Савдо корхоналари фойдаси ва рентабеллигини моҳияти ва аҳамияти - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо корхоналари фойдаси ва рентабеллигини моҳияти ва аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

250 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Фойда ва рентабелликни моҳияти ва аҳамияти 2. Рентабеллик кўрсаткичлари ва уларга таъсир қилувчи омиллар 3. Фойда ва рентабелликнинг таҳлили 4. Фойда ва рентабелликни режалаштириш ва прогнозлаш 5. Савдо корхоналарининг ижтимоий-иқтисодий самарадорлигини моҳияти ва аҳамияти 1

www.arxiv.uz Фойда ва рентабелликни моҳияти ва аҳамияти Фойда иқтисодий табиатидан ишлаб чиқариш муносабатлари билан боғлиқ мураккаб иқтисодий ва тарихий категориядир. У келиб чиқиши, йўналтирилиши, хўжалик субъектларини хусусиятларидан ва бошқа меъёрларга қараб таснифланиши ва тавсифланиши зарур. Бозор иқтисодиёти шароитида максимал фойда олиш, эҳтиёжларни қондириш, хўжалик субъектларини самарадорлигини оширишда тижорий фаолиятни аҳамияти ортиб боради. Фойда ва рентабеллик, бошқа кўрсаткичлар билан бир қаторда, тижорий фаолиятни, унда қатнашаётган ресурсларни самарадорлигини кўрсатувчи кўрсаткичдир. Фойда хўжалик фаолиятининг натижавий кўрсаткичи сифатида намоён бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида фойда муҳим аҳамият топди. Унинг миқдори корхоналарни ривожланишига жамғариш манбаи сифатида асос солади; мулкдорни мулкини кўпайишини таъминлайди; акциядорларни даромадини (двидендларни ортиши орқали) оширади; корхонани молиявий барқарорлигининг ва тўлов қобилиятини сақлашга имконият яратади ва ниҳоят у савдони ижтимоий-иқтисодий самарадорлигини оширишга имконият яратади. Фойданинг моҳияти уни иқтисодий табиатидан келиб чиққан ҳолда ёритиладиган бўлса, у қўшимча қийматнинг пулдаги ифодасидир. Иқтисодиётда фойда товар қийматининг (С+ V + m ) асосий элементларидан бири, яъни « m »-ни англатади. Ушбу назарий асосдан келиб чиқиб, савдо фойдасини савдо фаолиятида яратилган қўшимча қийматнинг пулдаги ифодаси сифатида таърифлаш тўғри бўлади. Шундай қилиб, фойда савдо фаолияти қийматининг бир элементи, ушбу қийматнинг пулдаги ифодаси бўлиб, товар баҳосининг элементидир. Бу ерда ҳам юқорида келтирилган қийматнинг классик формуласидан (С+ V + m ) келиб чиқсак фойда - « m »да ифодаланади. Иқтисодиётга тааллуқли, жумладан савдо иқтисодиётига тааллуқли адабиётларда фойдани таърифлашда унга ялпи даромад ва муомала харажатлари ўртасидаги фарқ сифатида қаралиб келинган 1 . Юқоридаги таърифда, яъни фойдага ялпи даромад ва 1 Сребник Б.В. «Экономика торговли». Учебник, М.: «Высшая школа», 1989. 168 ст.; «Торговое дело: Экономика и организация». Учибник, коллектив авторов, М.: ИНФРА-М, 1997. – 124-ст.; Раицкий К.А. «Экономика предприятия», 2

www.arxiv.uz муомала харажатларини фарқи деб қаралганда унга тўғри ёндошаяпти деб айтиш қийин. Чунки савдо фаолиятида муомала харажатларидан ташқари унга кирмайдиган, лекин даромад ва товарлар қиймати ҳисобидан қопланадиган бошқа харажатлар ҳам мавжуд. Улар тўғрисида ушбу дарсликни 12.1-параграфида ёзилган. Бозор иқтисодиёти фойданинг иқтисодий мазмунини ва моҳиятини, уни шаклланишини тубдан ўзгартириб юборди. Охирги вақтларда расмий ҳужжатларда, йериқ хатларда, бухгалтерия, молия ва статистик ҳисоботларда, савдога тегишли илмий адабиётларда ҳам фойда савдо фаолиятининг натижавий кўрсаткичи сифатида ҳар хил номланмоқда. Ажабланарли ҳолат шундаки, «даромад» ва «фойда» тушунчалари синоним сифатида ишлатилмоқда. Масалан: «ялпи фойда» аслида бу ерда «ялпи даромад» тўғрисида фикр юритилаяпти ёки ҳисоб-китоб қилинаяпти; «асосий фаолиятнинг бошқа даромадли» бу ерда термин тўғри ишлатилган, юқоридаги «ялпи фойда» тушунчасидан келиб чиқилса, нега бу кўрсаткич «асосий фаолиятнинг бошқа фойдалари» - деб юритилмаяпти; худди шундай бошқа турдаги даромадлар ва фойдалар ҳам. Бу ерда, тушунмовчиликни келиб чиқиши ¡збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралда 54-сон қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида»ги Низом Республикадаги барча хўжалик субъектлари учун бухгалтерия, молиявий ва статистик ҳисоботларни юритишда, уларни фаолият турларидан қатъий назар, ўзгартирилмасдан, (айниқса унинг «А. Молиявий натижаларни шакллантириш» бўлими) қабул қилинганлигида ҳамда ушбу низом солиқлаштириш нуқтаи назаридан ишлаб чиқилганлигида. Назарияда, амалиётда, бухгалтерия, молиявий ва статистик ҳисоботларда таянч иборалар, тушунчалар аниқ ва равшан ҳолда ишлатилиши зарур. Бундай қарашлар кўрсаткичларни моҳиятини тушунишда, уларни ҳисоб-китобида таҳлил қилишда ва режалаштиришда хатоларга йўл қейишдан асрайди. Масалан, молиявий ва статистик ҳисоботларда ишлаб чиақришда «даромад» тушунчаси ишлатилмайди, у ерда «фойда» тушунчасини қўллаш назарий жиҳатдан Учибник, М.: ИНФРА-М, 1999. – 460 ст.; Хейнс П. «Экономический образ мишления», Пер.с англ. М.: «Новости», 1991. – 312 ст. 3

www.arxiv.uz оқланган. Савдода ўзига хос тушунчалар мавжуд. Булар «ялпи даромад», «асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар», «Молиявий фаолиятнинг даромадлари», «Фавқулотда даромадлар» ҳамда уларга тегишлича харажатлар ва фойда тушунчаси кабилардир. Бундай ҳисоботлар қаторига «Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот», 2-сонли шакл; «Корхона харажатлари тўғрисида ҳисобот», 5-С (савдо) шакли кабиларни киритиш мумкин. Савдода даромадларни шаклланиши 1- режад а келтирилган. Савдода фойда суммада ва даражаси деб аталадиган, рентабеллик кўрсаткичларида ишлатилади. Фойданинг суммаси доимо ҳам солиштириш имкониятини бермайди, шу сабабли уни ижобий кўрсаткичи фойда даражаси ёки рентабеллиги ишлатилади. Ушбу кўрсаткични ҳисоблаш усулларини кейинги 2- режа да батафсил изоҳлаймиз. Рентабеллик ҳар қандай хўжалик субъектининг, жумладан савдонинг жуда муҳим кўрсаткичларидан ҳисобланади. Ушбу кўрсаткичда савдо корхона (шаҳобча)ларини даромади, харажатларини, товар айрибошлаш, меҳнат унумдорлиги каби кўрсаткичлар ҳолати ўз аксини топади. Рентабеллик миқдорига қараб савдо фаолиятига, унда ресурслардан фойдаланиш самараси, фаолият тежамлими ёки йеқми каби ҳолатларга баҳо берилади. Савдода фойда асосан товарларни сотишдан келади ва у товарларни сотишдан олинган ялпи даромадларга бюджетдан қопланадиган айрим харажатларни қўшиш ва улар суммасидан муомала харажатларини айриш йўли билан аниқланди. «Корхона харажатлари тўғрисида»ги статистик ҳисоботда (5-С (савдо) шакли) «товарларни сотишдан келган фойда»ни «сотишнинг ялпи фойдаси»га «Картошка ва сабзавотларни тайёрлаш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш бейича харажатларни қоплаш, бошқа қоплашлар»ни қўшиш ва муомала харажатларини олиш натижасида аниқлаш кўрсатилган. Унда «Сотишнинг ялпи фойдаси» «Сотишдан соф тушум»дан «Сотилган товарларни харид қиймати таннархи»ни айириш орқали аниқланган. Бу ерда ҳам «ялпи фойда» «ялпи даромад» деб юритилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ушбу ҳисоботда «Товарларни сотишдан келган фойда»ни аниқлашга назарий ва амалий нуқтаи назардан тўғри ёндошилган деб ҳисоблаймиз. 4

www.arxiv.uz Юқорида келтирилган ¡збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 феврал 54-сонли қарори билан тасдиқланган Низомга мувофиқ корхоналарнинг, жумладан савдонинг ҳам фойдаси ҳисоб-китоб қилиш усуллари тавсия қилинган. Ушбу низомдаги молиявий натижаларни (фойда ва зарарни) аниқлаш усулларини ҳамда савдо, корхона (шаҳобча)ларини хусусиятидлан келиб чиққан ҳолда ушбу кўрсаткичларни, бизларни фикримиз юзасидан келиб чиққан ҳолда, ҳисоб-китоб қилиш усулларини қуйидаги 13.2.1.1-чизмада келтирамиз. 1-чизма Хўжалик юритувчи субъектлари фаолиятининг молиявий натижалари (фойда)нинг кўрсаткичларини аниқлаш усуллари Низомда Савдода Кўрсаткич-ни номи Аниқлаш усули ва кўрсаткичларни бўлгиси Кўрсаткич-ни номи Аниқлаш усули ва кўрсаткичларни бўлгиси I . Маҳсулот- ни сотишдан олинган ялпи фойда (ЯФ) ЯФ=ССТ-ИТ ССТ-сотишдан олинган соф тушум; ИТ-сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи Товарларни сотишадн олинган ялпи даромад (ЯД) I . ЯД=ССТ-СТХª СТХª-сотилган товарларни харид қиймати II . Асосий фаолиятдан кўрилган фойда (АФФ) АФФ=ЯФ- -ДХ+БД-БЗ; ДХ-давр харажатлари; БД,БЗ-тегишлича асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар ва II . Товарлар-ни сотишдан олинган ялпи фойда (ТСЯФ) ТСЯФ=ЯД+Бª- -МХ; Мх-муомала харажатлари; Бª-бюджетдан қопланмалар 5

www.arxiv.uz зарарлар - - III . Асосий фаолиятдан кўрилган фойда (АФФ) АФФ=ТСЯФ+БД- -БЗ; III .Хўжалик фаолияти-дан олинган фойда (УФ) УФ=АФФ+МД- -МХ; МД,МХ-тегиш-лича молиявий фаолиятдан даромадлар ва харажатлар IV .Хўжалик фаолиятидан олинган фойда (УФ) УФ=АФФ+МД- -МХ IV . Солиқ телангунга-ча олинган фойда (СТФ) СТФ=УФ+ФП+ +ФЗ; ФП,ФЗ-тегиш-лича фавқулотда фойда ва зарар V . Солиқ телангунга-ча олинган фойда (СТФ) СТФ=УФ+ФФ- -ФЗ; V . Соф фойда (СФ) СФ=СТФ-ДС- -БС; ДС-даромад (фойда)дан теланадиган солиқ; БС-бошқа солиқлар ва тўловлар VI . Соф фойда (СФ) СФ=СТФ-ЯСТ- -ММС; ЯСТ-ялпи солиқ тўлови; ММС-мол-мулк солиғи Рентабеллик кўрсаткичлари ва уларга таъсир қилувчи омиллар Фойда хўжалик фаолиятининг самараси ҳисобланганлиги сабабли уни нисбий самарадорлиги кўрсаткичи сифатида рентабеллик кўрсаткичи ишлатилади. Рентабеллик фойдани хўжалик фаолиятига алоқадор товар айланиши, харажатлар, даромад ҳамда ресурсларга нисбатан фоизда ёки коэффициентда аниқланадиган нисбий кўрсаткичдир. 6

www.arxiv.uz Амалиётда асосан фаолиятни самарасини баҳолашда, уни таҳлил қилишда ва режалаштиришда товарларни сотиш рентабеллиги кўрсаткичи ишлатилади. Ушбу кўрсаткич амалда соф фойдани 100,0 га кўпайтириб товар айланиш суммасига (ТА) бўлиш орқали аниқланади. Бизнинг фикримизча, фойдани шаклланишини янги тартибидан келиб чиққан ҳолда, «Товарларни сотиш рентабеллиги» ёки «Товар айланиш рентабеллиги» (Рта) (бу иккала маънони синоним сифатида ишлатмоқдамиз) қуйидагича аниқлаш мақсадга мувофиқдир.     ТА Мх ИТ ССТ РТА 0, 100    Рентабелликни бошқа кўрсаткичларини пастда изоҳлаймиз. Рентабелликни таҳлили жараёнида кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш лозим. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин:  товар айланиши ҳажми (ТА) ва таркиби (ТА i - n ), сўмда;  сотишдан олинган ялпи даромад (ЯД), сўмда;  товарларни сотишдан олинган ялпи фойда (ТСЯФ), сўмда;  асосий фаолиятдан кўрилган фойда (АФФ), сўмда;  умумхўжалик фаолиятдан олинган фойда (УФ), сўмда;  солиқ телангунча олинган фойда (СТФ), сўмда;  соф фойда (СФ), сўмда;  муомала харажатлари (Мх), сўмда;  муомала харажатларини даражаси (Умх), %;  асосий фондларни ишлатилиши рентабеллиги (АФ и  р ) ва даромадлилиги (АФ и  д ), %. Бу кўрсаткичлар қуйидагича аниқланишини тавсия қиламиз. А УФ АФ ри 100   ; А ЯД АФ ди 100   Бу ерда: А – асосий фондлар аммортизацияси суммаси.  айланма маблағларни рентабеллиги (Рай. м ) ва уларни даромадликлиги (Рай.д), %. Бу кўрсаткичлар қуйидагича аниқланиши мумкин: ) ( 100 . З ёки АйМ ТСЯФ Р м ай   ; ) ( 100 . З ёки АйМ ЯД Р м ай   7

www.arxiv.uz Бу ерда: Ай.М - ўртача айланма маблағлар суммаси; З - ўртача товар заҳиралари суммаси.  ишчи-ходимларни рентабеллиги (Ри.х) ва даромадлилиги (Ри.д), коэффициентларда. Ушбу кўрсаткичларни қуйидагича аниқлаш тавсия қилинади: Х УФ Р хи  . ; Х ЯД Р ди  . Бу ерда: Х - ходимларни йиллик ўртача сони, киши.  муомала харажатларини рентабеллилиги (Мх.р): Мх ТСЯФ М рх 100 .   ; Бу ерда: Мх- муомала харажатлари суммаси.  иш ҳақи фондини рентабеллилиги (Их.ф.р.) коэффициентда ёки %. Булар тегишлича қуйидагича ҳисобланади: фх рфх И УФ И . ..  ; фх рфх И УФ И . .. 100  Фойда корхонанинг натижавий кўрсаткичи бўлганлиги сабабли унга кўп сонли ташқи (савдога боғлиқ бўлмаган) ва ички омиллар таъсир қилади. Ташқи омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  сиёсий барқарорлик;  иқтисодиётнинг ҳолати;  демографик ситуация;  бозор конъюктураси, жумладан истеъмол товарлари бозори;  инфляция даражаси;  кредит бейича банк фоизлар;  баҳони миқдори;  тарифлар, тўловлар ва бадаллар миқдорлари. Ички омилларга қуйидагилар киради:  савдо устамалар миқдори (сотишдан олинган даромад);  муомала харажатлари миқдори;  товарларни силжитиш каналлари;  меҳнат унумдорлиги;  товар айрибошлаш тўзлиги (кунлар ва маротабаларда);  ўз маблағларининг миқдори; 8

www.arxiv.uz  асосий фондлардан ва айланма маблағлардан самарали фойдаланиш ва бошқалар. Фойда ва рентабелликнинг таҳлили Фойда ва рентабелликни таҳлил қилишда унинг мақсад ва вазифаларини аниқ бўлгилаб олиш зарур . Ушбу мақсад ва вазифаларга эришиш учун таҳлил жараёнида қандай кўрсаткичлардан фойдаланиш ва уларни ўрганиш кераклигини аниқлаб олиш ҳам муҳим аҳамиятга эга (13.2.2-параграфга қаралсин). Фойда ва рентабеллик ҳар қандай хўжалик субъектининг, жумладан савдо фаолиятининг молиявий натижаси эканлигидан келиб чиқсак, уларни таҳлилини асосий мақсади савдо корхона (шаҳобча)ларининг ҳисобот йилидаги хўжалик фаолиятининг молиявий натижасини баҳолашдан иборатдир. ҳар қандай ташкилий-ҳуқуқий шаклдаги хўжалик субъектлари фойдани максималлаштиришга интилади. Чунки фойда орқали фаолиятни инвестициялаштириш, ўз-ўзини молиялаштириш, мулкдорларни мулкини оширилиши, корхонани тўлов қобилиятини мустаҳкамлаш ва бошқа масалалар ҳал қилинади. Таҳлил жараёнида ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифаларни бажариш зарур бўлади:  ҳисобот йилида режага нисбатан фойда ва рентабеллик кўрсаткичларида қандай ўзгаришлар рей бўрганлигини аниқлаш;  ҳисобот йили кўрсаткичларини етган йиллар, бошқа рақобатдош корхоналар, худуд, республиканинг кўрсаткичлари билан солиштирган ҳолда уларни ўзгариш тенденцияларини баҳолаш;  фойда ва рентабелликка таъсир қилган омилларни ўрганиш ва баҳолаш;  фойдани таркибини ўзгаришига баҳо бериш, уни турлари бейича ўзгариш тенденцияларини баҳолаш;  фойда ва рентабелликни ошириш йўлларини аниқлаш, чора-тадбирлар ишлаб чиқиш;  фойдани тақсимланишини ўрганиш, шу билан бир қаторда жамланган фойдани ўзгариш тенденцияларини баҳолаш, рўзерв капитални ҳолатини баҳолаш, 9

www.arxiv.uz акциядорларни двидендлари қандай ҳолатда ўзгариши каби жараёнларни баҳолаш. Чунки бу жараёнлар корхонанинг келажак фаолияти самарасига сўзиларли даражада билвосита таъсир қилади. Фойда ва рентабелликни таҳлил қилиш жараёнида юқоридагилардан ташқари даромадлар ва харажатларни ўзгариш тенденциялари комплекс ўрганилиб, уларга ҳам баҳо берилади. Бундай таҳлилда корхона ресурсларини ишлатилиши самарадорлигига ҳам баҳо бериш зарур бўлади. Фойда ва рентабелликни таҳлили биз 1 ва .2- режа ларда келтирган кўрсаткичларни аниқлаш, фойда ва рентабелликка таъсир қилувчи омиллар, шарт-шароитлар тўғрисидаги маълумотларни теплаш ҳамда уларга ишлов беришдан бошланади. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот (2-сонли шакл)да келтирилган кўрсаткичлар бейича режанинг бажарилишини аниқлаш ва етган йилларга (камида уч йил) нисбатан ўзгариш суръатларини таҳлил қилиш учун қуйидаги жадвални (13.2.3.1) тавсия қиламиз. Ушбу жадвал маълумотларини ҳисоб-китоб қилгандан кейин биз юқорида келтирган рентабеллик кўрсаткичларини алоҳида жадвалда ҳисоблаш, кўрсаткичларга баҳо бериш, уларга таъсир қилган омиллар таъсир миқдорини ҳисоб-китоб қилиш, хулоса ва таклифлар ишлаб чиқиш лозим. Фойдани таҳлил қилишда уни тақсимланишига ҳам алоҳида эътибор қаратиш, уни кўрсаткичларини жадвалга солиб, режага нисбатан, етган йилларга нисбатан ўзгариш миқдорини, суръатларини ҳисоблаш, баҳолаш зарур бўлади. ҳисобот йилидаги соф фойда тақсимланиши ёки тақсимланмай қолиши мумкин. Бундай тақсимотни амалга ошириш корхонанинг мулкий ва ташкилий шаклига бевосита боғлиқ бўлади. Масалан, акциядор жамиятларда, хусусий корхоналарда, қўшма корхоналарда фойдани тақсимланиши устави ва таъсис шартномалари талабларидан келиб чиққан ҳолда, таъсисчилар йиғилишининг қарорига асосан амалга оширилади. 10

www.arxiv.uz 13.2.3.1-жадвал Молиявий натижаларни _________ йилларга таҳлили Т/ р Кўрсаткичлар ¡тган йиллар ҳисобот йили ҳақиқийси режага нисбатан ¡тган йилларга нисбатан ўзгариши х 1 х 2 х 3 режа ҳақи- қий фарқи (+;-) % сўмда % х 3 х 2 х 1 х 3 х 2 х 3 1. Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушум (товар айланиши) 2. Сотилган маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларнинг таннархи (сотилган товарларни сотиб олиш баҳосида) 3. Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларнинг сотишнинг ялпи даромади (зарари) суммаси (1-2)с. Товар айланишига нисбатан, % 4. Давр харажатлари, жами: суммаси (4,1+4,2+4,3+4,4) Товар айланишига нисбатан, % Шу жумладан: 4.1.Сотиш харажатлари 11

www.arxiv.uz 4.2.Маъмурий харажатлар 4.3.Бошқа операцион харажатлар 4.4. Келгусида солиққа тортиладиган базадан чиқариладиган ҳисобот даври харажатлари 5. Товарларни сотишдан олинган фойда: суммаси (3-4). Товар айланишига нисбатан, % 6. 6.1.Асосий фаолиятнинг бошқа даромадлари 6.2. Асосий фаолиятнинг бошқа харажатлари 7. Асосий фаолиятнинг фойдаси (3- 4+5) 8. Молиявий фаолиятнинг даромадлари, жами (8,1+8,2+8,3+8,4+8,5), шу жумладан 8.1.Дивидендлар шаклидаги даромадлар 8.2.Фоизлар шаклидаги даромадлар 12

www.arxiv.uz 8.3.Узоқ муддатли ижара (лизинг)дан даромадлар 8.4.Валюта курси фарқидан даромадлар 8.5.Молиявий фаолиятнинг бошқа даромадлари 9. Молиявий фаолият бейича харажатлар (9,1+9,2+9,3+9,4) шу жумладан: 9.1.Фоизлаш шаклидаги харажатлар 9.2.Узоқ муддатли ижара (лизинг) бейича фоизлар шаклидаги харажатлар 9.3.Валюта курси фарқидан зарарлар 9.4.Молиявий фаолият бейича бошқа харажатлар 10 . Умумхўжалик фаолиятнинг фойдаси (зарари) (7+8-9) 11 Фавқулотдаги фойда ва зарарлар 12 . Даромад (фойда) солиғини тулагунга қадар фойда (зарар) 13

www.arxiv.uz (10  11) 13 . Даромад (фойда) солиғи (ялпи даромад солиғи) 14 . Фойдадан бошқа солиқлар ва йиғимлар 15 . ҳисобот даврининг соф фойдаси (зарари): суммаси (12-13-14). Товар айланишига нисбатан, % 16 . Баҳолар индекси 1 1 Статистик муассасалар, марказий банк маълумоти ёки эксперт кузатиш натижалари б¢йича 14

www.arxiv.uz Соф фойдани тақсимоти қуйидагиларда ўз ифодасини топади: - таъсисчиларга двиденд (фоиз) кўринишида тақсимланган соф фойда суммаси; - корхонанинг рўзерв капиталга ажратма суммаси; - тақсимланмай қолган фойдани етган йиллар жамланган фойдасига қўшилган сумма (жамланган фойда ҳисобига). Ушбу кўрсаткичларни иқтисодий йўналтирилиши моҳиятидан келиб чиқиб, уларни ўзгариш суръатларига алоҳида баҳо бериш керак. Фойда даромадлар ва харажатлар тафовутидан шаклланган кўрсаткич бўлганлиги сабабли, уни нисбий кўрсаткичи рентабелликни ошириш йўлларини аниқлаш даромадни ошириш ва харажатларни қисқартириш тадбирларидан келиб чиқиш зарур. Юқоридагилардан келиб чиқиб, рентабелликни ошириш йўлларини аниқлаймиз. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин. 1. Товар айланиши ҳажмини ошириш ва ассортиментини такомиллаштириш. 2. Товарларни силжитиш беғинлари қисқартириш. 3. Товар айрибошлаш тўзлигини таъминлаш (кунлар ва маротаба ҳисобида). 4. Муомала харажатларини тежамкорлик билан сарфлаш. 5. Мавжуд ресурслардан (моддий, меҳнат ва молиявий) самарали фойдаланиш. 6. Савдони янги технологияларини жорий қилиш ва бошқалар. Фойдани оширишни асосий йўли даромадларни оширишдир. Савдо фаолияти даромадларини ошириш йўллари даромадлар турларидан ва моддаларидан келиб чиқиб, уларни шаклланиш манбалари ва уларга таъсир этувчи омиллардан келиб чиқиб бўлгиланиши зарур. Товарларни сотишдан олинган даромадлар асосан товарлар айланиши ҳажми, таркиби ва ассортименти, уларга ернатилган савдо устамаси даражаси ҳамда товарларни келтиришдаги иштирокчилар ва рақобатбардош баҳонинг миқдоридан боғлиқ. Бу кўрсаткичларни у ёки бу томонга ўзгариши даромадни ортишига ёки камайишига олиб келади. 15

www.arxiv.uz Асосий фаолиятдан олинган бошқа адромадлар миқдори корхонада мавжуд асосий фондлар, уларни ишлатилмаётганлиги, сотиш имконияти, номоддий активларни сотишни ташкил қилишдан боғлиқ. Мавжуд, талаб қилиб олинмаган жазо, жарима ва боқимандаларни ўз вақтида қайтариб олиш тадбирларини кўриш ва бошқалар. Молиявий фаолиятдан олинган даромадларни ошириш учун савдо корхонаси мулки бўлган нау-хау, лицензия, компьютер дастурларидан самарали фойдаланиш, уларни ижарага бериш ёки сотиш чораларини кўриб чиқиш. Бошқа корхоналар акцияларини сотиб олиш орқали двидендлар ишлаш каби фаолиятларни юритиш. Барча даромадлар турлари бейича уларни ошириш йўлларини ахтарганда, бошқарув соҳасида юқори малакали кадрлардан фойдаланиш, рационал қарорлар қабул қилиш, фан техника ютуқларидан тўғри фойдаланиш каби тадбирлар кўрилиши мақсадга мувофиқдир. Муомала харажатлардан тежамли фойдаланиш, унинг таркибида норационал харажатларга йўл қеймаслик савдонинг сотишдан олган фойдасини оширишга олиб келади. Умуман фойдани миқдори хўжалик фаолиятни ташкиллаштиришда самарали қарорлар қабул қилиш, раҳбарлар ва ходимларни тадбиркорлиги, касбий маҳорати, малакаси каби омиллардан ҳам анча боғлиқдир. Фойда ва рентабелликни режалаштириш ва прогнозлаш Фойда ҳар қандай хўжалик юритиш шаклидан қатъий назар, жумладан бозор иқтисодиёти шароитида муҳим аҳамиятга эга. У хўжалик фаолиятини самарадорлигини кўрсаткичи бўлиши билан бир қаторда корхоналарни, жамиятни иқтисодий тараққиётига асос солади ва инновация жараёнини молиялаштиришни ҳам таъминлайди. Фойда хўжалик фаолиятини натижаси бўлиш билан бирга уни ривожлантиришга шарт-шароит яратади. Чунки фойда барча хўжалик фаолияти тараққиётини таъминловчи янгиликлар, ихтироларни жорий қилишга имконият яратадиган манбадир. 16

www.arxiv.uz Жамиятни барча хўжалик субъектлари каби савдо ҳам ўз мулкларини телдириш, асосий фондларга капитал маблағларини молиялаштириш, доимо янгиликлар, ихтироларни жорий қилиш масаласини қисқа муддатда ҳал қила олмайди. Маблағларни жамғариш учун вақт керак, иқтисодий ва молиявий шарт-шароит яратилиши зарур. Ушбу ҳолат корхоналарни, барча турдаги хўжалик субъектларини, қолаверса худудни ва жамиятни молиявий имкониятларини жорий ва стратегик режалаштирлишини талаб қилади. Савдо корхона (шаҳобча)лари учун ҳам юқорида келтирилган ҳолатлардан келиб чиқиб, фойдасини қисқа муддатларга режалаштириши ва келажакка прогнозлаштириши объектив заруриятдир. Фойда тўғрисидаги маълумотлар корхоналар учун хўжалик фаоиляти келажагини бўлгилаш учун муҳим манба бўлиб ҳисобланади. Фойдани режалаштириш ва прогнозлаштиришда қуйидаги маълумотлар асос бўлиб ҳисобланади: Биринчидан , корхонани даромадини, муомала харажатларини умумий ҳажми ва моддалари бейича; фойдасини ва тегишли бўлган бошқа кўрсаткичларини етган даврга таҳлили натижалари. Иккинчидан , даромадларни барча турларини, муомала харажатини ҳажми ва моддаларини, ретабелликни барча кўрсаткичларини ўзгариш суръатлари (тенденциялари)ни ўрганиш натижалари. Учинчидан , товар айланиши ҳажми ва ассортименти, товар таъминоти товар гуруҳлари ва манбалари бейича режалар ва прогноз маълумотлари. Тертинчидан , савдо устамалари тўғрисидаги маълумотлар. Бешинчидан , мелжалланган даврга баҳолар, солиқлар, ҳар хил тўлов тўғрисидаги маълумотлар. Олтинчидан , муомала харажатларини прогнози. Еттинчидан , келажакда корхонани ўз айланма маблағлари миқдори, асосий фондларни янгилаш, реконструкция қилиш тўғрисидаги прогноз маълумотлари ва бошқалар. Фойдани унинг таркибий турлари, яъни товарларни сотишдан олинган ялпи фойда, асосий фаполиятдан кўрилган фойда, умумхўжалик фаолиятидан кўрилган 17

www.arxiv.uz фойда, солиқ телангунгача олинган фойда ва йилнинг соф фойдаси бейича алоҳида ҳисоб-китоблар қилиниб, алоҳида режалаштирилиши ва прогноз қилиниши лозим. Юқоридагилар фойдани режалаштириб қандай муҳим аҳамиятга эга эканлигини тасдиқлаб турибди. Фойдани режалаштиришда қандай мақсад назарда тутилади? Асосий мақсад корхонани келажакда ривожланишини таъминлайдиган миқдордаги фойдага эришиш. Ушбу мақсад қандай таъминланади деган савол табиий туғилади. Унга эришиш учун корхона аҳоли талабига жавоб берадиган, юқори сифатли товарларни сотилиши ва истеъмол қилиниши учун юқори даражадаги хизматни ташкил қилишидан боғлиқдир. Шундай қилиб фойдани режалаштириш мақсадини иккинчи томони намоён бўлади. Ушбу мақсадларга эришиш учун фойдани режалаштиришда қуйидаги вазифалар қейилиши шарт. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин. - асосий мақсадга эришишни таъминлайдиган тижорат ғояларини аниқлаш; - фойдага таъсир қилувчи барча омилларни етган йилларга комплекс таҳлил қилиш ва келажакка башорат қилиш; - фойдага бевосита таъсир қилувчи омиллардан келиб чиқиб, корхонани бўзарарлик нуқтасини аниқлаш; - бозор иқтисодиёти шароитида барча ресурслардан оқилона, рационал фойдаланиш, харажатларни тежамлигини, натижаларини оптималлигини таъминлаш; - режани бозор конъюктураси ўзгариш эҳтимолларига мелжалланган альтернатив вариантларини тайёрлапш; - ишлаб чиқарилган ҳолда қабул қилинган режани бажарилишини таъминлайдиган чора-тадбирларни бўлгилаш ва назорат қилиш. Фойда ва рентабелликни режалаштиришда бир қанча усуллардан фойдаланиш тавсия қилинади. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: - даромадлар ва харажатлар баланси; - техник-иқтисодий ҳисоб-китоб усули; 18

www.arxiv.uz - тажрибавий-статистик усули; - бўзарарлик нуқтасини аниқлаш усуллари; - эластиклик коэффициентларини қўллаш усули; - иқтисодий-математик усуллар (корреляция ва регрессия усуллари). Баланс усули амалиётда энг кенг қўлланиладиган усуллардан бири бўлиб, унда баланснинг чап қисмида савдо корхонасининг барча даромадлари миқдори келтирилади, енг қисмида харажатларнинг барча турлари миқдори ва корхонанинг фойдаси кўрсатилади. Баланс таркибини қуйидаги шаклда тузишни тавсия қиламиз. -чизма. Савдо корхонасининг даромадлар, харажатлар ва фойдаси баланси (минг сўм) Даромадлар Сум- ма Харажатлар ва фойда Сум- ма 1. Сотишдан олинган даромадлар 2. Асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар 3. Молиявий фаолиятдан олинган даромадлар 4. Фавқулотда даромадлар 1. Сотиб олиш баҳосига киритилган харажатлар 2. Давр харажатлари 2.1. Сотиш харажатлари 2.2. Маъмурий харажатлар 2.3. Бошқа операция харажатлари 3. Келгуси давр харажатлари 4. Муддати узайтирилган харажатлар 5. Асосий бўлмаган фаолиятга доир харажатлар 6. Молиявий фаолиятга доир харажатлар 6. Фавқулотдаги харажатлар Ялпи даромад (баланс) Жами харажатлар Солиқ телангунча фойда 19

www.arxiv.uz Харажатлар ва фойда суммаси (баланс) Техник-иқтисодий ҳисоб-китоб усулидан балансдаги кўрсаткичларни аниқлашда кенг фойдаланиш мумкин ва фойдани алоҳида турларини аниқлашда ишлатилади. Фойдани алоҳида турларини аниқлаш усуллари: 1. Товарларни сотишдан олинган ялпи фойда (ТСЯФ) ТСЯФ=ЯД+Бқ-Мх Бунда: Бқ - бюджетдан қопланмалар; Мх – муомала харажаталри. 2. Асосий фаолиятдан кўрилган фойда (АФФ) ТСЯФ + БД - БЗ; Бунда: ДХ-давр харажатлари; БД,БЗ-тегишлича асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар ва зарарлар 3. Хўжалик фаолиятидан олинган фойда (УФ) УФ=АФФ+МД-МХ; Бунда: МД,МХ-тегишлича молиявий фаолиятдан даромадлар ва харажатлар 4. Солиқ телангунгача олинган фойда (СТФ) СТФ=УФ+ФП+ФЗ; Бунда: ФП,ФЗ-тегишлича фав қ улотда фойда ва зарар 5. Соф фойда (СФ) СФ=СТФ-ЯСТ-ММС; Бунда: ЯСТ – ялпи солиқ тўлови; ММС – мол-мулк солиғи. Бўзарарлик нуқтасини аниқлаш орқали фойдага таъсир қилувчи омиллар ҳисобидан қанча миқдорида соф фойдага эришиш мумкинлиги аниқланади. Унинг учун қуйидаги формулалардан фойдаланиш мумкин. 1. ЧТА УХ ДХ БН   1 ; Бунда: ДХ – доимий харажатлар (муомала харажатларини ўзгармас қисми; 20

www.arxiv.uz УХ – савдо корхоналарнинг ўзгарувчан харажатлари ЧТА – чакана товар айланиши. 2. ЧТА Д ДХ БН 100 100    ; Бунда: Д – даромадлар. 3. Ух ЧТА ЧТАхДХ БН   ; Эластиклик коэффициенти фойдага таъсир қилувчи омилларнинг 1 % ўзгариши фойдани қанча фоизга ўзгаришига олиб келишини кўрсатади. Ушбу кўрсаткич етган йиллар маълумотларини таҳлил қилиш орқали ҳисоб-китоб қилинади ва режалаштирлиган йилга таъсир қилувчи омилни ўзгариш миқдорига коэффицентни кўпайтириш орқали фойдани ўзгариш даражаси аниқланади. Эластиклик коэффициентини умумий кўриниши қуйидаги формулада намоён бўлади. ; 100 : 100 У Х Х У Х Х У У Кэ          ; Бунда: У – фойданинг миқдори; Х – таъсир қилувчи омилнинг миқдори. Фойданинг ўзгариш миқдори «  У» унга таъсир қилувчи омилнинг «  Х» ўзгариш миқдорига нисбатан қандай даражада ўзгаришини кўрсатади. Уни ҳисоблаш учун корреляцион тегламадан фойдаланиш мумкин. Агар боғлиқлик тўғри чизиқли бўлса у=а+вх, унда    ; У Х в Кэ »в» - регрессия коэффициенти уни юқорида келтирилган тенглама орқали аниқлаш мумкин бўлади. Фойдани режалаштиришда иқтисодий математик усуллардан ҳам кенг фойдаланиш мумкин бўлади, агар унинг учун етарли маълумотлар мавжуд бўлса, масалан кўп факторли регрессион моделлардан фойдаланиш мумкин. Фойда ва рентабелликни режалаштириш унинг муддатига қараб узоқ муддатларга (5 йилдан юқори), ўрта муддатга (1 йилдан 5 йилга) ва қисқа муддатга (1 йилгача) ишлаб чиқилади. Фойдани миқдори аниқлангандан кейин рентабеллик кўрсаткичлари аниқланади. 21

www.arxiv.uz Савдо корхоналарининг ижтимоий-иқтисодий самарадорлигини моҳияти ва аҳамияти Иқтисодиётнинг барча тармоқларида, соҳаларида, жумладан савдода ҳам ўз фаолиятининг самарадорлигини ошириш улар тараққиётининг асосий омилидир. Самарадорлик натижа деган маънони англатади. Ижтимоий-иқтисодий самарадорлик – чегараланган ресурслардан оқилона, тежамли фойдаланган ҳолда эришилган натижани, яъни савдода аҳолининг истеъмол даражасини юксалтириш орқали тегишли рентабелликка эришишни англатади. Савдонинг ижтимоий-иқтисодий самарадорлиги унинг пировард мақсад натижасида ўз ифодасини топади. Самарадорлик умуман олганда «натижавийлик» мазмунини билдиради. ªандайдир бир натижага эришиш экстенсив ва интенсив омилларни қўллаш асосида эришилади. Савдода ушбу йўналишларни қуйидаги чизмада ифодалаш мумкин. ҳар қандай тармоқда, жумладан савдо соҳасида тараққиётни таъминлашда юқорида келтирилган экстенсив ва интенсив омиллардан оптимал фойдаланиш зарур. Савдони стратегик ривожланишини бўлгилашда, уни самарадорлигини ошириш йўналишларини прогнозлашда назарий жиҳатдан қуйидаги самарадорликни ошириш моделлардан фойдаланишни тавсия қиламиз. I – модел Q → max; Mx → min. II – модел Q → max; Mx → const. III – модел Q = const; Mx → min. IV – модел Q → max; Mx → max , агар  Q   Мх бўлса Бу ерда: Q – фаолиятни ҳажмий кўрсаткичи (ТА) ёки молиявий натижа – даромад ёки фойда; Мх – муомала харажатлари const - ўзгармаслик;  - қўшимча ўзгариш миқдори. 22

www.arxiv.uz -чизма. Савдо фаолияти самарадорлигини ошириш йўллари Самарадорлик йўналишлари Экстенсив йўналиш Интенсив йўналиш Савдода технологик жа-раёнини такомиллаштириш Иқтисодий механизмни такомиллаштириш 23

www.arxiv.uzСавдо ш аҳобчала-рини кенгайтириш Х одимлар сонини кўпайтириш Товарларни келти-риш миқдорини, тўзлигини орттириш Товарлар ассорти-ментини кенгайтириш Товарларни силжи-тиш буғинларини камайтириш Тармоқни индустирлаш , модернизациялаш И лмий-техник прогресс М еҳнат унум-дорлини ош ириш И қтисодий дастакларни такомиллаш тириш М оддий рағбатлантириш ни такомиллаш тириш Ф аолиятни оптимал режалаш тириш ва прогнозлаш А хборотлар тизимини такомиллаш тириш Ижтимоий-психологик муҳитни яхшилаш 24

www.arxiv.uzИ нсон омилини активлаш тириш Н ормал психологик муҳит яратиш М аънавий манфаатдорликни ош ириш Х одимларни малакасини ош ириш тарихий урф-одатларни қадрлаш 25

www.arxiv.uz Ушбу моделлардан савдони ривожлантириш режалари ёки прогнозлари вариантларини солиштиришда фойдаланиш мумкин. Савдо фаолияти мақсадидан бири бўлмиш талаб ва таклифни мувофиқлаштириш нуқати назаридан келиб чиқилса, уни ривожлантириш модели қуйидагича моделларда ифодаланиши керак. I – модел ТА i  AТ i бўлса ТА i - AТ i = ИМ i . бунда ИМ i  ЭК i II – модел ТА i  AТ i бўлса АТ i - ТA i = ЭК i . бунда ИМ i  ЭК i III – модел ТА i = AТ i бўлса ИМ i =ЭК i бўлади. Бу ерда: ТА i – i - товар гуруҳи бейича чакана товар айланиши; А Т i – i – товар гуруҳига аҳолини талаби; ИМ i – i – товар гуруҳи бейича товарларни импорти; ЭК i – i – товар гуруҳи бейича товарларни эксперти. Ушбу кўрсаткичлар худуд, республика миқёсида суммалаштирилади. Савдони асосий мақсади бир томонидан, аҳолининг истеъмол товарларга бўлган талабини ҳар томонлама қидириш бўлса , иккинчи томонда ўз фаолиятидан тегишли фойда (даромад) олишдир . Мақсаднинг биринчисига эришиш натижасида савдо корхоналари ижтимоий самарадорликга эришади. Иккинчисида иқтисодий самарадорлигини оширишни таъминлайди. Иқтисодий самарадорликнинг мўзони харажатлар билан бўлгиланади. Савдо жараёнида моддий, меҳнат, молиявий ресурслар сарфланади ва унинг натижасида маълум ҳажмда товар айланиши ва хизматларга эришилади ва фойда (даромад) яратилади. Шу сабабли савдонинг иқтисодий самарадорлигини ошириш жамият манфаатини таъминлаш, аҳолини талабини, қондириш, такрор ишлаб чиқариш жараёнини тўзлаштириш каби натижаларни ҳам беради. Унинг иқтисодий самарадорлигини оширишнинг аҳамияти юқоридагилардан келиб чиқади. Савдонинг иқтисодий самарадорлигини аниқлашда унинг умумий фаолиятига баҳо бериш ва унда сарфланган барча ресурсларни алоҳида-алоҳида самарасини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Ушбу масалалар дарсликнинг тегишли мавзуларида ёритилган. 26

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги Қонун. 1990 йил 31 октябр Ўзбекистон Олий Советининг Вед о мостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида Қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси Қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн Қонуни . Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл Қонуни . Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. «Хусусий корхоналар тўғрисида» Қонуни. 2003 й. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаш ахборотномаси 2004 йил 3-сон. 9. Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 1-сон. 10. Махсулот бўлгилари ва хизмат кўрсатиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил, 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 6-сон. 11. www.ziyonet.uz 27

O'xshashlar

Савдо корхоналарининг даромади, фойдаси ва рентабеллиги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромади, фойдаси ва рентабеллиги

Савдо менежментининг моҳияти ва вазифалари.

Савдо корхоналари рентабеллик даражасини бошқариш ва таҳлил қилиш.

Савдо корхоналари персоналини шакллантириш ва бошкаришнинг умумий тамойиллари.