Савдо корхоналарининг ресурслари - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо корхоналарининг ресурслари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

194.5 KB

Ko'chirib olish

Савдо корхоналарининг ресурслари Режа : 1. Ресурслар тушунчаси ва таркиби 2. Асосий фондлар тушунчаси, таркиби ва баҳоланиши 3. Асосий фондларнинг кўрсаткичлари 1

1. Ресурслар тушунчаси ва таркиби Ресурс – французча « ressources » сўзидан келиб чиқиб, восита, заҳира, имконият, бирор-бир нарсани, бойликларни манбааси мазмунини билдиради. Жамиятда ресурслар ҳар хил турларга бўлинади. Иқтисодиёт назариясида ресурсларга тегишли ишлаб чиқариш воситалари (меҳнат қуроллари ва меҳнат предметлари); ишлаб чиқариш кучлари (ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи); капитал (молиявий капитал), (асосий капитал, айланма капитал) каби тушунчалар ишлатилади. Статистикада, бухгалтерия ҳисобида асосий фондлар (асосий воситалар), айланма фондлар, (айланма воситалари, айланма маблағлар), моддий активлар, номоддий активлар, ишчи кучи, моддий ресурслар, меҳнат ресурслари, молиявий ресурслар каби тушунчалар ишлатилади. Умуман ресурслар тушунчасига келсак – улар жамият зарурияти учун моддий ва маънавий босқичларни ишлаб чиқаришга жалб қилиши мумкин бўлган табиий, иқтисодий, ижтимоий ва маънавий қудратларни мажмуаси бўлиб, улар жамият билан табиатни ўзаро алоқаси орқали инсоният жамиятини тараққиёт даражасини таъминлайди. Жамият миқиёсида табиий ресурслар (ҳаво, ер, сув, ер ости ресурслари, ўрмонлар ва ҳ.к.) энергетик ресурслар, моддий ресурслар, меҳнат ресурслари, молиявий ресурслар ва маънавий ресурслар каби тушунчалар ҳам мавжуд. Иқтисодиётда ресурслар тушунчаси билан бир қаторда ишлаб чиқариш омиллари тушунчаси ҳам ишлатилади. Ишлаб чиқариш омилларига қуйидагилар киради: 1. «Ер» - табиий ресурс сифатида, меҳнат қуроли, меҳнат воситаси сифатида ва мулк объекти сифатида. 2. «Капитал» - моддий ва молиявий ресурслар сифатида. 3. «Меҳнат» - ишчи кучи, меҳнат ресурслари ва тадбиркорлик сифатида. Умуман олганда ресурслар ишлаб чиқариш омилларини ўзаро алоқаси, ўзаро 2

таъсири орқали яратилади, шаклланади. Ресурслар тушунчаси ишлаб чиқариш омилларидан кенгроқ. Чунки ресурслар ишлаб чиқаришга жалб қилиниши мумкин бўлган табиий, иқтисодий, ижтимоий ва маънавий қудрат мажмуаси бўлса, ишлаб чиқариш омиллари ишлаб чиқаришга жалб қилинган ресурслар мажмуасидир ва инсон учун зарур бўлган моддий ва маънавий бойликларни яратувчи омил бўлиб ҳисобланади. Инсоният ҳаётида доимо чегараланган имкониятлар ва чегараланган ресурсларга дуч келади. ҳақиқатда ҳар бир инсонни алоҳида олиб қарасак уни имкониятлари чегараланганлигига гувоҳ бўламиз. Масалан шахснинг жисмоний, интеллектуал, макон ва замондаги имкониятлари чегараланган. Худди шундай, жамиятда, табиатда ва коинотдаги инсонлар фойдаланадиган (ҳаводан ташқари) барча ресурслар чегаралнган. Бутун жамиятда ресурслар чегараланган, чунки табиий, моддий, меҳнат, молиявий ва бошқа ресурслар сон жиҳатидан ва сифат жиҳатидан чегарага эга. Бежиз эмаски, иқтисодий фанлар, аввалом бор, иқтисодиёт назарияси учун чегараланган ресурслардан моддий бойлик яратиш, уни истеъмол учун аҳоли ўртасида тақсимлашда инсонларнинг ўзаро муносабатларини ўрганиш асосий вазифаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Савдо корхоналарида, иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари қаторида, моддий, меҳнат ва молиявий ресурслари каби тушунчалар ишлатилади. Улар савдо корхоналарининг иқтисодий салоҳиятини ташкил қилади. Савдо корхоналари фаоилятини ўрганишда асосий ва айланма фондлар, моддий ва номоддий активлар, ишчи кучи, молиявий ресурслар каби иқтисодий категориялар ишлатилади. Савдо корхонасини барча ресурсларини қуйидаги 1- чизмада ифодалаш мумкин. 1-чизма. Савдо корхоналарининг ресурслари Барча ресурслар 3

Асосий фондлар Айланма фондлар (маблағлар) Товар, фирма белгиси Ходим -лар сони Пул маблағлари (нақд ва нақд бўлмаган) Меҳнат қурол- лари Меҳнат предметлари Лицензия Хусусий Муддати бир йилгача бўлган меҳнат қуроллари Потент Єарзга олинган Нау-хау Жалб этилган (товарларни келиши ва тўланиши давридаги фарқида вужудга келади)Муаллиф- лик ҳуқуқи Гидвул Франшиз- лар Ташкилий ва муддати узайти- рилган харажатлар Пулга тенглаштирилган қимматли қоғозлар 4Моддий ресурслар Номоддий ресурслар (активлар) Меҳнат ресурслари Молиявий ресурслар

2. Асосий фондлар тушунчаси, таркиби ва баҳоланиши Асосий фондлар моддий ресурсларнинг бир қисмини ташкил қилади. Улар савдо корхоналари фаолиятида ишлатиладиган меҳнат қуролларининг қийматидан иборат бўлиб, ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш шаклларига бўлинади. Бухгалтерия ҳисобига мувофиқ асосий фондларга ишлатиш даври бир йилдан юқори бўлган, моддий активлар қиймати киради. Бундан келиб чиқадики, асосий фондалрни натурал-моддий кўриниши фаолият жараёнида кўп йиллар хизмат қилади, яъни шакли ўзгармайди ва ўз қийматини қисман товар қийматига ўтказиб беради. Шундай қилиб, асосий фондлар – савдо жараёнида узоқ муддат, кўп маротабалаб иштирок этадиган, ўз қийматини товарларга қисман ўтказиб турадиган меҳнат қуролларини қийматининг пулдаги ифодасидир. Савдо корхоналарида асосий фондларнинг натурал-моддий таркиби (элементлари) қуйидагилардан иборат: I – архитектура – қурилиш объектлари (дўконлар, омборлар, оммавий овқатланиш корхоналари ва ҳ.к.); II – иншоатлар, қурилиш объектлари, ҳар хил маҳсулотларни (нефть) сақлайдиган жойлар, кўприк иншоотлари, ҳар хил қудуқлар, сув чиқарувчи иншоатлар, ҳар хил тўсиқлар (девор) ва ҳ.к.; III – узатма механизмлар, электр узатмалари, буғ, сув узатмалари ва иншоатлари, телефон узатмалари ва ҳ.к.; IV – машина ускуналар: буғланувчи машиналар ва қозонлар, электр машиналари, ўзи юрар ёки силжийдиган электростанциялар, компрессорлар, кўтарувчи кранлар, товарларни қадоқлаш учун ускуналар, технологик ва иссиқлик берувчи ускуналар, автомат машиналар: савдо автоматлари, ўлчов қуроллар – дозаторлар ва ҳ.к. ҳамда ўлчайдиган ва бошқарадиган асбоблар, лаборатория ускуналари киради; V – асбоблар ва ҳар хил меҳнат қуроллари, материалларни қайта ишлаш учун 5

ҳар хил мосламалар; VI – хўжаликдаги ишлаб чиқариш асбоб-ускуналари: ишчи столлар, пештахталар, савдо шкафлари, идишлар қўйиладиган ҳар хил асбоб-ускуналар, товарлар ва бошқа нарсаларни сақлайдиган токчали ускуналар (стеллаж) ва ҳ.к.; VII транспорт воситалари: автомобил воситалари, тракторлар, мотороллерлар, мотоцикллар, ҳаракатчан сув транспорти воситалари, омборхоналардаги кўтарувчи транспорт воситалари ва ҳ.к.; VIII хўжаликдаги мебеллар, ёнмайдиган шкафлар, ёзадиган машинкалар ва ҳ.к.; IX – компьютер техникаси – компьютер, сканер, принтер, калонка, электрон почта, факс ва ҳ.к.; X – ишчи ва маҳсулдор ҳар хил ҳайвонлар (от, туя, сгир, чўчқа ва бошқа ҳайвон ва паррандалар); XI – кўп йиллик ҳосил-мева берадиган дарахтлар, ўсимликлар ва ҳудуддаги ҳар хил кўкатлар; XII – ерлар, суғориладиган мелиорацияга тегишли иншоатлар, сув ҳавзалари, ер участкалари; XIII – кутубхоналар ва кутубхоналардаги асбоб-ускуналар; XIV – ишлатиш муддати бир йилдан кўп бўлган меҳнат қуроллари. Ишлаб чиқаришга тааллуқли асосий фондларга савдо корхоналарида тўғридан-тўғри товарларни ишлаб чиқаришдан истеъмолчига етказишда, олди- сотди жараёнини ва савдо хизматлари амалга оширишда қатнашадиган меҳнат қуроллари киради. Ноишлаб чиқаришга тааллуқли асосий фондлар таркибига савдо корхонасига тааллуқли маъмурий ва илмий-тадқиқот ташкилотларга қарашли бинолар, иншоатлар, жиҳозлар, уй-жой, коммунал хўжалиги, клублар, стадионлар, боғчалар, санаториялар, поликлиника, шифохоналардаги меҳнат қуроллари киради. Асосий фондлар олди-сотди ва савдо хизмати жараёнларида ўзини натурал- моддий шаклини сақлаб қолган ҳолда, кўп мароталаб, узоқ муддатда хизмат қилиши, ўз қийматини аста-секин товар қийматига ўтказиши, қийматини айланиш 6

хусусияти (аста-секин истеъмол қилиниши ва бир вақтда шаклан ўзгариши) билан айланма фондлардан кескин фарқ қилади. Шу сабабли товар ресурслари, пул маблағлари асосий фонд бўла олмайди. Асосий фондалр фаол (актив) ва пассив меҳнат қуролларига бўлинади. Асосий фондалрнинг фаол (актив) қисмига – машиналар, ускуналар, ўлчаш, созлаш асбоблари ва қурилмалари, компьютер ва ҳисоблаш техникаси (касса аппаратлари), транспорт воситалари кабилар киради. Юқорида келтирилган тавсифни III , IV , V , VI , VII , VIII ва IX бандларида келтирилган асосий фондалр элементалрини киритиш мумкин. Пассив асосий фондларга савдо жараёнини амалга оширишга шарт-шароит яратадиган меҳнат қуроллари, яъни бинолар, иншоатлар киради. Асосий фондалрнинг хизмат қилиш даври, улар қийматини айланиш вақти билан белгиланади. Асосий фондалр – мулк шаклига, ишлаб чиқаришга алоқаси, аммортизацияга нисбатан, амортизация нормасига биноан ва солиққа тортилишига нисбатан тавсифланади. 1. Мулкка нисбатан – хусусий ва арендаланган. 2. Ишлаб чиқаришга қатнашиши бўйича – ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш (савдода ишлаб чиқаришга – савдога олди-сотдига тааллуқли қуроллар ва ноишлаб чиқаришга – маъмурий бинолар, иншоатлар, жиҳозлар, уй-жой, коммунал хўжалиги, клублар, стадионлар, боғчалар, шифохоналар). 3. Амортизацияга нисбатан – амортизацияланувчи ва амортизация қилинмайдиган. Охиргисига – ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар, кутубхона фонди, кўп йилилк экинлар, ўрнатилмаган жиҳозлар, консервация қилинган воситалар (ЎзРВМ қарори асосида), тўла амортизацияланган воситалар. 4. Амортизация нормаларига қараб: 20 % - компьютер техникаси, унинг зарур жиҳозлари; енгил автомобиллар, такси, автотрактор техникаси, махсус инструментлар ва заруриятлар (принадлежности). 15 % - юк автомобиллари, автобус, махсус автомобиллар ва авто прицеплар, 7

ишлаб чиқариш машиналари ва жиҳозлари, офис мебеллари; 8 % - денгиз, темир йўл, ҳаво транспорт воситалари, жиҳозлари, электродвигателлар, дизель генераторлар, трубопроводкалар, электропередачи ва алоқа жиҳозлари; 5 % - бино, иншоатлар; 10 % - юқоридагиларга киритилмаган бошқа амортизацияланувчи асосий фондлар. Асосий фондлар баҳоланиши – бошланғич қиймати, тикланиш қиймати, қолдиқ қиймати бўйича баҳоланади. Бошланғич қиймати – асосий фондни сотиб олиш қиймати, уни ташиш, ўрнатиш, монтаж, ишлатиш учун ишчиларни ўқитиш харажати, бож харажатлар ва ЄЄС (қўшимча қиймат солиғи) йиғиндиси. Тиклаш қиймати – бошланғич қиймати қайта баҳолаш ҳисоби билан ва кенгайтириш, реконструкция қилиш ва модернизация қилиш учун кетган харажатлар йиғиндиси. Єолдиқ қиймати – бошланғич қийматидан амортизация жамғармасини ажратиб ташлангандан қолган қисми. Асосий фондларни ишлатишда уни эскириши кўрсаткичи ишлатилади. Бу кўрсаткич асосий фондларни бирор бир даврида товарларга ўтказилган истеъмол қиймати билан белгиланади. Асосий фондларни эскириши икки хил тарзда бўлиши мумкин. Биринчидан, жисмоний эскириш, уларни техник ишлатилиш хусусиятини ишлаб чиқариш жараёнида ёки табиий шарт-шароитлар натижасида йўқолиши, емирилиши натижасида рўй беради. Иккинчидан, руҳан эскириш, яъни имлмий-техник тараққиёт натижасида ишлатилаётган асосий фондларга нисбатан қудратлироқ, унумдорлироқ янги меҳнат қуролларини яратилиши натижасида эскиларини ишдан чиқарилиши тушунилади. Амалиётда асосий фондларни жисмоний эскириш даражаси амортизация кўчирмаси миқдори билан белгиланади. 8

Асосий фондларнинг амортизация кўчирмаси – бу хусусий асосий фондларнинг эскириш қийматининг пулдаги ифодасидир. Амортизация пул шаклида тўпланиб борилади ва асосий фондалрни янгилаш, капитал таъмирлаш учун ишлатилади. Асосий фондларни жорий ва капитал таъмирлаш даврида ва ишлатилмай турган даврида амортизация кўчирмалари амалга оширилмайди. Амортизация фақат хусусий асосий фондлардан кўчирилади. Асосий фондларни амортизация қиймати (суммаси) муомала (давр) харажатлар таркибига киритилади. Амортизация кўчирмаси ҳар ойда, белгиланган йиллик нормалар орқали амалга оширилади. Иқтисодий асосланган нормалар асосий фондларни маънавий ва жисмоний эскиришини қоплашни таъминлаши зарур. Амортизация нормалари асосий фондларнинг бошланғич (баланс қиймати) қийматига нисбатан фоиз миқдорида белгиланади. Асосий фондларни эскиришини қисман тиклаш уларни жорий таъмирлаш муомала (давр) харажатлари таркибида, капитал таъмирлаш амортизация фондида ўз аксини топади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, асосий фондларни такрор ишлаб чиқариш жараёнида унинг қиймати қуйидагича ўзгариб боради: Бошланғич эскириш қолдиқ эскириш қиймати - қиймати, яъни = қиймати - қиймати = амортизация қолдиқ эскириш = қиймати - қиймати = - - - - «П» йил - янгиланиши Меҳнат қуролларининг бошланғич қиймати жорий баҳоларда ҳисоб-китоб қилинади. Шу сабабли асосий фондларни тикланиш қиймати ҳисобланади. Бошланғич қиймати х J рт + кенгайтириш, реконструкция қилиш, 9

модернизация қилиш харажаталри = тикланиш қиймати. Бу ерда: J рт – баҳо ва тарифлар индекси Тикланиш қиймати асосий фондларни қайта баҳолаш тўғрисидаги ҳукумат қарорлари асосида белгиланади. Асосий фондларни ишлатиш жараёнидан келиб чиқиб, уларни истеъмол қилинган ва истеъмол қилинмаган қисмларга ажратиш мумкин. Асосий фондлар (бошланғич қийматида) Истеъмол қилинади (товарларга ўтказилган қиймати) Истеъмол қилинмаган қисми Амортизация қолдиқ қиймати 3. Асосий фондларнинг кўрсаткичлари Савдо корхоналари фаолиятини ривожланиш тенденцияларини, асосий фондларини иқтисодий самарадорлигини ўлчаш ва баҳолаш учун иқтисодиётга тааллуқли фанларда ва иқтисодчилар ўртасида кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш зарурлиги тўғрисида инкор қилинмайдиган, ягона фикр мавжуд. Лекин кўп ҳолларда асосий фондлар билан боғлиқ барча кўрсаткичлар, уларнинг самарадорлиги кўрсаткичлари деб ҳисобланади. Бизнинг фикримизча, асосий фондларнинг кўрсаткичларини қуйидаги гуруҳларга бўлиши мақсадга мувофиқроқ бўлади:  асосий фондларнинг ҳолатини англатувчи кўрсаткичлар;  савдо корхоналари асосий фондлар билан таъминланганлигини билдирувчи кўрсаткичлар;  асосий фондлар таркибидаги ўзгаришларни англатувчи кўрсаткичлар;  асосий фондларни динамикаси ва ривожланиш тенденциялари кўрсаткичлари; 10

 асосий фондларни ишлатилишининг иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичлари. Асосий фондларни ҳолатини англатувчи кўрсаткичлар 1. Асосий фондларни бирор-бир муддатга ҳолати, бошланғич қиймати ва қолдиқ қиймати бўйича даврнинг бошига ва охирига (М: 1- январ, 1- апрел, 1- июл, 1- октябр, 1- январ келгуси йилга) ҳисобга олинади. 2. Асосий фондларни ҳисобот даврга янгиланиши (янгисини келтирилиши, ишга туширилиши) ва ишдан чиқарилиши (маънавий ва жисмоний ишдан чиқиши). 3. Асосий фондалрни ўртача йиллик қиймати. Ушбу кўрсаткичлар ўртача хронологик кўрсаткич орқали аниқланади. 1 2 ... 2 1 3 2 1         П х х х х х Х n n Бу ерда: x x n 1 лар ҳар ой бошидаги ва охиридаги асосий фондлар қиймати (асосий фондларни киритиш ва чиқарилиши ойнинг 15 кунигача амалга ошган бўлса, ушбу ой ҳисобига, кейин бўлса, келаси ой ҳисобига киритилади).  x - асосий фондларни ўртача қиймати. « x » - белгиси ўрнида «Аф» - асосий фондалр белгиси ишлатилиши мумкин. 4. Асосий фондларни (Аф) савдо корхонасининг (ташкилотининг) барча ресурслардаги (Бр) ҳиссаси, фоиз ҳисобида ( x 1 ): Бр Афх x 100 1 5. Асосий фондлар таркибида фаол (актив) ва пассив қисмларининг ҳиссаси ( X 2 ; X 3 ): Аф Аффх Х 100 2 Аф Афnх Х 100 3 6. Асосий фондларда унинг алоҳида гуруҳларини (ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш) ҳамда натурал-моддий элементларини ҳиссаси, фоиз ҳисобида, 11

масалан: ишлаб чиқариш асосий фондларини (Аф.и.ч) ҳиссасиАф чхи Аф Х 100 .. 4 ёки транспорт воситаларини (Аф.тр.) ҳиссаси Аф трх Аф Х 100 . 5 ва ҳоказолар бўйича. Юқорида келтирилган кўрсаткичлар қатори асосий фондларни ҳолатини англатувчи кўрсаткичлар сифатида савдо шахобчалари умумий сони, уларнинг майдони, турларини (супермаркет, универмаг, магазин ва ҳ.к.) сони кабилар ишлатилиши мумкин. Савдо корхоналарини асосий фондлар билан таъминланганлигини билдирувчи кўрсаткичлар 1. Савдо ходимларини асосий фонд билан таъминланганлиги коэффициенти (Ут 1 ), жумладан, актив қисми билан (Ут 2 ) рс T рс T Х Афф У Х Аф У     2 1 2. Савдо шохобчаларини сони ва майдонини 1000 кишига (таъминланадиган аҳолининг сонига нисбатан) тўғри келиши. Улгуржи савдода ўртача товар захираларини 1 кв.м омбор майдонига тўғри келиши кўрсаткичи ишлатилиши мумкин. 3. Асосий фондларни ичида корхона мулкини ҳиссаси, яъни хусусий асосий фондларни жами асосий фондларга нисбати, фоиз ҳисобида. Аф х Аф Аф х хх 100 .  4. Мавжуд асосий фондларни корхонанинг унга бўлган эҳтиёжига (бизнес режада кўрсатилган миқдори) (Аф эх ) нисбатан, фоиз ҳисобида (ЭХт) эх Т Аф Афх ЭХ 100  Ушбу кўрсаткич асосий фондларнинг элементлари бўйича ҳам ҳисоб-китоб 12

қилиниши мумкин, айниқса, техник воситалар билан таъминланганлиги асосий аҳамиятга эга. 5. Асосий фондларни ўсиш коэффициенти (К аф.у )АФ АФ АФ К ч я у аф   . 6. Асосий фондларни инвестицияланиш коэффициенти (К ин ) я ин АФ ИН К  Бу ерда: «ИН» инвестиция, капитал маблағ суммаси. Асосий фондларни таркибидаги ўзгаришларни англатувчи кўрсаткичлар 1. Асосий фондларни чиқиш коэффициенти (К аф.ч ) АФ АФ К ч ч аф  . Бу ерда: «АФ ч » ҳисобот даврида чиқарилган асосий фондлар. 2. Асосий фондларнинг янгилаш коэффициенти (К аф.я ) АФ АФ К я я аф  . Бу ерда: «АФ я » янгидан ишга туширилган асосий фондлар. 3. Асосий фондларни эскириш коэффициенти (К аф.э ) АФ А К э аф  . Бу ерда: «А» амортизация суммаси. 4. Асосий фондларни яроқлилик коэффициенти (К аф.я ) э аф я аф К ёки АФ А АФ К . . 1     Асосий фондларни динамикаси ва ривожланиш тенденциялари кўрсаткичлари 13

Ушбу кўрсаткичлар асосий фондларни юқорида келтирилган барча кўрсаткичлари бир неча йилларга динамик қаторларга чизиб, таҳлил қилиш орқали аниқланади. Бунда солиштириш, гуруҳлаш орқали фоиз ва индексларни ишлатиш мумкин, натижада асосий фондалрни ривожланиш тенденциялари аниқланади. Асосий фондларни ишлатилишининг самарадорлиги кўрсаткичлари Самарадорлик «Эффект» тушунчасини англатади. «Эффект» лотинча « effectus » сўзидан келиб чиқиб, бажарилиш, ҳаракат, деган мазмунни билдиради. Иқтисодиётда «Харажатлар», «Ресурслар», «Натижа», «Самара» каби тушунчалар ишлатилади. «Харажатлар» ва «Ресурслар» бир-бири билан диалектик боғлиқликда бўлиб, уларни бир томондан, умумий ўхшашлик томонлари мавжуд ва иккичи томондан бир-бири билан фарқлари ҳам мавжуд. ўхшашлиги ресурслар ишлатилади ва «харажат» категориясига айланади. Фарқи эса харажатлар ҳисобот даврида ишлатилган (маҳсулот ишлаб чиқариш, уларни сотиш учун ёки хизмат учун) ресурсларни пулдаги ифодасидир. Ресурслар, айниқса асосий фондлар, ишлаб чиқариш, сотиш, хизмат жараёнида узоқ муддатда ва кўп маротаба қатнашади. Бундай ҳолда ресурсларни бир қисми харажатланади ва маҳсулотга ўз қийматини қисман ўтказади. Бунда ресурслар харажати сифатида амортизация суммаси ўз ифодасини топади ва харажаталр ишлатилган ресурслар қийматига тенг бўлади. «Самарадорлик» нисбий меъёр бўлиб, нисбий кўрсаткичлар тизими орқали баҳоланади. Иқтисодий самарадорлик – бу натижа билан харажатларнинг солиштирма кўрсаткичидир. Ресурслар самарадорлигини аниқлашда ишлатилган (харажат қилинган) ресурсларни фаолият натижаси (маҳсулот, товар сотиш, хизмат), яъни ишлаб чиқарилган маҳсулот, товар айланиш ҳажми, хизмат қиймати ёки даромад, фойда каби кўрсаткичлар билан солиштирилади. Ушбу нуқтаи назардан кўпчилик иқтисодчилар асосий фондларни самарадорлигини «Фондларни қайтими», «Фондларни сиғима», «Фондларни 14

рентабеллиги» каби кўрсаткичлар орқали аниқлашда тавсия қилишади. Амалиётда ҳам асосан, ушбу кўрсаткичлар ишлатилади. Уларни аниқланиш тартиби қуйидаги 1-чизмада келтирилган. 15

1-чизма. Асосий фондларни самарадорлиги кўрсаткичлари № Кўрсаткичларнинг номи Кўрсаткичнинг мазмуни Кўрсаткични ҳисоблаш усули (формуласи) 1 Асосий фондни қайтими (АФ қ ) 1 сўм асосий фондга қанча товар айланиши (чакана, улгуржи, оммавий овқатланишни) тўғри келишини англатади (ТА)АФ ТА АФ к 2. Асосий фондлар сиғими (АФ с ) Асосий фондларни қайтимини тескариси, яъни 1 сўм товар айланишига қанча асосий фонд тўғри келишини кўрсатади. ТА АФ АФ с 3. Асосий фондлар рентабеллиги, % (АФ р ) ҳисобида Асосий фондларнинг 1 сўмига неча фоиз фойда тўғри келишини кўрсатади АФ Фх АФ р 100  Асосий фондлар рентабеллиги кўрсаткичи билан бир қаторда «Асосий фондлар даромадлиги» кўрсаткичи ҳам аниқланиши мумкин. Бу ҳолда «Фойда» ўрнига «Даромад» суммаси ишлатилади. Юқорида келтирилган кўрсаткичлар корхонанинг барча, мавжуд асосий фондларини самарасини англатади. Аслида эса фондларнинг бир қисми ишлатилади. Биз юқорида келтирилган «Самарадорлик» тушунчасидан, яъни сарфланган (ишлатилган), истеъмол қилинган асосий фондларни самарасидан келиб чиқсак, асосий фондларнинг барча суммасини эмас, унинг сарфланган (ишлатилган) 16

истеъмол қилинган қисмини ишлатилса, ҳақиқатга яқинроқ кўрсаткич аниқланган бўлади. Асосий фондларнинг сарфланган қисми унинг «амортизацияси»да ўз аксини топади ва шу сабабли «Асосий фондлар» ўрнига «амортизация» (А) суммасини ишлатиш мақсадга мувофиқ бўлади. Истеъмол қилинган асосий фондларни қайтими (АФ и.қ ) қуйидагича аниқланади:А ТА АФ ки  . Асосий фондлар сиғими эса (АФ и.с ) қуйидагича аниқланади: АТ А АФ си  . Асосий фондлар рентабеллилиги (АФ и.р ): А Фх АФ ри 100 .  Асосий фондлар самарадорлигини таҳлил қилишда юқорида келтирилган кўрсаткичлар билан бирга қуйидагиларни ҳам ишлатишни тавсия қиламиз. Чакана савдода чакана савдо шахобчалари савдо майдонини ишлатилиш коэффициенти (К s ) c s S ЧТА К  Ушбу кўрсаткич 1 кв.м савдо майдонига қанча чакана товар айланиши тўғри келишини англатади. Улгуржи савдода омборлар майдони ва улгуржи омбор товар айланиши ишлатилади. Худди шундай чакана товар айланиши (улгуржи омбор товар айланиши) кўрсаткичлар ўрнига фойда «Ф» ишлатилса, майдонларни рентабеллиги аниқланади. 17

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz 18

O'xshashlar

Савдо корхоналарининг молиявий ресурслари

Савдо корхоналарининг техник жараёнларини бошқариш.

Савдо корхоналарининг даромади, фойдаси ва рентабеллиги

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси

Овқатланиш корхоналарининг классификацияланиши