator tovar aylanmasi o‘rtacha yillik o‘sishining o‘zgarishini aniqlashga imkon beradi: (q(Kn-K1)/(n-1), bu yerda (- tovar aylanmasi o‘rtacha yillik o‘sishining o‘zgarishi, %; Kn-ichki o‘rta ko‘rsatkichlar qatorida so‘nggi ko‘rsatkich, %; K1- ichki o‘rta ko‘rsatkichlar qatorida birinchi ko‘rsatkich, %; n-qatordagi ko‘rsatkichlar soni. +uyidagiga ega bo‘lamiz: (q(4,8-5,0)/(3-1)q-0,1%. Rejalashtiriayotgan yil uchun (K6) tovar aylanmasining o‘sish qiymati o‘rtacha ko‘rsatkichlar qatorini 2 qadam ilgari surish, ya’ni (t+3) o‘tgan yildan hisobot yili (t+4) orqali rejalashtirilayotgan yilga (t+5) o‘tish orqali aniqlanadi: K6qK4+2(q3,1+2*(-0,1)q2,9%. Shunday qilib, savdo korxonasining tovar aylanmasi rejalashtirilayotgan yilda avvalgi yilga nisbatan amaldagi narxlarda 2,9% o‘sishi lozim. Agar savdo korxonasining tovar aylanmasi kutilayotgan solishtirma hajmi 159,1 mln. so‘mga teng bo‘lsa, rejalashtirilayotgan yilda tovar aylanmasi quyidagiga teng bo‘ladi: T5q(159,1*102,9)/100q163,8 ming so‘m. Tovar aylanmasi rivojlanishining asosiy tendensiyasini aniqlash uchun tahliliy aniqlash (trend usuli) usuli qo‘llanadi. Tekislashtirishda eng muhim moment tovar aylanmasi bashorati natijalari bog‘liq bo‘ladigan egri chiziq turini tanlash hisoblanadi. Grafik tahlilda aks ettirilgan yondashuvni eng asosli deb hisoblash mumkin. Y ming so‘m

160 150 140 130 0 1 2 3 4 5 X, йиллар 1-rasm. Savdo korxonasi chakana tovar aylanmasi hajmi dinamikasi Chakana tovar aylanmasi hajmi dinamikasiga misolni ko‘rib chiqamiz (1-rasm). Tasavvur qilaylik, savdo korxonasining chakana tovar aylanmasi chiziqli funksiya asosida rivojlanadi: yqa+bt, bu yerda y-chakana tovar aylanmasi hajmi, so‘m; t-vaqt omili, yil; a,b-model parmetrlari. Parametrlar quyidagi normal tenglamani yechish yordamida eng kichik kadrlar usuli bilan topiladi: ((qan+b(t ((ytqa(t+b(t2 Olingan model vaqt omili 1 yilga o‘sganda savdo korxonasi chakana tovar aylanmasi hajmi o‘rtacha 6,58 ming so‘mga o‘sishini ko‘rsatadi.

2-jadval. Model parametrlari hisobi. Yillar Chakana tovar aylanmasi xajmi, ming sum (u) Vakt, yil (t) yt t2 Xisoblangan tovar aylanmasi xajmi, ming sum (qt) ((u-q/u( * 100% t t+1 t+2 t+3 t+4 132,6 138,2 146,5 151,0 159,1 1 2 3 4 5 132,6 276,4

439,5 604,0 795,5 1 4 9 16 25 132,3 138,9 145,5 152,1 158,6 0,23 0,51 0,68 0,73 0,31 nq5 (uq727,4 (tq15 (ytq 2248,9 (t2q55 ( њ tq727,4 2,46/5q049%

Savdo korxonasi chakana tovar aylanmasini chorak va oy bo‘yicha rejalashtirish Savdo korxonasining oylik va choraklik tovar aylanmasi dinamikasi yillik dinamikasidan farq qiladi. Bu avvalo, yillik tovar aylanmasi hajmining rivojlanishi bir xil xarakterga egaligi, xuddi shu tovarlarning yil mobaynida oy va choraklardagi tovar aylanmasi o‘zgarishlarining keskinligi, tebranuvchanligida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda oylik va choraklik tovar aylanmasi hajmini tahlil qilish va bashorat qilishga xizmat qiluvchi turli xil usullar mavjud. Ulardan eng sodda va ishonchlisi nisbatan o‘rtacha usuldir. Bu usulda tovar aylanmasini faqat bir yil davomidagina solishtirish mumkin. Hisob-kitob uchun kamida 3 yil uchun choraklik (oylik) aylanma to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanish lozim. Bunda hisob-kitoblarning qanday (solishtirma yoki amaldagi) narxlarda olib borilayotganligi va bu usulda narx indeksining ta’sir ko‘rsatish uslubiyatining tekislanishi ahamiyatga ega emas. Hisob-kitoblar ketma-ketligini choraklik tovar aylanmasini aniqlash misolida ko‘rib chiqamiz. Dastlab har bir yil uchun o‘rtacha chorak aylanmasi aniqlanadi: TkvjqTj/4, bu yerda Tkvj- j-yil uchun o‘rtacha chorak tovar aylanmasi,so‘m; Tj- j-yildagi chakana tovar aylanmasi hajmi, so‘m Keyin har bir yil uchun chorak bo‘yicha mavsumiy tebranishlar hisoblanadi va ularning summasi aniqlanadi:

Cijq(Tij/Tkvj) 100, bu yerda Sij- j-yilning i choragi uchun tovar aylanmasining mavsumiy tebranishlari,%; ko‘rsatilgan formulalar asosida tovar aylanmasining chorak bo‘yicha mavsumiy tebranishalrini hisoblaymiz (3,va 4-jadvallar). 3-jadval Chorak bo‘yicha tovar aylanmasi mavsumiy tebranishlarini hisoblash uchun boshlang‘ich ma’lumotlar (ming so‘m). yil/chorak t+2 t+3 t+4 I II III IV 35,9 36,5 36,8 37,3 37,2 36,7 38,0 39,1

36,3 37,9 41,7 43,2 Tj 146,5 151,0 159,1 Tkvj 36,6 37,8 39,8 4-jadval Chorak bo‘yicha tovar aylanmasi mavsumiy tebranishlari hisobi (%). Yil/chorak t+2 t+3 t+4 Ec1 I II III

IV V 98,1 99,7 100,5 101,9 98,4 97,1 100,5 103,4 91,2 95,2 104,8 108,5 287,7 292,0 305,8 313,8 Tasodifiy omillar ta’sirini yo‘qotish maqsadida hisoblangan mavsumiy tebranishlar asosida tovar aylanmasi mavsumiylik indeksi aniqlanadi. Icez.nerv iq (ci/n, bu yerda Icez.nerv i –tovar aylanmasi mavsumiyligining boshlang‘ich indeksi; i-chorak, %;

n-yillar soni. 6. Savdo korxonasi tovar aylanmasi tarkibini rejalashtirish Tovar aylanmasini rejalashtirishning eng muhim vazifalaridan biri uning tarkibini, ya’ni ayrim tovar guruhlarini realizatsiya qilish hajmini aniqlashdir. Savdo korxonalari xarajatlar miqdori turlicha bo‘lgan paytda tovarlarni sotishda savdo nadbavkalarini mustaqil belgilayotgan sharoitlarda alohida tovar guruhlari bo‘yicha tovar aylanmasini tartibga solish olinadigan foyda miqlaorini ham tartibga solish imkonini beradi. Hozirgi kunda savdo korxonasi tovar aylanmasi tarkibini rejalashtirishning quyidagi asosiy usullari qo‘llanmoqda: iqtisodiy-statistik; elastiklik koeffitsiyentini hisoblashga asoslangan; iqtisodiy-matematik modellashtirish; bosqichma-bosqich. Tovar aylanmasi tarkibini rejalashtirishning iqtisodiy-statistik usuli mohiyati bir qator yillar davomida savdo korxonasi tovar aylanmasi hajmida ayrim tovarlar ulushini tekislashtirishga asoslanadi. Hisob-kitob usuli savdo korxonasi tovar aylanmasi hajmini rejalashtirishning iqtisodiy-statistik usul yordamida hisoblanishiga o‘xshab ketadi. Savdo korxonasi tovar aylanmasi tarkibini rejalashtirish uchun elastiklik koeffitsiyenti hisob-kitoblariga asoslanuvchi, savdo korxonasi tovar aylanmasi umumiy hajmining o‘zgarishiga bog‘liq holda ayrim tovarlar bo‘yicha aylanmaning o‘zgarishini aks ettiradi: Eiq(Ti/T, bu yerda

Ei- i-tovar bo‘yicha elastiklik koeffitsiyenti, %; (Ti-hisobot yilida i-tovar bo‘yicha tovar aylanmasi hajmining avvalgi yilga nisbatan o‘sishi, %; (T-hisobot yilida savdo korxonasi tovar aylanmasi umumiy hajmining avvalgi yilga nisbatan o‘sishi, %; Elastiklik koeffitsiyenti savdo korxonasi tovar aylanmasi umumiy hajmi 1 foizga o‘zgarganda i-tovar guruhi bo‘yicha tovar aylanmasi qanchalik o‘zgarishini ko‘rsatadi. Tovar guruhlari qanchalik katta bo‘lsa, hisob-kitoblar shunchalik ishonchli bo‘ladi. Rejalashtirilayotgan yilda tovar guruhlari bo‘yicha tovar aylanmasi o‘sishi elastiklik koeffitsiyentini (Ei) savdo korxonasi bo‘yicha jami tovar aylanmasi hajmining o‘sishiga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi: (Ti n.rq(T n.r*Ei. Rejalashtirilayotgan yilda i-tovar guruhi bo‘yicha tovar aylanmasi hisob-kitob qiymati quyidagidan iborat: Ti.n.rqTi o.r+(Ti o.r*(Ti n.r)/100, bu yerda Ti.n.r-rejalashtirilayotgan yilda i-tovar guruhi bo‘yicha tovar aylanmasi, so‘m; Ti o.r-hisobot yilida i-tovar guruhi bo‘yicha chakana aylanmasi, so‘m; (T n.r-rejalashtirilayotgan yilda savdo korxonasi tovar aylanmasi umumiy hajmining hisobot yiliga nisbatan o‘sishi, %; (Ti n.r- rejalashtirilayotgan yilda i-tovar guruhi bo‘yicha tovar aylanmasi umumiy hajmining hisobot yiliga nisbatan o‘sishi, %. 5-jadvalda yuqorida keltirilgan formulalar bo‘yicha hisoblangan tovar aylanmasi tarkibini rejalashtirish ma’lumotlari keltirilgan.

Savdo korxonasi tovar aylanmasi tarkibini hisoblash uchun turli xil iqtisodiy- matematik modellar qo‘llanishi mumkin bo‘lib, ulardan eng asosiylari trend, avtoregressiya va omillar usuli hisoblanadi. Ko‘rib chiqilgan usullarning barchasi har bir tovar guruhi bo‘yicha alohida hisob- kitoblar va kelgusida rejalashtirilayotgan tovar aylanmasi umumiy hajmiga chiqilishini nazarda tutadi. biroq tovar aylanmasi tarkibini tovar guruhlari bo‘yicha bunday hisoblash usullari bir qator kamchiliklarga ham ega. Birinchidan, tovar guruhlari bo‘yicha hisoblangan tovar aylanmasi yig‘indisi ilgari belgilangan miqdorga mos kelmasligi va va to‘g‘irlash koeffitsiyentlari kiritishni talab qilishi mumkin. Ikkinchidan, ko‘rib chiqilgan usullar iste’mol xususiyatiga ko‘ra bir-biriga o‘xshan va turdosh tovarlarning bir-birini almashtirishini hisobga olmaydi. Aytib o‘tilgan kamchiliklarni aniqlash uchun iqtisodiy-matematik modellashtirishning bosqichma-bosqich usulidan foydalanish mumkin. Bunda katta tovar guruhlari bo‘yicha hisob-kitoblar to‘g‘ri va ishonchliroq bo‘lishidan kelib chiqish lozim. Shu sababli tovar aylanmasini katta tovar guruhlari bo‘yicha hisoblashdan mayda tovar guruhlari, hatto ayrim tovarlar bo‘yicha hisoblashga o‘tish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Birinchi bosqichda barcha tovarlar yiriklashtirilgan tovar guruhlariga taqsimlanib, bunday guruhlar bo‘yicha tovar aylanmasining savdo korxonasi tovar aylanmasi umumiy hajmiga bog‘liqligi quyidagicha aniqlanadi: Ziqa+by, 5-jadval. Savdo korxonasi tovar aylanmasi tarkibini rejalashtirish Tovar guruhlari O‘tgan yildagi tovar aylanmasi, ming so‘m Hisobot yildagi tovar aylanmasi, ming so‘m

Rejalashtirilayotgan yilda tovar aylanmasining o‘sishi, ming so‘m Eastiklik koeffitsiyenti, % (Ei) Tovar aylanmasi o‘sishi, % ((Ti n.r) Rejalashtirilayotgan yilda tovar aylanmasi hajmi, ming so‘m (Ti n.r) Tovar aylanmasi tarkibini bosqichma-bosqich hisoblash usulida barcha tovarlar massasini bir qator tovar guruhlariga taqsimlash zarurati yuzaga keladi. Bu guruhlarga sifati, biologik xususiyati, iste’mol qilish usuli, ehtiyojlarni qondirish darajasi bo‘yicha o‘xshash hamda bir-birini to‘ldiruvchi tovarlarni birlashtirish lozim. Dastlabki bosqichda oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari ajratib olinadi. So‘ngra oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari bir qator yiriklashtirilgan guruhlarga o‘linadi (bu bosqichda hech qaysi yiriklashtirilgan guruhga kirmaydigan mahsulotlar ham ajratilishi mumkin, masalan, tamaki mahsulolari, choy, tuz va hokazo). Oziq-ovqat mahsulotlarini quyidagi guruhlarga taqsimlash mumkin: hayvonlardan olinuvchi mahsulotlar; qand-shakar va qandolat mahsulotlari; non va non mahsuloltari; meva va sabzavotlar; spirtli va spirtsiz ichimliklar. Nooziq-ovqat mahsulotlarining quyidagi guruhlarini ajratib ko‘rstaish mumkin: kiyim-kechak (jumladan, mato va poyafzal); madaniy-maishiy va xo‘jalik mollari; sanitariya va gigiyena predmetlari; attorlik mollari; boshqa nooziq-ovqat tovarlari.

Keyingi bosqichda har ir yirik guruhni yanada mayda guruhlarga bo‘lish zarur bo‘lib, bunda ularni bir-biriga bog‘liqligiga katta e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Masalan, ukrupnennaya gruppa produktov jivotnogo proisxojdeniya mojet hayvonlardan olinuvchi mahsulotlar guruhini go‘sht va sut mahsulotlari, baliq mahsulotlariga taqsimlash mumkin. Xuddi shu tarzda yirik nooziq-ovqat guruhlari ham mayda guruhlarga taqsimlanadi. Masalan, kiyim-kechaklar guruhini matolar, ichki kiyim, trikotaj mahsulolari, poayzal kabilarga bo‘lish mumkin. Tovar guruhlarini shu tarzda ketma-ketlikda kichiklashtirish yakuniy hisobda aloihida muayn tovarlarning ajratilishiga olib keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 2. “Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидxи устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 3. И.А.Каримов "Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак". Т. 10-Т.: "Ўзбекистон", 2002 й. 4. И.А.Каримов Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон 2005 й. 5. Уколлов В.Ф. Теория управления. М.:ЗАО «Экономика», 2004 6. Грузинов В. Г. Экономика предприятия. М.: «Юнити Дана», 2003 7. Грибов В.Д., Грузиков В.П. Экономика предприятия. Практикум. 3-е изд. перераб. и доп. М.: ФиС, 2004 8. М.Мухамедов,Р.Алтўнбаев,А.Кутбиддинов «Экономика торгового дела», Самарканд-1998гг. 9. www . rea . ru – Российскn экономическn академия им. Г.В.Плеханова 10. www . uzbussines . unitech . uz

O'xshashlar

Ulgurji va chakana savdo

Savdo korxonalarida foydani boshqarish.

Savdo korxonalarida tovar aylanishining Iqtisodiy asoslari.

Savdo korxonalarida xaridorlarga xizmat kursatish jarayonlarini boshkarish

Tashqi savdo siyosati