Savdo va xizmat ko`rsatish sohasi marketingi - Iqtisodiyot - Referatlar

Savdo va xizmat ko`rsatish sohasi marketingi

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

244 KB

Ko'chirib olish

Savdo va xizmat ko`rsatish sohasi marketingi Reja: 1. Xaridorlar nazariyasi asoslari 2. Oldi - sotdi harakatlari strukturasi 3. Mijozni qabul qilish va u bilan muloqot o`rnatish 4. Ehtiyojni aniqlash va xaridorni tinglash 5. Tovarni taqdim etish va dalillar bilan asoslash 6. E’tirozlarga javob berish 7. Bitim tuzish 8. Xaridorlar toifalari 9. Ulgurji savdoda marketing faoliyatini tashkil etish 10. Xizmatlar tushunchasi va ularning tovarlardan farqi 11. Xizmatlarning tavsiflanishi 12. Maishiy xizmatlar 13. Xizmatlar marketingining o`ziga xos xususiyatlari

Xaridorlar nazariyasi asoslari Oldi-sotdi harakatlarini kuzatish bir qarashda juda oddiy tuyuladi: xaridor magazinga kelib, tovarni tanlaydi, sotuvchiga pulni beradi, sotuvchi esa unga tovarni beradi. Bundan oddiysi bo`lmaydi. Biroq mutaxassislar shuni biladiki, bu faqat ko`rinishidan oddiylikdir. Juda oddiy tashqi namoyon bo`lish ortida katta tayyorgarlik, professional faoliyat yashiringan bo`lib, unga astoydil o`qish kerak. Savdo korxonasida ishlarni tashkil qilish tamoyillari, chakana savdo usullari sotuvning tezkor vosiatalari, taktikasi va usullarini belgilab beradi hamda savdo zalida bo`lib turgan xaridorlar xulq-atvoriga ta’sir ko`rsatadi. Bu usullarni marketing usullari sifatida tavsiflash mumkin, chunki ularning maqsadlari aynan o`xshashlik darajasigacha mos keladi. Ular xaridorlarning harakat tarzi va muomalasiga asoslanadi. Ularning yordamida magazinni joylashtirish, uni «joy bo`yicha boshqarish», ovoz va rang bilan bezash, sotuv joylarida reklama va h.k. bo`yicha qarorlar qabul qilinadi. Yakuniy hisobda bu usullar xarid harakatlarini yengillashtirishi ko`zda tutilgan. Chakana savdoda foydalaniladigan vositalar to`plami qaysi sotuv jihati ustunlik qilishiga qarab jiddiy farqlanadi: ratsional (xarid haqida qaror qabul qilish mantiqiy jarayonining natijasi) yoki irratsional jihat (tasodifiy jarayon yoki impuls natijasi). Sotuv bo`yicha mutaxassislar xaridlarni odatda to`rt guruhga ajratadi. 1.Sof ratsional yondashuvga asoslanadigan xaridlar umumiy xaridlar sonining 25%ini tashkil qiladi. Ular aniq tanlab olishni ko`zda tutadi, tovar sifati va miqdoriga aniq ehtiyojga, uning o`rab-qadoqlanishiga mos keladi. Bunday xaridlarda xaridorlar ularga kerakli bo`lgan tovarni ongli ravishda izlaydi. Unda ko`proq boshlang`ich, funksional xususiyatlar qadrlanadi (masalan, maxsus chekuvchilar uchun tish pastasi izlanadi). Xarid haqida qaror qabul qilish ratsional jarayonga muvofiq ro`y beradi: muammoni anglab yetish, axborot izlash, variantlarni baholash, xarid haqida qaror qabul qilish, xaridga reaksiya. Bu xaridlar guruhi sezilarli darajada marketing tadbirlaridan foydalangan holda boshqarilishi mumkin. Bu yerda ma’lum bo`lgan marketing vositalari yordamida jarayon elementlarining har biriga ta’sir ko`rsatishga harakat qilib ko`rish mumkin.

2. Irratsional yondashuvga asoslangan xaridlar (impulsli xaridlar) ham jami xaridlarning 25%ga yaqinini tashkil qiladi. Ular, qoidaga ko`ra, tovar sifati va miqdoriga aniq ehtiyojga mos kelmaydi. Buning ustiga, ular mavjud bo`lmagan yoki ta’sir ko`rsatib ishontirilgan ehtiyojlarga asoslanishi mumkin. Bunday xaridlarda tovar izlash ko`pincha ongsiz ravishda ro`y beradi. Tovarda xaridorlar ko`proq qo`shimcha xususiyatlarni qadrlaydi. Bunday xaridlar tasodifan, beixtiyor, kutilmaganda qilinadi. Bunday xaridlarga marketing tadbirlarining ta’siri cheklangan. Xaridlarning bu ikki qarama-qarshi guruhlari orasida chegaralari aniq bo`lmagan yana ikkita guruh mavjud. 3.Ratsional, lekin tovar markasi, miqdori, o`rov turi va h.k. bo`yicha oldindan aniq belgilanmagan xaridlar (xaridlar umumiy sonining 25%i). 4.Irratsional, lekin u yoki bu darajada rejalashtirilgan, birdan esga tushib qolgan xaridlar (xaridlar umumiy sonining 25%i). Agar sotuvchi o`z magazini ishini ratsional xaridlar asosida tashkil etishga qaror qiladigan bo`lsa, u barcha harakatlarni tovarlar namoyishini tashkil qilish, tovarlarni o`ylab chiqqan holda joylashtirishga mujassam etishi, xaridorlar bu magazinda nimalar borligini aniq bilishi uchun yetarli darajada barqaror assortimentga rioya qilishi zarur. Tovarlar o`rovi xaridorga ratsional ta’sir etishi, mustahkam va ishonchli bo`lishi lozim. Agar magazin yoki boshqa kichikroq savdo korxonasining faoliyati irratsional xaridlarga asoslanadigan bo`lsa, bunda aossiy e’tibor tovarlar o`rovining o`ziga xos va yorqin bo`lishiga, ancha keng va shu bilan bir paytda barqaror bo`lmagan assortimentga qaratiladi. Bu yerda savdo korxonasining joylashuvi katta ahamiyatga ega - vokzal yonidagi maydonda, metro stansiyasi yoki avtobuslar bekati yaqinida joylashish muhim ahamiyat kasb etadi. Moskva shahrida piyodalar uchun mo`ljallangan yerosti o`tish yo`llarida joylashgan kiosklar, vokzal yonidagi maydonlarda joylashgan do`konlar bunga yorqin misol bo`lib xizmat qilishi mumkin. Savdo bo`yicha mutaxassislar xaridorlarning jismoniy va aqliy harakatlarini ajrtatib ko`rsatadilar. Demak, marketing tadbirlarini ishlab chiqishda bu jihatlardan foydalanishga urinib ko`rish mumkin.

Magazinga kirgan odam u bo`ylab aylanib yuradi, tovarlarni tanlaydi yoki boshqa joyga olib qo`yadi, kiyim-bosh va oyoq kiyimini o`lchab ko`radi, ba’zida o`zi uchun yo`l ochadi, kassa oldida navbat hosil qiladi. Bularning barchasi uning jismoniy harakatlariga taalluqlidir. Shunday ekan, u butun magazin bo`ylab o`tishiga harakat qilib ko`rish kerak. Uning yo`nalishi oldindan o`ylab chiqilgan bo`lishi lozim va savdo jihozlari shundan kelib chiqib joylashtiriladi. Olimlarning ta’kidlashicha, yirik magazinga kirib kelgan xaridorlarning mutlaq ko`pchiligi o`ng tomonga qarab harakatlana boshlaydi. Demak, ularning yo`nalishi shu yerdan boshlanishi lozim. Bu yerda xaridor hech nimani sezib qolmasligi, unga ta’sir ko`rsatilayotganini sezmasligi muxim. U o`zini to`laligicha erkin his qilishi lozim. Biroq agarda u masalan, erkaklar ko`ylagi xarid qilsa, uni albatta bo`yinbog`lar sotiladigan joy yonidan o`tishga «majbur qilish» kerak. Xaridor bitta joy yonidan ikki marta o`tmasligi lozim. O`ziga e’tiborni jalb qiladigan tovarlar xaridga undash darajasi eng past bo`lgan hududda joylashtirilishi lozim. Lekin ko`zga yaqqol tashlanmaydigan, e’tiborni jalb qilmaydigan tovarlarni zalning o`rtasida yoki eshik oldida joylashtirish maqsadga muvofiq. Agar magazin ikki qavatli bo`lsa, erkaklar uchun tovarlarni ikkinchi qavatda, ayollar uchun tovarlarni esa birinchi qavatda joylashtirgan ma’qul, chunki erkaklar xaridga jiddiyroq yondashar va uzoqroq tanlar ekan. Ularning harakatlarida impulsivlik, emotsionallik ayollardan ko`ra kamroq bo`ladi. Xaridorlarning jismoniy harakatlarida ko`rish orqali o`zlashtirish muhim ahamiyatga ega. Shu sababli magazinda nozik ranglar gammasidan, ravon chiziqlardan foydalanish lozim. Savdo borasida psixologlar quyidagi ranglar simvolikasi (ramziy ma’nosi) ni taklif etadi : Rang Psixologik samara To`q ko`k Emotsional iliqlik Qizil-to`q sariq Bosib olish, tashabbuskor ruh Qizil Hayot, agressivlik, g`alaba Ko`k-yashil Aniqlik, xavfsizlik Sariq Yangilik, modernizm, istiqbol

Xaridor o`zini erkin, bemalol tutishi uchun sharoitlar yaratish, reklama xabarlari uning uchun jalb etuvchan, eshitilarli va tushunarli, ko`rsatgich ishoralar esa aniq va tushunarli bo`lishi lozim. Magazinga kirib kelgan xaridor faqat jismoniy harakatlarni amalga oshiribgina qolmaydi, u doimiy ravishda o`ylaydi, mulohaza yuritadi, hisob-kitob qiladi, ya’ni aqliy harakatlarni amalga oshiradi. Ushbu holatda istalgan marketing vositasi bilan to`g`ridan- to`g`ri unga kirish qiyin bo`lgan «xaridor ongidagi qora quti» ishga tushadi. Shu sababli xaridorning aqliy harakatlariga ta’sir etish uchun bilvosita marketing tadbirlari ishlab chiqiladi. Bu tadbirlar xaridga bo`lgan munosabat, tovar atributlari va magazin atributlariga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olishi lozim. Masalan, xaridor ularga nisbatan sezgir bo`lgan omillar qatoriga quyidagilar kiradi: yengil avtomobillar to`xtash joyi, tashqi reklama, ichki reklama, kassalar soni, sotuvni rag`batlantirish, jonli muhit, ish soatlari, tovar o`rovidan foydalanish imkoniyati, transport vositasida tashishga yordamlashish, turli qulayliklar (bolalar kolyaskasi, it va h.k. qoldirish imkoniyati). Xaridga ta’sir etuvchi tovar atributlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: tovar assortimenti kengligi va chuqurligi, keng tovar liniyasi, tovar zaxiralari, tovar liniyasining joylashuvi, tovarlar qo`shniligi, tovarlarni joylashtirish, tovarlar narxi, ularning sifati, tovarlarning ular reklamasi bilan mos kelishi. Magazin atributlari: ochiqik, joylashuv, maydoni, firma imidji, muhit, savdo uskunalari, savdo uskunalari joylashuvi, personal, atrof-muhit, arxitektura. Chamasi, bu magazin mijozlarining xaridga munosabatiga ta’sir etuvchi omillarning to`liq ro`yxati emas. Biroq ularning har biri marketing ta’minlotini talab qiladi, ularning har biri bo`yicha xaridorlarning aqliy harakatlariga ta’sir ko`rsatish maqsadida detalli ishlanmalar oli boriladi. Masalan, tovarning stellajda joylashuvi gorizontal (barcha tovarlar bir xil darajada) yoki vertikal (pol darajasida, qo`l yoki bel darajasida, ko`z darajasida) bo`lishi mumkin. Sotuv nuqtai-nazaridan tovarlarni xaridorning ko`zi ro`parasida joylashtirish eng samarali, pol darajaida joylashtirish esa - eng omadsiz hisoblanadi. Shu sababli tovarlar vaqti-vaqti bilan o`rin olmashtirib turadi va bu sezilarli samara beradi. Tovarni pol darajasidan

xaridorning qo`llari darajasiga siljitishda sotuv 34%, qo`l darajasidan ko`zlar ro`parasiga ko`tarishda - 63%, pol darajasidan ko`zlar ro`parasiga ko`tarishda esa 78%ga ortadi . Oldi - sotdi harakatlari strukturasi Bo`lg`usi marketolog talabalar xarid harakatini yuzaga keltirish uchun nimalar qilish kerakligini bilishlari lozim. Bu bilimlar ularga savdo personali bilan o`quv tadbirlarini malakali o`tkazish uchun zarur bo`lib, bu ularning lavozim majburiyatlariga kiradi. Afsuski, bizning savdoda ayrim hollarda quyidagi manzaraning guvohi bo`lish mumkin. Xaridor magazinga kiradi, peshtaxtalar atrofida aylanadi, nimalarnidir qaraydi, nimalarnidir ushlab ko`radi. Lekin hech kim unga e’tibor qaratmaydi. Eng yaxshi holatda sotuvchilar uning biron narsani shikastlab qo`ymasligi uchun kuzatib boradi, xolos. Buning ustiga, savdo tizimida shunday nodonlik holatlari ham uchrab turadiki, bu sotuvchilarning xaridor bilan uchrashishga tayyor emasligi, xaridor albatat biron narsani xarid qilib chiqib ketishi uchun nimalar qilish kerakligini bilmasligidan dalolat beradi. Savdo umuman olganda, juda murakkab ish, savdo bilan qay darajada bog`liq bo`lishidan qat’i nazar - sotuvchi, menejer, buyurtma qabul qiluvchi, sotuv bo`yicha mutaxassis, savdo bo`yicha agent, savdo vakillari, brokerlar, savdo attashelari va h.k. - barcha jiddiy ravishda uni o`rganishi lozim. Biz umumiy bir universal savdo usuli yo`q, lekin sotuvni yengillashtirishi mumkin bo`lgan ma’lum bir chora-tadbirlar majmui mavjud degn fikrdan kelib chiqamiz. Axar odamlar judayam har xil, ular bozorda ham o`zini turlicha tutadi: kimdir rahmdil, kimdir jahldor; kimdir navbatda turishni jini suymaydi, kimdir buni bemalol qabul qiladi; kimdir sotuvchining maslahatlariga quloq soladi, kimdir sotuvchiga hech qachon ishonmaydi. Odamlarning bozordagi xulq-atvorini oldindan aytish qiyin bo`lib, yaxshi sotuvchining vazifalari muayyan vaziyatga qarab har safar o`zgarib turishi mumkin.

Faqat maqsad o`zgarmasdan qolmoqda - tovarni sotish, bitim tuzishga erishish, tovar yetkazib berishga buyurtma olish . jadval Tovarlar sotishning har xil turlariga xos bo`lgan marketing yondashuvi Sotuv turi Nimaga alohida e’tibor qaratish kerak Reklamaga misol (reklama shiori) 1. Bozorda sotish Tovarni taqdim etishga. Masalan, idishsiz, ustma-ust "Qaynoq somsa!" 2. Magazinda peshtaxtadan sotish Vitrinaga, tovarlarni joylashtirishga, sotuvchilarning xaridorlar bilan ishlashiga "Xizmatingizga muntazirman " 3. O`ziga-o`zi xizmat ko`rsatiladigan magazinda sotish Tovarlarga yaqinlashish osonligiga, ularni namoyish qilishga, xilma-xillikka "Bizda hamma narsa bor " 4. Posilkali savdo Hujjatlarga, kataloglarga, mijozlar omilkorligiga "Bu siz uchun qulay va foydali" 5. Telefon orqali, televizor orqali sotuv Dalillar bilan asoslashga, o`ziga xos telefon nutqiga "Biz xizmat ko`rsatish darajasini ko`taramiz. Hoziroq qo`ng`iroq qiling" 6. Guruh savdosi Ushbu ijtimoiy guruh ichidagi munosabatlarga "Bizning oramizda " 7. Shaxsiy sotuvlar Sotuvchining yoqimliligiga "Biz aynan Siz uchun tovar tanlab beramiz" 8. Tasodif bilan sotish Juda arzon narxga "Boshqa joylarda bu ancha qimmat" 9. Kimoshdi savdolarida sotish Tovarning qimmatligiga, uning noyob va nodirligiga "Bu oxirgisi. Bu yagona nusxa" 10. Savdo avtomatlari orqali sotish Avtomatik mexanizm ishonchliligiga "Darhol" Oldi-sotdi harakatida beshta element ajratib ko`rsatiladi: mijozni qabul qilish va u bilan muloqot o`rnatish; xaridorning ehtiyojlarini aniqlash va unga quloq solish; tovarni taqdim etish va dalillar bilan asoslash; e’tirozlarga javob berish; bitim tuzish .

Elementlarning har birini ko`rib chiqishdan oldin shuni eslatib o`tishni istardikki, tovarlar sotishning har xil turlari mavjud bo`lib, ularning har biri o`ziga xos marketing yondashuvini talab etadi. Ushbu sotuv turlarining har biriga (savdo avtomatlari orqali sotishdan tashqari) yuqorida ko`rsatilgan oldi-sotdi harakatining barcha elementlri to`g`ri keladi . Mijozni qabul qilish va u bilan muloqot o`rnatish Sotuvchida mijozni qabul qilish va u bilan muloqot o`rnatish uchun atigi 7-8 soniya bor deb hisoblanadi. Bu soniyalar hal qiluvchi bo`lishi, yoki muvaffaqiyatdan darak berishi, yoki butun ishning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga sababchi bo`lishi mumkin. Sotuvchi va xaridor o`rtasida muloqot o`rnatilishi sotuvchining xaridor e’tiborini birdan jalb qilish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi. Shu sababli sotuvchi xaridorlarning mutlaq ko`pchiligi quyidagi mantiqiy jarayon orqali o`tishini e’tiborga olishi kerak: E’TIBOR → QIZIQISH → ISTAK→ XARID. Agar xaridor e’tibori birdan jalb qilinmasa, bu jarayonning o`zi boshlanmaydi va tabiiyki, xarid ham amalga oshmaydi. Bizning nazarimizda muhim bo`lib ko`rinadigan bir nechta tavsiyani ifodalashga harakat qilib ko`ramiz. Biirnchidan, sotuvchi ishga g`ayrat bilan, ishtiyoq bilan kirishish uchun xaridor bilan uchrashuvga «sozlanishi» lozim. U muvaffaqiyatga ishonishi lozim. Ayrimlar hattoki o`zini o`zi ishontirish bilan shug`ullanadi, komediya tomosha qiladi, qiziqarli kitoblar o`qiydi. Masalan, sport terma jamoalari bilan birgalikda (Olimpiya o`yinlariga) mashhur aktyorlar va artistlar ham boradi. Bu o`ziga xos qo`llab-quvvatlash guruhi bo`lib, uning vazifalari qatoriga sportchilar kayfiyatini yaxshilash, ularda muvaffaqiyatga ishonch uyg`otish hisoblanadi. Xuddi shu narsani sotuvchi uchun ham ta’minlash mumkin. Axir sotuvchi g`ayratsiz, ishtiyoqsiz, o`ziga ichki ishonchsiz harakat qiladigan bo`lsa, uning xaridorni xarid qilish zaruratiga qanday qilib ishontira olishini tasavvur qilish qiyin. Albatta, ma’lum vaqt davomida professionalizm hisobiga xaridorni chalg`itib turish mumkin, biroq ertami-kechmi u baribir sotuvchining gap ohangidagi eng kichik o`zgarishlar bo`yicha ham yolg`onni sezib qoladi va xariddan voz kechadi.

Ikkinchidan, sotuvchi uning hamkori muloqotga tayyor ekanligi, u bilan muloqot qilish istaida ekanligini darhol aniqlashi lozim? Axir ko`pchilik odamlarning o`z muammolari, kechiktirib bo`lmaydigan tashvishlari bo`lishi mumkin. Shu sababli ayrim holatlarda munosabatlarni yo`lga qo`yish uchun dastlab xaridorning muammolarini muhokama qilish, ehtimol, unga hamdard bo`lish (masalan, pachaqlangan mashina borasida) va shundan so`nggina o`z tovarlari yoki xizmatlari haqida gap boshlash foydaliroq bo`ladi. Uchinchidan, sotuvchi darhol o`ziga e’tibor jalb qilishga urinib ko`rishi lozim. Ehtimol, bironta g`ayrioddiy ibora bilan yoki qandaydir yorqin tarzda. Hozirgi kunda gazeta, jurnal va boshqa mayda tovarlar har bir elektrichkada sotilmoqda. Sotuvchilar bir- birining ortidan kelib, o`ziga aytarlik e’tibor jalb qilmay ham qo`ygan. Masalan, "Moskovskiy komsomolets" gazetasi o`sha paytda ularda 600-700 rubl turgan. Bir payt vagonga juda tadbirkor sotuvchi kirib keldi va quyidagicha murojaat qildi: "Hurmatli yo`lovchilar! E’iboringizga "Moskovskiy komsomolets" gazetasi sizning narxingizda taklif etilmoqda. Qancha hoxlasangiz, shuncha pul bering". Odamlar hazillasha boshladi, bir kishi esa 5 rubl pul berib, shu zahotiyoq gazetani qo`liga oladi. Uning yonida o`tirgan ayol gazeta uchun 1000 rubl to`laydi, yana bir necha kishi ham gazetani 1000 rubldan xarid qiladi. Atigi 5 rubl to`lagan kishi sotuvchining ortidan yetib olib, qilgan hazili uchun kechirim so`radi va u ham 1000 rubl to`laydi. Sotuvchi ushbu holatda o`ziga e’tiborni jalb qilishga erishdi va u o`z topilmasi uchun mukofotlandi. To`rtinchidan, sotuvchi o`z samimiyligi va sofdilligini birdaniga namoyish etishi lozim. Masalan, agar u professionallar bilan ishlasa, ba’zida ularga o`z professional bilimlarini ko`rsatish, o`z mag`rurligini ovutish, odamlar doimo g`ururlanadigan professional bilimlari bilan maqtanish imkoniyatini berish foydali bo`ladi. Ushbu holatda ataylab soddadil qoyil qolish plyus tabassum xarid amalga oshirilishining garovi bo`lishi mumkin. Beshinchidan, sotuvchi mijozni shaxs sifatida tushunishi va qabul qilishi, og`zaki xabarda o`z hamkori haqida iliq gaplar eshitganini ko`rsatishi (albatta, bu yerda gap gazetalar sotish va umuman magazin savdosi haqida bormayapti) shart. Masalan,

ishbilarmonlik muzokaralarida quyidagicha fikr bildirish o`rinli bo`ladi: «Biz sizning reklama ishida mutaxassis sanalishingizni bilamiz. Sizning firmangiz reklama bozorida tan olingan va obro`-e’tiborli firma hisoblanadi». Bu ibora, shubhasizki, takliflaringiz mohiyatiga o`tish ancha osonroq bo`lgan do`stona muhit yaratadi. Oltinchidan, sotuvchi mos keluvchi tashqi ko`rinishga ega bo`lishi, toza kiyingan, qo`llari toza, chiroyli galstukli bo`lishi lozim. Ishbilarmonlik muzokaralida sotuvchining qanday sigaretalar chekishi, qanday avtoruchkadan foydalanishi, qanday avtomashinada kelganiga e’tibor qaratiladi. Bitimning o`zi ham, bitim summasi ham ko`pincha shunga bog`liq bo`ladi. Salobatli kishi bilan ishlash ham yoqimli. Yettinchidan, o`z ishini sevmagan, ishontirish, ko`ndirishni yoqtirmaydigan kishidan yaxshi sotuvchi chiqmaydi. Bu holatda xaridor bilan muloqot o`rnatish juda qiyin bo`ladi . Ehtiyojni aniqlash va xaridorni tinglash Sotuv jarayonining ushbu elementi eng muhim elementlardan biri hisoblanadi. Haqiqatan ham, agar mijozda sizning tovar yoki xizmatingizga ehtiyoj bo`lmasa, barcha harakatzar zoye ketishi va vaqt bekor sarflanishi mumkin. Shu sababli sotuvchining vaqti bir necha soniya bilan cheklangan ekaniga qaramay, u mijozni tinglashi, xulq-atvor yo`sinini tanlashi, mijozni ochiqlikka chaqirishi, uning harakatlari motivlarini tushunishi va uning ehtiyojlarini hech bo`lmaganda taxminiy aniqlashi lozim. Odamlarning harakatlari ularning ehtiyojlari bilan belgilanib, ehtiyojlar turlicha tasniflanishi mumkin. Ushbu holatda sotuvchi A.Maslou tomonidan taklif etilgan ehtiyojlar iyerarxiyasi mavjudligini hisobga olishi lozim. Ushbu tasnifga muvofiq, quyidagi ehtiyojlar ajratib ko`rsatiladi : fiziologik ehtiyojlar (ochlik, chanqoq va h.k.); xavfsizlik ehtiyojlari (jamiyat xavfsizligi, jamoaviy shartnomalar, sug`urta); ijtimoiy ehtiyojlar (klublar, uyushmalar, birlashmalar); hurmat va ehtiromga ehtiyojlar (karyera, xizmatlarning tan olinishi, maqomlar, unvonlar); shaxsiy kamol topish ehtiyoji (shuhratparastlik, bunyodkorlik, madaniyat va h.k .).

Bozorda ushbu ehtiyojlar xaridorlar xulq-atvori stimullari, motivlar ko`rinishida namoyon bo`ladi. Shuni yodda tutish kerakki, bir marta qondirilgan ehtiyoj stimul ahamiyatini yo`qotadi; quyi pog`onadagi ehtiyojlar yuqoriroq darajadagi ehtiyojlarni yashirib turishi mumkin; odatda odamlar ehtiyojlarni navbatma-navbat, pastdan yuqoriga qarab navbatma-navbat qondirishga harakat qiladi: odamlar doimo ehtiyojlarni qondirishning bitta bosqichida bo`lmaydi. Bu nisbatan oddiy qoidalarni yaxshi sotuvchi yoddan bilishi kerak, chunki unda xaridor nimalarga amal qilishini baholash va o`zining keyingi harakatlarini shu bahoga muvofiq belgilash uchun vaqt kam bo`ladi. Bozorda odamlar xulq-atvori motivatsiyasining bundan aniqroq strukturalari ham mavjud. Masalan, J.F.Krolar SABONE abbreviaturasi bilan (tovarlar va xizmatlar xarid qilishda odamlar ularga amal qiladigan motivatsiyalarning bosh harflari bo`yicha) belgilanadigan motivatsiyalar strukturasini taklif etadi. S (securite) - xavfsizlik. Ushbu motivga amal qiladigan xaridorlar, birinchi navbatda, ushbu tovarga ishonch bildirish mumkinligiga, uning tezda ishdan chiqmasligiga, kafolatli ta’mirlash bilan bog`liq qiyinchiliklarga duch kelmaslikka ishonch hosil qilishni istaydi. Shu sababli sotuvchida xaridor uchun birinchi o`rinda shu motiv turishi haqida tasavvur uyg`onadigan bo`lsa, u bilan suhbatda birinchi o`ringa kafolatlar, sifat belgichi, umumiy nufuz, sotuvdan keyingi xizmat ko`rsatish va h.k. chiqib oladi. Bunday xaridorlar uchun sotuvchida «Siz 10 yil davomida korroziyaga uchramaydigan, kuchli motorli, yaxshi ishlab chiqilgan texnologiyali va mahalliy yo`llarga moslashtirilgan ishonchli avtomobil sotib olishni istaysiz. Sizga eng yaxshisi «Volvo» to`g`ri keladi» kabi o`ylab qo`yilgan fikrlar bo`lishi lozim. A (affection) - sadoqat. Hammamiz u yoki bu darajada qaysidir odamlarga yoki qaysidir narsalarga bog`lanib qolgan bo`lamiz. Masalan, ko`pchilik «Jiguli» binoyidek avtomobil deb hisoblaydi. Ular bu markani o`z tajribasidan yaxshi bilishini, unda kerakli narsalarni o`zlari sozlab olishini, kerak bo`lsa - o`zlari ta’mirlashini aytadilar. Bu eng tarqalgan mashina bo`lib, shunday ekan, u bo`yicha istalgan joyda maslahat olish mumkin bo`ladi.

Ayrim odamlar nufuzli kishilarning (masalan, mashhur artist yoki siyosatchi) didiga ishonadi. Shu sababli sotuvchiga mijoz emotsional, soddadil kishi, ya’ni nufuzli kishilarga taqlid qilish yoki qaysidir tovar markasiga moyillik, sodiqlikka asoslanadigan dalillarga ta’sirchanroq bo`lib ko`ringan hollarda uning xulq-atvor dasturi masalan, «Yaqinda xuddi shunday avtomobilni Lev Lehenko xarid qilgandi» fikri asosida tashkil etilishi mumkin. V (bien etze) - qulaylik (komfort). Xaridorlar orasida tovardan alohida qulayliklar, yuqori ishonchlilik, uzoq muddatlilik, vaqt sinovlaridan o`tgan texnik ko`rsatkichlar kutadigan odamlar bor. Ular ertalab ortiqcha 15 daqiqani to`shakda o`tkazish imkonini beradigan avtomatik kofe qaynatgichni albatta sotib oladi. Agar sotuvchi uning oldida amaliy, ratsional xarakterga ega bo`lgan, mantiqiy fikrlaydigan xaridor turganini his etsa, unga sifatli, yaxshi o`ylab chiqilgan, vaqt tejaydigan, ya’ni qulay (komfortli) narsalar yoqishi ehtimoli yuqori bo`ladi. Bunday xaridorlarga «Bu mashinaga bir yilda atigi bir marta xizmat ko`rsatish mumkin, masalan, «Volga»ni esa muntazam moylab turish kerak» fikri ko`proq to`g`ri keladi. O (ozgueil) - mag`rurlik, tovarning nufuzliligi. Bunday motiv boshqalar ichida ajralib turish, o`zining boyligi va hurmatga sazovorligini namoyish qilishga intiladigan odamlarga xosdir. Bunday odamlarni odatda ko`pchilik ichidan ajratish qiyin bo`lmaydi. Bunday xaridorni «sezgach», sotuvchi unga yuqori sifatli, noyob, kolleksion tovarlarni qimmat narxda taklif etishi mumkin. Uning uchun quyidagi fikr tayyorlanishi mumkin «Sizning firmangiz juda yuqori nufuzga egagi, «Volvo» yoki «Mersedes» dan past darajadagi avtomobil sizga to`g`ri kelmaydi». Bugungi kunda ayrim badavlat tadbirkorlar o`z avtomashinasida nolli raqamlar albatta bo`lishini istaydi. Nima uchun militsiya bunday foydalanib qolmasligi kerak ekan? Mashinani ro`yxatga olishda 001, 002, 100, 200 va h.k. raqamlar odatdagidan ko`ra bir necha marta qimmat turishini ma’lum qilish. Shunda mashina nomeriga qarab kuchliroq bo`lib qolmaydi deb hisoblaydigan odamlar oddiy raqamlarni oladi, nufuzlilik ular uchun birinchi o`rinda turadigan kishilar esa qancha bo`lsa ham pul to`lashga tayyor bo`ladi. N (nouveante) - yangilik. Tovar yangiligi ko`pchilik xaridorlarni jalb qiladi, lekin ularning orasida unga eng ta’sirchan bo`lganlar ham bor. Ko`pichna bunday odamlar ular

bironta yangi tovar bilan, ularning o`zgarishlarga bo`lgan ehtiyojini qondirishga qodir bo`lgan tovarning yangi xislati yoki sifati bilan «jalb qilinish» ni istaydi. Ularni qisqa muddatli, lekin maqsadli yo`naltirilgan suhbat davomida ham aniqlash qiyin emas. Bunday xaridorlar bilan suhbatda asosiy e’tiborni yangiliklarga qaratish kerak. Agar gap avtomobillar sotish haqida borsa, xaridorning e’tiborini yangi zanglamaydigan bamperga, shinadagi protektorning yangi rasmiga, takomillashtirilgan uzutmalar qutisiga qaratish lozim. YE (economie) - tejamkorlik. Ushbu motiv ko`pchilik xaridorlar uchun muhim, lekin doim ham shunday emas. Tajribali sotuvchi magazinga kim - badavlat yoki oddiyroq kishi kirib kelganini bir qarashdayoq bilib olishi mumkin. lekin ba’zida bu oson kechmaydi. Buning ustiga, ayrim xaridorlar o`zini aslidagidan ko`ra badavlatroq va aksincha ko`rsatishni istaydi. Shu sababli ularning xulq-atvor motivini aniqlash uchun xaridor tovar narxiga qanday munosabatda bo`lishini aniqlashga harakat qilib ko`rish kerak. Suhbat davomida sotish uchun taklif etilayotgan mahsulot tejamkorligi ta’kidlash va xaridor reaksiyasini kuzatish zarur. Sotuvchining keyingi harakatlar dasturi shu reaksiyani hisobga olgan holda tuziladi. Oldi-sotdi harakati ushbu elementining ikkinchi qismi -mijozni tinglashdir. Xaridorning keyingi xulq-atvori uning qanlay tinglanishiga bog`liq bo`ladi. Savdoni tadqiq etish sohasida mehnat qiluvchi olimlar tinglashning uch xil turini ajratib ko`rsatadilar. 1. Passiv tinglash sotuvchi xaridorni tinglayotgan paytda boshqa narsalar haqida o`ylayotgan paytda o`ringa ega bo`ladi. Masalan, avtomobillar uchun ehtiyot qismlar magazinida ayrim xaridorlar ular tushib qolgan avariya holati haqida, vaziyatning qanday ro`y bergani va kim aybdor ekani haqida so`zlaydi. Sotuvchi mijozning so`zlarini bo`lmaydi, lekin unga aslida nima kerakligini o`ylaydi. Xaridorni tinglashning bunday shakli ko`p vaqt talab qiladi va sotuvchining o`kinchiga sababchi bo`lishi mumkin, buni esa mijoxga umuman ko`rsatib bo`lmaydi. 2.Tanlov asosida tinglash - xaridorga nimani taklif qilish mumkinligini tushunishga harakat qilgan holda tinglash. Agar xaridor avariya haqida gapiradigan va mashinada

nimalar shikastlanganini so`zlaydigan bo`lsa, sotuvchi unga qaysi detallarni taklif etish mumkinligini tasavvur qilishi mumkin. 3.Faol tinglash - mijozning qadriyatlar tizimiga kirib borishga harakat qilgan holda tinglash. Boshqacha qilib aytganda, sotuvchi xaridorni avval qalbi bilan, so`ngra aqli bilan tushunishga harakat qiladi. Odatda bunday tinglash tomonlar suhbati bilan birgalikda kuzatiladi. Masalan, avariya haqida eshitganda sotuvchi hamdardligini bildirishi va «hozirgi yoshlar umuman mashina haydashni bilmaydi» deb aytishi mumkin. Xaridorni faol tinglashda uni yaxshiroq tushunish, uning motivatsiyasi va xulq-atvor yo`nalishini aniqlash mumkin. Umuman olganda, xaridor ehtiyojlarini aniqlashtirish uchun unga ko`proq gapirishga imkon berish kerak . Tovarni taqdim etish va dalillar bilan asoslash Dalillar bilan asoslashda ikkita omil muhim ahamiyat kasb etadi: ritorika (yaxshi gapira olish san’ati) va ishontirish (ishontira olish san’ati, boshqalarga ta’sir ko`rsatish qobiliyati). Bu yerda zdes mantiq va aniqlik sehr va jodu bilan bir xil miqdordadir. Bu ko`proq uni o`rganish juda qiyin bo`lgan san’atga yaqin. O`z ishining ustasi bo`lgan amaliyotchilar bergan bir nechta umumiy maslahatlarni keltirib o`tish mumkin, xolos. 1.O`z dalillari bilan asoslash strukturasi va mantiqini oldidan o`ylab chiqish yaxgiroq. Tavakkaldan umid qilmaslik kerak. Mijozga birdaniga hamma eng kuchli dalillarni ma’lum qilmaslik kerak. kuchli va kchsiz dalillarni galma-galday aytish, lekin eng asosiy va kuchli dalilni suhbat oxiriga qoldirish maqsadga muvofiq. 2.Eng kuchli va hal qiluvchi dalillarni takrorlashga uyalmang. Shunday notiqlik usuli mavjudki, uni sotuvchilar ham o`zlashtirib olsa yaxshi bo`lardi : oldin nima haqida gapirish istagida ekaningizni ayting; so`ngra aytish istagida bo`lgan narsani gapiring; nihoyat, gap nima haqida borganini ayting . Yaxshi ma’ruzachi odatda talabalrni ma’ruzaning rejasi bilan tanishtiradi (nima haqida gapirish istagida ekanini aytadi). So`ngra matrialni ushbu rejaga muvofiq bayon etadi (aytish istagida bo`lgan narsalarni gapiradi). Ma’ruzaning yakunida u «shunday qilib,

biz …… ko`rib chiqdik» kabi xulosa yasaydi. Agarda kelgusi ma’ruzada u «O`tgan safar biz shu va shu masalalarni ko`rib chiqqan edik» deb aytsa, u aytish istagida bo`lgan narsalar haqida to`rt marta gapirgan bo`lib chiqadi. Bu holatda materialni to`liq yoddan chiqarish qiyin, albatta. 3. Hech qachon bo`rttirib yubormaslik kerak, ayniqsa, bu haqiqatga mos kelmaganda. Dalil aniq, haqqoniy va qisqa bo`lishi kerak, lekin hech qachon bo`rttirib yubormaslik lozim, chunki bu qarshi dalilga aylanib ketishi mumkin. Yolg`on reklama albatta aksilreklamaga aylanadi, chunki aldangan yomon xarid odamlar o`z qarindoshlari, tanish bilishlariga gapirib beradi, ular esa buni boshqalarga ma’lum qiladi. Bu axborot yumaloqlangan qor kabi o`sib boradi, yolg`on reklama bergan firma esa o`ziga nisbatan bo`lgan ishonch va obro`-e’tiborni yo`qotadi. 4. Tovar yoki xizmatning kuchsiz tomonlarini kuchli tomonlarga aylantirishga doimo harakat qilish kerak. Axir ko`pincha taklif etilayotgan tovar nafaqat ustunliklarga, balki kamchiliklarga ham ega bo`ladi. Albatta, e’tiborni taklifingizning kuchsiz tomonlariga jamlamaslik kerak, lekin shunga qaramay, ular haqida baribir mijozga aytish lozim. Amaliyotning ko`rsatishicha, xaridor to`g`ri, sofdil sotuvchiga tezroq ishonadi. 5. Raqobatchilarni ochiqdan-ochiq yomonlamaslik kerak. Mutaxassislar mijozning e’tiborini quyidagilar tomon jalb qilishni maslahat beradi: sizning tovargagina xos bo`lgan ustunliklar; sizning tovar va raqobatchi tovar uchun umumiy bo`lgan ustunliklar; raqobatchi tovargagina xos bo`lgan kamchiliklar . 6. Dalillar bilan asoslashda ko`proq siz bilan ishlayotgan obro`-e’tiborli, mashhur firmalarni, nufuzli komissiyalarning xulosalarini ko`rsatib o`tish lozim. "Seyfgard" sovunlari sotish bilan shug`ullanuvchi firma o`z reklamasida Erisman nomidagi sanitariya va gigiyena ilmiy-tadqiqot instituti xulosasi haqida gapirib, hattoki institut muhri bosilgan dalolatnomani ham ko`rsatadi. 7. Mijoz sizni tushunishiga intilish kerak. Mashhur fransuz mutaxassisi M.Shapoten aytadiki: "Mijozni biz gapirgan narsa emas, u tushungan narsa ishontiradi". Savollarni shunday qo`yish kerakki, mijoz «albatta yo`q» emas, «albatta ha» deb javob bersin.

«O`zimizning odam» taassurotini qoldirish yaxshi bo`lardi, bu yerda esa turli latifalar va qiziqarli hodisalarni gapirib berish o`rinli bo`ladi. 8. Tovarni taqdim etishda uni harakatda ko`rsatish maqsadga muvofiq. Xo`jalik tovarlari magazinlari oldida bugungi kunda xuddi shu magazindagi kabi mahsulotlar sotayotgan kishilarni ko`rish mumkin. Biroq magazin sotuvchilari ko`proq xaridorlarni jimgina kutib o`tiradi, oyna kesuvchi asbob sootuvchi xususiy shaxs esa uni ishlatish qanday oson ekanligini harakatda ko`rsatib sotadi. U oynani tekis yoki zigzagsimon kesgan holda tovarni namoyish etishga artistlik elementlarini kiritadi, nafaqat oyna, balki keramik plitkalarni ham kesadi. Bu esa xaridorlarni jalb qiladi va ko`pchilik darhol xaridni amalga oshiradi. E’tirozlarga javob berish Tovar yoki xizmatni taklif etishda mijozning «Menda bu narsabor», «Bu masalani muhokama qilishga vaqtim yo`q» kabi e’tirozlar bildrishiga tayyor bo`lish kerak. Sotuv bo`yicha mutaxassislar bu e’tirozlarni bartaraf etishga bo`lmasada, yumshatishga sababchi bo`ladigan quyidagilarni tavsiya etadi. Sotuvchi tirishqoq, qat’iy bo`lishi kerak, lekin bezor qiladigan emas. Shu sababli bu tushunchalarni farqlay olish kerak, chunki hech narsa bezor qilishdan ko`ra kuchliroq g`azablantirmaydi. Mijozga gapini to`liq gapirib bo`lishga imkon berish, uning so`zlarini bo`lmagan holda o`z e’tiborini alohida ko`rsatish kerak. Bu mijozni tinchlantiradi, unda qoniqish hissini yuzaga keltiradi. U shaxs sifatida qabul qilinayotgan, uning nufuzi e’tiborga olinganini tushunadi. Bu holatda xaridor normal munosabatlarni davom ettirishga ko`proq tayyor bo`ladi. Suhbat paytida sotuvchi e’tirozlarni savollarga aylantirishga harakat qilib ko`rishi lozim. Bu mijoz bilan to`g`ridan-to`g`ri qarama-qarshilikdan qochish, uning g`ururiga putur yetkazmaslikka imkon beradigan mashhur usuldir. Shu bilan bir paytda tashabbus ham qo`ldan chiqarilmaydi. Masalan, mijozning «Bu juda qimmat» iborasi «Siz bu tovar qimmat emasmi deb so`rayapsizmi» yoki «Siz buni menga taklif etayotgan yagona shaxs emassiz» iborasi «Sizni bizning taklifimiz boshqalardan qanday

farqlanishi qiziqtiryaptimi» iborasi bilan almashtirish mumkin. bunday savollardan keyin tashabbus qoidaga ko`ra, sotuvchiga o`tadi, bu esa keyingi suhbat uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Mijozning e’tirozini dalilga, asosga aylantirish uchun doimo imkoniyat izlash kerak. Agar mijoz ularga ehtiyot qismlar qimmatligi sababli chet elda ishlab chiqarilgan avtomobil sotib olishni istamasligini aytsa, unga «Bu haqiqatdan ham shunday. Lekin inomarkani ta’mirlashga uzoq vaqt ehtiyoj bo`lmaydi» deya unga e’tiroz bildirish mumkin. Agar mijoz ancha keskin e’tiroz bildiradigan bo`lsa, uni yumshatishga harakat qilib ko`rish zarur, ya’ni mijozning fikriga ikkinchi darajali punktalr bo`yicha qo`shilish, aning ayrim punktlar bo`yicha haqligini tan olish, lekin asosiy punkt bo`yicha yon bosmaslik maqsadga muvofiq. Bu yerda boshqa bir mashhur usuldan foydalanish mumkin - mijoz bilan emas, u hurmat qiladigan boshqa firma bilan bahslashish. «Ha, ayrim xaridorlar haqiqatda shunday o`ylaydi, lekn aslida ko`pchilik boshqacha fikr bildiradi» yoki «Ha, janob X shu kabi e’tirozlar bildirdi, lekin baribir bizning tovarni soti oldi, chunki …». E’tirozlarga javob berishning yana bir usuli taqqoslash hisoblanadi. Uning mohiyati shundan boratki, ikkita bir xil xariddan olinadigan foyda taqqoslanadi. Masalan, "NTV plyus" reklamasda aytiladiki: «Bu pulga siz bitta o`yinga chipta sotib olishingiz yoki bir oy davomida dunyoda bo`lib o`tadigan barcha futbol o`yinlarini tomosha qilishingiz mumkin». agar yuqori sifatli musiqa markazi tanlaydigan xaridor unga taklif etilayotgan modelga e’tiroz bildiradigan bo`lsa, unga boshqa model taklif qilish va boshqa model uning uchun qimmatlik qilishi mumkinligini aytish mumkin. e’tirozga bunday javob tufayli ko`pincha xaridor aynan qimmatroq stereosistemani tanlaydi. Va nihoyat, shuni doimo yoddan chiqarmaslik kerakki, agar mijoz o`z e’tirozlarini bildiradigan bo`lsa, bu uning tovar xarid qilish istagida ekanligi va o`z xaridi oqash uchun dalil qidirayotganini anglatadi. Shu sababli doimo mijozga nisbatan hurmat bildirib turish kerak. «Siz bu masalaga e’tibor qaratib haqsiz», «Ikir-chikirlarga e’tibor berganingiz uchun rahmat. Bu sizning ko`p narsadan xabardor ekanligingizdan daloat bermoqda».

Amaliyotda mijozning e’tirozlari ko`pincha tovar narxi bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli sotuv bo`yicha mutaxassislar quyidagi qoidalarga riyao qilishni tavsiya etadilar: mijoz sizning taklifingizdan oladigan foydani baholab olmasidan turib narx haqida gap boshlamaslik kerak; agar mijoz tovarni shaxsiy iste’mol uchun emas, qayta sotish uchun xarid qiladigan bo`lsa, ulgurji va chakana narxlarni taqqoslash va uning oladigan foydasini alohida ko`rsatish foyda beradi; agar mijoz narxni pasaytirishni so`raydigan bo`lsa, unga qarshi taklif kiritish mumkin: «Agar siz 500 dona emas, 1500 dona mahsulot olganingizda, buni o`ylab ko`rsak bo`lardi. Ehtimol, biz maqbul keladigan yechim topgan bo`lardik»; agar sotuvchi taklif etayotgan tovar uzoq muddat foydalaniladigan tovar hisoblansa, narxni kichik qismlarga ajratish mumkin va shunda narx xaridorga u qadar baland bo`lib ko`rinmaydi. Masalan, xaridorga televizorni 10 ming rublga taklif etishda uning bunday narxdan qattiq taajjubga tushganida quyidagi fikrni bildirish mumkin: «Biz 10 yil davomida teleko`rsatuvlar yuqori sifatini kafolatlaymiz. Bu sizga har bir kun uchun 2 rubl 70 tiyindan tushadi, bu esa metroga bitta jeton narxidan ham arzon. Lekin siz eng fxshi televizorlardan biridan foydalanasiz»; sotuvchi narxni tashkil qiluvchi barcha tarkibiy qismlarni yaxshi bilishi va zarur hollarda ularni xaridorga taqdim etishi lozim. U doimo aniq narxni aytishi kerak, chunki yaxlitlangan raqam doimo taxminiy, asoslanmagan bo`lib ko`rinadi va xaridorni sergak qilishi mumkin; xaridor e’tirozlariga javoblarning eng oxiida mijozga u narx bilan kelishmaslik tufayli tovarni xarid qilmasligi oqibatida qo`ldan chiqaradigan barcha narsalarni ko`rsatish lozim . Bitim tuzish Bu oldi-sotdi harakatining so`nggi elementi bo`lib, ma’lum bir ko`nikmalar va mahoratni, tirishqoqlik va professionallikni talab etadi. Bu bosqichga juda tez o`tib

ketmaslik lozim, lekin ishni cho`zib yubormaslik ham tavsiya etiladi, chunki vaqt odatda sotuvchiga qarshi ishlaydi. Xaridor bilan muloqot paytida sotuvchi mijoz asosiy dalillar bo`yicha asta- sekinlik bilan rozi bo`lishiga, qilingan tanlovning to`g`riligiga ishonch hosil qilishiga, taklif etilayotgan tovarga ko`proq ishonishiga, xariddan oladigan nafni ko`proq anglab yetishiga, uning e’tirozlari kamroq bo`lishiga intiladi. Bitimning so`nggi bosqichda barbod bo`lishi esa juda achinarli holat bo`lgan bo`lardi. Bu yerda ham oldi-sotdi harakatlarini yakunlashga aloqador ma’lum bir usullar to`plami mavjud: birinchi navbatda, «yakun yasash» deb ataladigan usul. Tovar foydasiga barcha dalillarni taqdim etish, uning ustunliklarini umumlashtirish, barcha e’tirozlarga javob berishdan so`ng sotuvchi quyidagicha fikr bildiradi: «Yaxshi, agar siz rozi bo`lsangiz - bitim tuzish qoldi, xolos»; agar sotuvchi xaridor umuman olganda, xaridni amalga oshirishga tayyor, lekin nimagadir biroz o`ylanib turganini ko`rsa, «rozilikni nazarda tutish» usulidan foydalanish mumkin, ya’ni sotuvchi o`zini xuddi xaridor yakuniy qaror qabul qilib bo`lganday tutadi. U «bo`ldi, men shu modelni siz uchun olib qo`yaman» yoki «Siz birinchi buyurtma uchun 1000 dona mahsulot yetarli deb o`ylaysizmi» deb aytishi mumkin; yutqiziqsiz muqobillik ham mashhur usul bo`lib, u mijozga ularning ikkalasi ham xaridga olib keladigan yekkita qaror ichidan birini qabul qilish imkoniyatini taqdim etishdan iborat: «Bu ikki televizordan qaysi birini siznin gnomingizga rasmiylashtiramiz?» yoki «Siz to`lovni naqd pul shaklida amalga oshiraszimi yoki naqd pulsiz shakldami?»; tajribali sotuvchilarga «yo`qotilgan ustunlik» deb nomlanadigan usul ham yaxshi ma’lum. Ushbu usul shundan iboratki, sotuvchi mijozni xarid haqida zudlik bilan qaror qabul qilmaslik natijasida ustunlikni yo`qotish riskidan ogohlantiradi. «Oling, oling. Tovar juda sifatli, tez sotilmoqda va ertaga bu tovar boshqa qolmasligi mumkin» yoki «arzon narxlardan foydalanib qoling - ertga ushbu aksiyamiz yakun topadi»;

tovar foydasiga eng kuchli dalilni suhbatning oxiriga saqlab qo`yish kerak. U mijozning ikkilanishiga yakun yasashi va uning bitim imzolashga roziligini ta’minlaashi mumkin . Marketolog shuni yaxshi tushunishi kerakki, agar hattoki sotuvchi oldi-sotdi harakatini yakuniy bitimgacha olib bormaydigan bo`lsa ham, umidsizlanmaslik va buni omadsizlik deb hisoblamaslik kerak. Mijoz bilan murojaat qilish davomida sotuvchi bozorni yanada chuqurroq bilib boradi, uning talablari bilan tanishadi, professional jihatdan takomillashadi. Bularning barchasi savdo faoliyatini davom ettirish uchun muhim ahamiyatga ega . Xaridorlar toifalari Chakana savdo tashkilotlari shuni e’tiborga olishlari kerakki, odamlar bozorda o`zini turlicha tutadi, ularning ehtiyojlari turlicha bo`ladi, ular marketing tadbirlariga turlicha javob qaytaradilar. Chakana savdo uchun xaridorlarni quyidagi toifalarga ajratish muhim ahamiyat kasb etadi : potensial xaridor; tashrif buyuruvchi; xaridor; mijoz; tarafdor . Potensial xaridorlar bu - ushbu magazin xizmatlaridan foydalanmaydigan, biroq tovarlarni shu magazindan xarid qilishi mumkin bo`lgan kishilar. Buning uchun dastlab ularning hech bo`lmaganda magazinga kelishlari, ya’ni uning tashrif buyuruvchilari bo`lishi uchun harakat qilish kerak. Shu sababli oldin magazinga kelish istagi paydo bo`lishi uchun asosiy shart-sharoitlar yaratish zarur. Aytaylik, u yerda bepul telefon o`rnatish va bu haqida eshikdan kirishda e’lon qilish, valyuta ayirboshlash punkti ochish va h.k. muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Magazin rahbari (xo`jayini) hududda mashhur kishiga aylanishi, «o`zimizning odam» bo`lishiga erishish zarur. Buning uchun jamoatchilik hayotida faollik ko`rsatish kerak (mahalliy aholi yig`ilishlariga

tashrif buyurish, maktabda bo`ladigan yig`ilishlarga kelish, mahalliy stadionga tashrif buyurish va h.k.). Ishga potensial xaridorlar mehnat qiladigan tashkilotlarni ham jalb qilish va ushbu tashkilot xodimlari uchun chegirmalar berilishini e’lon qilish mumkin. Mijozlardan ojno viyasnit u kliyentov adresa potensial xaridorlarning manzilini aniqlab olish va ularni magazinga tashria buyurishga pochta orqali taklif etish mumkin. Tashrif buyuruvchini xaridorga aylantirish uchun ham ko`p kuch sarflanadi. Gap shundaki, tashrif buyuruvchi firma haqida dastlabki sakkiz soniya ichda tasavvur hosil qiladi (avtomobil qo`yish uchun joy borligi, unga kirishda e’tibor qaratilgani, presonalning tashqi ko`rinishi va xushmuomalaligi va h.k.). Shu sababli sotuvchilarni professional tayyorlashga vaqt va mablag` sarflashni tejamaslik kerak. Har hafta yig`ilish va kurslar o`tkazish, ular bilan yangilik-tovarlar bo`yicha yo`riqnomalarni o`rganish zarur. Odamlar chuqur bilimga ega bo`lgan, ya’ni o`z ishini va o`z tovarlarini yaxshi biladigan mutaxassislarni yoqtiradi. Savdo tashkiloti rahbariyati muntazam ravishda o`z malakasini oshirish, professional anjuman va bahs-munozaralarga tashrif buyurish, maxsus gazeta va jurnallar o`qishni esdan chiqarmasligi kerak. Tashrif buyuruvchilarning to`rtdan uch qismi tovarlarni arzon narxda sotib tugatish (rasprodaja) joylariga boradi va u yerdan nimalarnidir xarid qiladi. Shu sababli tovarlarni arzon narxda sotib tugatishni imkon qadar tez-tez o`tkazib turish kerak. Tashrif buyuruvchilar o`rtasida so`rovlar o`tkazish, ularning magazinda nimalarni ko`rish istagida ekanligini bilib olish lozim. Eng ko`rinarli joyga takliflar uchun quticha o`rnatish kerak. Tashrif buyuruvchilarga o`z kafolatlari haqida xabar berish juda foydali bo`ladi (bu haqida e’lon magazinga kiraverishda o`ng tomonga joylashtirish kerak). Tashrif buyuruvchilarning 80%i «Hamma reklama bir xil qiyofaga ega» deb aytadi. Shu sababli boshqalardan ajralib turadigan, o`z qiyofasini yaratishga intilish kerak. Mutaxassislar u orqali magazin taniqli va individual bo`ladigan reklama yaratishga yordam beradigan oddiy test o`tkazishni tavsiya qiladilar. Reklama varaqasini oling va unda o`z firmangiz nomini raqobatchi firma nomi bilan

almashtiring. Agar farq bo`lmasa - uni yirtib tashlang. Bu ishni to olmashtirish sezilarli bo`lmagunga qadar davom ettiring. Xaridorlar ismi-shaifini bilib oling va ularning kartotekasini (manzil, telefon) yuriting. Bu kartotekalardan yirik va qimmatbaho tovarlar xaridi uchun minnatdorchilik xatlari jo`natish uchun foydalanish mumkin. Xaridorlarga qo`shimcha xizmatlar ko`rsating (kichik sovg`alar, polietilen paket va h.k.). Xaridorlarga bo`lgan bunday munosabatni ko`rgan tashrif buyuruvchilar sizning sa’y-harakatlaringizni munosib baholashi va magazin xaridorlariga aylanishi mumkin. Xaridorni mijozga, ya’ni sizning magazinda muntazam xaridlarni amalga oshiruvchi shaxsga aylantirish uchun ham bir qancha umumiy tavsiyalar mavjud. O`z xaridorlangizni magazinda o`tkaziladigan turli tadbirlar haqida oldindan xabardor qiling. Ular tovarlarni arzon narxda sotib tugatish, mavsumiy chegirmalar, magazinga yangi tovarlar kelib tushishi haqida birinchilardan bo`lib bilishlari lozim. Xaridorlar uchun maxsus tadbirlar (faqat ular uchun) - tovarlarni arzon narxda sotib tugatish va hattok banketlar uyushtiriladi. Ularga kichik xizmatlar bepul ko`rsatiladi. Ularga raqobatchi sanalmagan magazinlarning sovg`a sertifikatlari tarqatiladi. Magazin rahbariyati xaridor uchun doimo o`z joyida bo`lishi, uning uyiga qo`ng`iroq qilish imkoniyati ham bo`lishi kerak. Bunday sharoitlarda xaridorning xarid uchun boshqa magazinlarga borishini tasavvur qilish qiyin. U sizning mijozingizga, so`ngra tarafdoringizga aylanadi, ya’ni sizning magazinda tovarlar xarid qilishda tashqari o`z tanishlari orasida sizni reklama qiladi, yangi xaridorlarni jalb qiladi. Magazin tarafdorlari maxsus imtiyozlarga ega bo`ladi (hattoki maxsus chegirmali platina va oltin kartalar berilishi mumkin). Ularga xat yozish kerak emas, yaxshisi qo`ng`iroq qilgan ma’qul, bu o`ziga xos ishonch ruhini yana bir bor ta’kidlaydi. Magazin o`z tarafdorlari va ularning farzandlari tug`ilgan kunlarini esda saqlashi kerak. U magazin rahbariyatining nafaqat xizmat telefoni, balki eksklyuziv telefon raqamlarini ham biladi. Unga cheklanmagan kafolatlar taqdim etilishi mumkin (u hattoki kafolat muddatini o`zi belgilashi mumkin). Ular o`z holatini

suiiste’mol qilishidan qo`rqmaslik kerak. Masalan, savdo firmalaridan biri o`z mijozlariga va tarafdorlariga kitobni o`qib bo`lganidan keyin pulini qaytarib berish shartlarida kitoblar sotgan. Sotilgan 10 mingta kitobdan birontasi magazinga qaytarilmagan . Ulgurji savdoda marketing faoliyatini tashkil etish Ulgurji savdoda qo`llanadigan marketing vositalari umuman olganda, chakana savdoda foydalaniladigan vositalardan katta farq qilmaydi. Faqat ulgurdi savdoda marketing o`ziga xosliklarga ega, xolos. Qoidaga ko`ra, ulgurji bazalar tovarlarni yirik partiyalarda yakuniy iste’mol emas, balki qayta sotish uchun sotadi. Ular katta hududlarga xizmat ko`rsatadi (yirik shahar yoki bir nechta ma’muriy tumanlarga). Ulgurji bazalar chakana savdo funksiyalaridan farq qiladigan bir nechta funksiyalarga ega. Xususan, ular ishlab chiqaruvchilar va chakana savdogarlar o`rtasida vositachilik funksiyasini bajaradi, ishlab chiqarish assortimentini savdo assortimentiga aylantiradi, tovarlarni o`rab- qadoqlaydi, saqlaydi va mohiyatan, ishlab chiqarish funksiyasini davom ettiradi. Ulgurji bazalar uchun ustuvor marketing funksiyalari quyidagilar hisoblanadi: bozorlarni (mintaqaviy, respublika, tovar) o`rganish, bozorlarni bashorat qilish, marketingni strategik rejalashtirish, talabni shakllantirish va sotuvni rag`batlantirish. Ulgurji bazalar marketing bo`linmalari bozor haqida chakana savdoda olinadigan axborotlardan biroz farq qiladigan axborotdan foydalanadi. Agar chakana savdoda bu axborot asosan bevosita iste’molchi va xaridordan olinadigan bo`lsa, ulgurji savdoda bu qoidaga ko`ra, ikkilamchi axborot hisoblanadi (statistik hisobot to`plamlari, budjet statistikasi materiallari, idoralarga tegishli materiallar, sanoat materiallari va h.k.). Shu boisdan ulgurji savdoda marketing tadbirlari uning o`ziga xosliklarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.

Xizmatlar tushunchasi va ularning tovarlardan farqi Hozirgi kunga xos bo`lgan xxususiyatlardan biri xizmatlar sohasining, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda ulkan sur’atlar bilan o`sishi hisoblanadi. Xususan, bugungi kunda AQShda xizmatlar sohasida ishchi kuchining 73%ga yaqini, Germaniyada - 41%i, Italiyada - 35%i banddir. O`tgan asrning 80-yillari oxirlarida rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotida xizmatlar ulushi 70%ga yaqinlashdi. Dunyo bo`ylab joylashtirilgan to`g`ridan-to`g`ri chet el investitsiyalarining 40%dan ortig`i aynan xizmatlar sohasiga: asosan savdo, bank xizmatlari va sug`urtaga kiritilgan. Bu birinchi navbatda, ishlab chiqarishning murakkablashuvi va bozorning kundalik talab tovarlariga to`yinganligi; fan-texnika taraqqiyotining rivojlanishi va yangi faoliyat turlari paydo bo`lishiga ta’siri bilan bog`liq. Ishlab chiqarishning rivojlanishini hozirgi paytda moliyaviy, axborot, transport va boshqa xizmatlarsiz tasavvur qilib ham bo`lmaydi. Xizmatlar tovarlar bilan savdoga tobora kuchliroq ta’sir ko`rsatmoqda. Tovarlar sotuvi tobora rivojlangan, asosan xizmatlardan iborat bo`lgan tovar ishlab chiqarish tarmog`ini talab etmoqda. Mamlakatimizda xizmatlar sohasining rivojlanishiga oxirgi yillarda quyidagilar xizmat qildi : davlat tomonidan moliyalashtirishning qisqarishi hamda aholiga va tashkilotlarga pullik xizmatar ko`rsatishning ulushi ortishi; yangi xizmatlar turlari paydo bo`lishi (buxgalteriya xizmatlari, qimmatli qog`ozlar bilan operatsiyalar va h.k.); xizmatlar sohasi korxonalari o`rtasida raqobatning kuchayishi . Xizmatlar sohasi tadbirkorlik uchun jalb etuvchan bo`lib qoldi, chunki ularning ko`pchiligi (masalan, maslahat xizmatlari) boshlang`ich kapital talab qilmaydi. Xizmatlar sohasining tez rivojlanishi va uning roli kuchayishiga qaramay, iqtisodiyotda haligacha «xizmatlar» umum e’tirof etilgan ta’rifi shlab chiqilmagan. Olimlar, xususan V.D.Markovaning ta’kidlashicha, «xizmat» bu «mehnat orqali,

faqat buyum sifatida emas, faoliyat sifatida yetkaziladigan o`ziga xos iste’mol qiymati» sanaladi. Marketing nuqtai nazaridan xizmatlar deganda tijorat mashg`ulotlari va faoliyat turlari ulkan xilma-xilligi tushuniladi. Xizmat bu - harakatlar, foyda yoki qondirish ko`rinishidagi sotuv obyektlaridir. Xizmat - tomonlardan biri boshqasiga taklif etishi mumkin bo`lgan va asosan his etib bo`lmaydigan va biron narsaga egalik qilishga olib kelmaydigan har qanday tadbir yoki foyda. Oxirgi yillarda amerikalik mutaxassis T.Xill tomonidan xizmatlarga berilgan quyidagi ta’rif keng tarqaldi. Uning hisoblashicha, xizmat bu - bitta iqtisodiy birlikning roziligi bilan ikkinchi iqtisodiy birlik faoliyati natijasida ro`y beradigan tovar yoki shaxs holatining o`zgarishidir. Bunday ta’rif xizmatlarni yoki tovar ko`rinishida, yoki bevosita faoliyat ko`rinishida namoyon bo`ladigan iqtisodiy foydali faoliyatning yakuniy natijasi sifatida ko`rib chiqishga imkon beradi. Iqtisodiy foydalilik xizmatlarni savdo predmetiga aylantiradi. So`nggi ikki ta’rif kengroq bo`lib, faoliyat turlaridan tashqari tovar yoki shaxsning har qanday o`zgarishlarini ham qamrab oladi. Biz xizmatlarni xarid qilamiz: dengi bo`ylab kemada sayohat qilamiz, mehmonxonada joylashamiz, sartaroshga soch oldiramiz, buyumlarni kimyoviy tozalashga beramiz, huquqshunosdan maslahatlar olamiz, atelyeda kiyim tiktiramiz va h.k. Xizmatlar turlari juda xilma-xildir. Xizmatlar sohasida marketing tovarlar ijarasi, iste’molchilarga tegishli bo`lgan tovarlarni o`zgartirish yoki ta’mirlash va shaxsiy xizmatlarni, qisqacha aytganda - servisni o`z ichiga oladi. U buyurtma olguncha beriladigan barcha yordam va maslahatlarni, sotuv vaqtida xizmat ko`rsatish va sotuvdan keyingi servisni qamrab oladi. Umuman olganda xizmatlar ularni tovardan farqlab turadigan va marketing dasturlari ishlab chiqishda hisobga olish zarur bo`lgan 4 tavsifnomaga ega (16-rasm ). 1. Xizmatlarni his etib bo`lmasligi, ularning ko`z ilg`amasligi va nomoddiy xarakterga ega ekanligi . Bu jihat shuni anglatadiki, xizmatlarni

namoyish etish, ko`rish, sinab ko`rish, transport vositasida tashish, saqlash, o`rab- qadoqlash yoki bu xizmatlarni olguncha o`rganishning imkoni yo`q. Xizmatlarni his etib bo`lmasligi xaridorlarda ham, sotuvchilarda ham muammolar yuzaga keltiradi. Xaridorning muammolari: u xizmatni xarid qilgunga qadar, ba’zida esa xarid qilgandan keyin baholashi qiyin (kosmetolog xizmatlari, tibbiy xizmatlar); u ta’mirlash jarayonini ko`rmaslikdan tashqari, nimalar qilinganligini aniq bila olmaydi. Xizmatlar sotuvchisiga ishonish va undan umid qilish qoladi, xolos (soatsoz xizmatlari, avtomobil ta’mirlash va h.k .). o`z tovarini mijozlarga ko`rsatish qiyin; mijozlarga ularning nimalar uchun pul to`lashini tushuntirish yanada qiyin . Bu bilan xizmatlar marketingida asosiy so`zlar bu mijoz ushbu tashkilotga murojaat qilganidan so`ng oladigan FOYDA va NAF ekanligi izohlab beriladi. Tashkilotlar qabul qiladigan marketing qarorlari quyidagicha bo`lishi mumkin. Imkon qadar o`z xizmatlarining his etiluvchanligini oshirish -plastik operatsiyalar bo`yicha mutaxassis operatsiyadan so`ng mijoz qiyofasi qanday bo`lishini rasmda ko`rsatishi mumkin. Xizmatning muhimligini ta’kidlash - oliy ta’lim muassasasi qabul kommisiyasining kotibi abituriyentlarga nafaqat mutaxassislik haqida, balki talabalarning qanchalik qiziqarli

dam olishi, universitet bitiruvchilari ishga joylashtirilishi haqida ham gapirib berishi mumkin. Xizmatdan olinadigan foydaga e’tiborni jalb qilish. Sotuvchi o`z xizmatlari uchun marka nomi o`ylab topishi mumkin: masalan, «Sehrli bo`sa» kimyoviy tozalash korxonasi; «Qizil gilamda» xizmat ko`rsatish, ya’ni obro`li mehmonlar sifatida xizmat ko`rsatish va b. O`z xizmatlarini targ`ib qilishga biron-bir mashhur shaxsni, artistlar, radio va televideniye boshlovchilarini jalb qilish . 2. Xizmatlar ishlab chiqarish va iste’molini bir-biridan ajratib bo`lmasligi . Xizmatni o`z manbasidan ajratib bo`lmaydi va tovarlardan farqli ravishda, keragida foydalanish uchun oldindan ishlab chiqarib bo`lmaydi. Xizmat faqat buyurtma kelib tushganda yoki mijoz tashrif buyurganida ko`rsatilishi mumkin. Shu nuqtai nazardan xizmatlar ishlab chiqarish va iste’molini bir-biridan ajratib bo`lmaydi: kinoteatrda chipta sotishni kassirdan, tibbiy xizmatlar. Marketing strategiyasi bu yerda xizmatlar sotuvchilarining professional darajasi hisoblanadi. u korxonalar raqobatbardoshligini ta’minlaydi . 3. Sifatning doimiy emasligi, o`zgaruvchanligi. Xizmatlar sifati uni kim ta’minlashiga, shuningdek, qayerda va qachon ko`rsatilishiga kuchli bog`liq bo`ladi. Turli mehmonxonalarda servis turlicha bo`lib, yashash sharoilari, personal malakasi, mijozlarning o`zi kabi ko`plab omillarga bog`liq bo`ladi. Aynan xaridorlar individualligi xizmatlar individualligini taqozo etadi - individual kiyim tikish, soch turmaklash va h.k. Ba’zida xizmatlar o`zgaruvchanligini pasaytirishga marketing qarori ma’lum darajada mexanizatsiya (mashinalarni mexanik yuvish), ishlar ko`p mehnat talab qilishini pasaytirish (Makdonalds restoranlari xizmati jarayonlarni mexanizatsiyalash, personal malakasini oshirish) bilan bog`liq bo`ladi. Xizmatlar o`zgaruvchanligini pasaytirish uchun xizmat ko`rsatish standartlari qo`llanadi - bu mijozlarga xizmat ko`rsatishning ijro etilishi shart bo`lgan qoidalari majmuidir. Masalan, "Makdonalds" restoranlarida xizmat ko`rsatish vaqti 5 daqiqadan oshmaydi .

4. Xizmatlarni saqlab bo`lmasligi. «Hozirning o`zida bo`lish» xizmatlarning muhim bir ajratib turadigan jihatidir. Xizmatlarni keyinroq sotish uchun saqlab bo`lmaydi: sotilmagan chiptalar, mehmonxonada mijoz joylashtirilmagan xonalar, bo`sh sartaroshxona salonlari, hammomlar. Agar xizmatlarga talab taklifdan kattaroq bo`lsa, buni savdo va sanoatdagi kabi tuzatib bo`lmaydi (mehmonxonaga joylashish istagida bo`lgan mijozlar soni xonalardan ko`p). Xuddi shu tarzda, agar taklif talabdan yuqori bo`lsa - foyda yo`qotiladi. Qoidaga ko`ra, xizmatlarga talab yil fasllari, hafta kunlariga qarab o`zgarib turadi. Yozda yo`lovchilar ko`proq, hammomga tashrif buyuruvchilar kamroq bo`ladi. Xizmatlarni saqlab bo`lmasligi talab va taklifni muvozanatlash bo`yicha marketing qarorlari ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu quyidagilar bo`lishi mumkin: differensiatsiyalangan narxlar, chegirmalar belgilash; oldindan buyurtma berishni tashkil qilish; talab cho`qqiga chiqadigan davrlarda muqobil qo`shimcha xizmatlar joriy qilish; personalni funksiyalarni birga olib borishga o`rgatish va b. Xizmatlarning aytib o`tilgan xususiyatlari, ularni ajratib turadigan tavsifnomalari xizmatlar sohasida operatsiyalarni boshqarishni samaradorlik nuqtai nazaridan sanoat va savdodagidan ko`ra qiyinroq qilib qo`yadi; marketingni qo`llash va boshqaruv o`ziga xosliklarini belgilab beradi . Xizmatlarning tavsiflanishi An’anaviy ravishda jahon amaliyotida xizmatlar eng to`liq ro`yxati quyidagilarni o`z ichiga oladi: transport, turizm, sug`urta, bank xizmatlari va boshqa moliyaviy operatsiyalar, qurilish va injiniring, aloqa, axborot-hisoblash xizmatlari, ko`chmas mluk bilan operatsiyalar va asbob-uskunalar ijarasi, ishchi kuchini yollash bo`yicha xizmatlar, film va teledasturlar ijarasi, reklama, buxgalteriya ishi, ta’lim, boshqaruv masalalari bo`yicha maslahatlar, yuridik, texnik va boshqa professional xizmatlar. Har bir tur

o`ziga xos faoliyat sohasidir. Bizning mamlakatimizda xizmatlar sohasi tarmoqlarining boshqacha tavsifi shakllangan. Ularning bir qismi ishlab chiqarishga kiritilgan, davlat tomonidan moliyalashtirilgan va mamlakatning yalpi milliy daromadi va ijtimoiy mahsulotda hisobga olinmagan. Mamlakatimizda xizmatlar sohasi yoki noishlab chiqarish sohasiga an’anaviy arvishda quyidagilar kiritib kelingan: uy-joy va kommunal xo`jaligi; aholiga maishiy xizmatlar ko`rsatish; sog`liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot; jismoniy tarbiya va sport; ta’lim; madaniyat va san’at; fan va ilmiy xizmat ko`rsatish; kreditlash; sug`urta; davlat boshqaruvi va mudofaa; uy xo`jaliklariga xizmat ko`rsatuvchi notijorat tashkilotlari. Xizmatlar tarmoqlarini oddiygina sanab o`tishning o`zi ularning xilma-xilligini ko`rsatadi, biroq xizmatlar marketingi va boshqaruv usullari o`ziga xosliklarini ochib bermaydi. Bu xizmatlar sohasini statistik baholash, marketingni joriy qilish muammolariga olib keladi. Shu sababdan biz ham xizmatlar sohasida hisob va statistika xalqaro metodologiyasiga asta-sekinlik bilan o`tishimiz lozim. Dunyoda bir-biridan farq qiladigan, klaster ichida esa umumiy belgilarga ega bo`lgan xizmatlar ma’lum bir sinflarini ajratish tendensiyasi kuzatilmoqda. Sinflar segmentlashning asosi hisoblanadi. Xizmatlarni tasniflash dunyoning barcha mamlakatlarida eng muhim muammolardan biri sanaladi .

Eng umumiy yondashuvni Lovelok taklif etgan bo`lib, u V.D.Markovaning «Xizmatlar marketingi» kitobida keltirilgan. Bu tasnifda asosiysi - xizmatlar kimga (nimaga) yo`naltirilgani va his etilishi yoki his etilmasligi hisoblanadi (jadval ). Bularning barchasi nomoddiy xizmatlardir. Segmentlashni iste’molchilar segmentlari, mehnat sig`imi, iste’molchi bilan muloqot darajasi va h.k. bo`yicha davom ettirish mumkin. Xizmatlarni tasniflash o`rganilayotgan voqea-hodisalarni tushunishni yaxshilashga, har bir xizmat turini farqlab turadigan jihatlarni ajratishga, marketingni qo`llash o`ziga xosliklari va boshqaruv usullari o`ziga xosliklarini aniqlashga imkon beradi. Xizmatlarni segmentflashga xilma-xil yondashuvlar xizmatlarni bozorda joylashtirishda foydali bo`lishi mumkin, ular bozorda ifodalangan yangi xizmat turlari izlab topishga undashi mumkin .

Maishiy xizmatlar Maishiy xizmatlar sohasi deganda faoliyat turlari yig`indisi tushuniladi; funksional ahamiyati aholiga xizmatlar ko`rsatish va sotishda ifodalanadi. O`z navbatida, maishiy xizmatlar ko`p rejali hisoblanadi. Ayrimlar maishiy xizmatlar deganda oilaviy-maishiy munosabatlar, uy xo`jaligi yuritish vujudga keltiradigan individual ehtiyojlarni qondirishni tushunadi. Boshqalar esa maishiy xizmatlar bu - uy mehnatining u yoki bu turlarini qisqartiradigan yoki o`rnini bosadigan xizmatlar deb hisoblaydi. Ayrim mualliflar maishiy xizmatlarni aholiga ijtimoiy xizmat ko`rsatish sohasida moddiy ishlab chiqarishning o`ziga xos tarmog`i sifatida tavsiflaydilar. Zamonaviy sharoitlarda maishiy xizmatlar deganda tadbirkorlik jarayonida yoki hukumat organlari qo`llab-quvvatlashida belgilangan hududda amalga oshiriladigan, aholining ijtimoiy ahamiyatga molik maishiy ehtiyojlarini qondirishga yo`naltirilgan foydali faoliyat sifatida tushuniladi. Mamlakatimizda maishiy xizmatlar sohasi rivojlanishining uch bosqichini ajratib ko`rsatish mumkin . 1-bosqich : xususiylashtirishga qadar bo`lgan davr. Maishiy xizmatlar sohasi to`laligicha davlat sohasi bo`lib, xizmatlarning o`ziga xosliklari hisobga olinmagan; boshqaruv funksiyalari markazlashuvi haddan tashqari yuqori bo`lgan; rejalashtirish buyruq asosida bo`lgan va aholi ehtiyojlari, talab o`rniga «davlat buyurtmasi» asos bo`lgan. Xizmatlar bozori mustaqil iqtisodiy hayot bilan yashagan. Bu sezilarli darajada yashirin xususiy sektor ulushining kattaligi bilan ifodalangan. Yashirin iqtisodiyot doirasida ko`rsatiladigan xizmatlar aholiga maishiy xizmatlar sotish hajmining taxminan yarmini tashkil qilgan (uy-joy qurilishi va ta’mirlash, individual kiyim tikish, avtotransport ta’mirlash va h.k.). Buning asosiy sabablari xizmatlar sifatining pastligi va ijro muddatining uzunligi hisoblanadi . 2-bosqich : shirkatlar tashkil qilinishi bilan bog`liq. Maishiy xizmatlar sohasida shirkatlashtirishning imkoni bo`lmadi, chunki shirkatlar faoliyatini huquqiy tartibga solish

chigalligi, shuningdek, iqtisodiyotda boshlangan tarkibiy o`zgarishlar tufayli aholining shirkatlarga ishonmasligi saqlanib qolgandi. Bu holatlar tadbirkorlik faolligining ishlab chiqarish sohasidan tijorat faoliyati sohasiga chiqib ketishiga olib keldi . 3-bosqich : hozirgi paytda maishiy xizmat ko`rsatishning rivojlanishi bu sohaning aholi hayotidagi rolini aniqlash va baholashga hamda iqtisodiyotda ro`y berayotgan umumiy jarayonlar ta’siriga bog`liq. Maishiy xizmatlarning o`ziga xosliklari bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida sezilarli o`sadigan ijtimoiy ahamiyat yuqoriligi bilan asoslanadi. Maishiy xizmat ko`rsatish: uy sharoitlarida maishiy ehtiyojlarni qondirishga sarflanadigan vaqtni qisqartiradi va oqibatda pul ishlab topish va dam olish uchun bo`sh vaqtni oshiradi; ish o`rinlari sonini, jumladan, ikkilmchi bandlik sharoitlarida oshiradi; aholi foydalanayotgan mahsulotlar iste’mol xususiyatlarini tiklaydi; individual buyurtmalar bo`yicha iste’mol predmetlari tayyorlashga imkon beradi; tadbirkorlik faoliyatiga undaydi va h.k . Maishiy xizmatlar ijtimoiy ahamiyatini baholash uchun aytib o`tamizki, ularning AQSH iste’mol budjetidagi ulushi o`rtacha 31%, Angliyada - 37%, Shvetsiyada - 41% va Rossiyada - 13%ni tashkil qiladi. Oxirgi yillar davomida mamlakat maishiy xizmatlar bozoridagi vaziyat o`zgarib, mamlakat iqtisodiyotidagi umumiy holat bilan belgilanadi. 1991 yilda boshlangan xususiylashtirish natijalari bo`yicha bunday tarmoq aslida yo`q, aholi esa umumiy sektorda o`z ehtiyojlarini qondirish imkoniyatini 60%ga yo`qotdi. Faoliyat yuritayotgan korxonalarning ko`pchiligi rentabelsiz ishlamoqda. Tadbirkorlik faoliyati bu yerda unchalik sezilarli emas, tadbirkorlar hattoki to`liqsiz bandlik sharoitlarida ham aholining qo`shimcha daromad olishi maqsadlarida bu faoliyat sohasiga o`z mablag`larini kiritishga shoshilmayapti. Maishiy xizmatlar ko`rsatish mehnat sarflashning jalb etuvchan sohasi hisoblanmaydi. Bu xomashyoga, asbob-uskunalar va h.k. ga ega bo`lish zarurati bilan asoslanadi. Shu asnoda xizmatlarning sotuv narxi aholining

to`lov layoqatiga ega talabining pastligi tufayli ancha chegaralangan. Tashkillashtirilmagan bozorda tovarlar bilan savdo qilish esa ancha osonroq. Maishiy xizmatlar umumiy hajmida eng katta ulushni quyidagilar egallaydi: sartaroshxona xizmatlari - 31 - 34%; poyafzal ta’milash xizmatlari - 30 - 33%; kimyoviy tozalash xizmatlari - 9 - 10%. Bunday vaziyat ushbu xizmat utrlari iste’molchilar uchun eng hayotiy ahamiyatga molik xizmatlar sifatida boshqa xizmatlar bilan taqqoslaganda talab yuqori ekanligini namoyish etadi . Xizmatlar marketingining o`ziga xos xususiyatlari Xizmatlar marketingi bu - ular tufayli xizmatlar firmalardan mijozlargacha yetib boradigan harakatlardir. Firmaning amaliy hisobotlari nuqtai-nazaridan xizmatlar marketingi bu boshqalarga sizning xizmatlaringizni baholash, ular uchun nimani va qanday bajarayotganingizni baholashga yordam berishi ko`zda tutilgan jaaryondir. Xizmatlar marketingining aossiy maqsadi va vazifalari mijozlarga tashkilot va uning xizmatlarini munosib baholashga yordam berishdir. Xizmatlar marketingi shu bilan murakkablashadiki, firma mijozga muayyan moddiy shaklga ega bo`lmagan nimanidir sotadi; mijoz uchun qimmatga ega bo`lgan biron narsani qilishga va’dani sotadi (kostyumni yaxshilab tozalash).

Xizmatlar marketingida uchta jihatni hisobga olish lozim. Xizmatlar sohasida marketing nisbatan yaqinda qo`llanishni boshlagan bo`lib, maishiy xizmatlarda deyarli qo`llanmaydi, shu sababli siz bu borada ilk qadamlarni tashlashingiz mumkin. Marketing o`zi hech narsa ishlab chiqarmaydi, shu sababli uning samaradorligini baholash qiyin. Xizmatlar marketingining eng murakkab jihati - xizmatlar ko`rsatish uchun qulay sharoitlar yaratishdir. Xizmatlar doimo mijoz bilan va faoliyat turi bilan bog`liq bo`ladi. Shu boisdan xizmatlar marketingi o`ziga xosliklari quyidagilar bilan bog`liq hisoblanadi: a) mijozlarning xulq-atvori, ularning hozish-istaklari va so`rovlarini o`rganish; b) talab va taklif muvozanatiga erishish uchun o`ziga xos usullar ishlab chiqish; v) mijozlarga ta’sir ko`rsatish usullarini o`rganish. Xizmat ko`rsatuvchi firmalar qoidaga ko`ra, marketingdan amaliy foydalanish borasida sadvo firmalari va ishlab chiqarish firmalaridan ortda qoladi. Ko`plab xizmat ko`rsatuvchi firmalar hajman kichik (masalan, poyafzal tuzatish ustaxonalari) bo`lib, ular uchun marketing keraksiz va qimmat mashg`ulot bo`lib ko`rinadi. Boshqa firmalar (yuridik, buxgalteriya) marketingdan foydalanishni professional jihatdan odobdan tashqari ishlar deb hisoblaydilar. Uchinchi turdagi firmalar (kollej, kasalxona) uzoq vaqt davomida marketinga ehtiyoj sezmagan .

Bugungi kunda, raqobatning kuchayishi, xarajatlarning o`sishi, xizmatlar sifatining yomonlashuvi va ishlab chiqarishning pasayishi bilan tobora ko`plab xizmat ko`rsatish korxonalari marketingga qiziqish bildira boshladi. Marketing nuqtai-nazaridan firma o`z xizmatlarini real yoki potensial mijoz ko`zlari bilan ko`ra olishi, o`z xizmatlarini bozor tiliga, iste’molchilarning so`rov va ehtiyojlari tiliga o`gira olishi lozim. Bu esa juda qiyin vazifa. Xizmatlar xususiyatlarini tavsiflash mijoz oladigan natija, FOYDA, qoniqish darajasini baholashdan ko`ra osonroqdir. Masalan, sartarosh o`z xizmatlari foydasini «Biz ayollarni yanada go`zal qilamiz!» shiori bilan, etikdo`z esa «Biz poyafzalingiz xizmat ko`rsatish muddatini oshiramiz!» shiori bilan tavsiflashi mumkin. Lekin natijani baholash esa - qiyin. Xizmatlar marketingida maqsadli bozor, mijoz uchun foyda va xizmatlarni ilgari surish asosiy tushunchalar hisoblanadi. Xizmatlar marketingi strategiyasi - xizmatlar bozori talablariga moslashish uchun zarur sharoitlar yaratish, xizmatlar bozorini o`rganish, foydalilik va raqobatbardoshlikni oshirish bo`yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishdir. Xizmatlar marketingining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat : xizmatlar bozori va uning alohida segmentlarida talabni o`rganish; mijozlarni o`rganish; raqobatchilarni o`rganish; reklama; servis va xizmatlar sohasini kengaytirish; xizmatlar sohasida rejalashtirish tizimini ishlab chiqish; samarali narx siyosati belgilash; axborot ta’minoti tizimi yaratish; marketing rejasi ishlab chiqish va b.

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

O'xshashlar

Savdo va xizmatlar sohasi marketingi

KTYQMlarga texnik xizmat ko`rsatish va servis fаnining predmeti, fanning maqsad va vazifalari

Savdo korxonalarida xaridorlarga xizmat kursatish jarayonlarini boshkarish

Xizmatlar marketingi

Agrosanoat marketingi