logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромади, фойдаси ва рентабеллиги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромади, фойдаси ва рентабеллиги

Yuklangan vaqt:

03.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221.6953125 KB
Ko'chirib olish
Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромади, фойдаси ва рентабеллиги Режа: 1.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромадлари ва фойдасининг шаклланиш манбалари. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фойдасини кўпайтириш йўллари. 3.Рентабелликнинг моҳияти ва кўрсаткичлари. 4.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари соф фойдасининг тақсимланиш тартиби. 1.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромадлари ва фойдасининг шаклланиш манбалари Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолиятининг асосий қисми – маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш жараёнидан иборат бўлади. Бу жараён натижаси − истеъмолчиларга тақдим этилган маҳсулот (хизмат)лардир. Мамлакат ҳудудида фаолият юритаётган барча хўжалик юритувчи субъектлар томонидан (бир йил давомида) ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш ва хизмат)лар қийматининг йиғиндиси − мамлакат ялпи ички маҳсулотини ташкил этади. Ялпи ички маҳсулотнинг ҳажми иқтисодий ўсишнинг умумлашган ва пулда ифодаланган кўрсаткичи ҳисобланади. У йил давомида ва пировард натижада яратилган товарлар ва хизматлардир, яъни истеъмол учун тайёр ҳолда яратилган маҳсулот ва маҳсулотлар йиғиндисидир. Ишлаб чиқарилган маҳсулот (хизмат)ларни истеъмолчиларга сотиш эвазига корхоналар даромадга эга бўлишади. Бу йўсинда эришиладиган даромад − туризм ва меҳмонхона корхоналари даромадининг асосий манбаи ҳисобланади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари маҳсулот (хизмат)ларни сотишдан ташқари турли бошқа манбалар ҳисобига ҳам ўз даромадини оширади. Улар қуйидагилардан иборат: • корхонага тегишли акциялар ва бошқа қимматли қоғозлар бўйича дивидендлар ва фоизлар; • мулкни ижарага беришдан тушумлар; • қолган корхоналар фаолиятида ҳиссали қатнашишдан даромадлар; • аввалги йиллардаги операциялардан ҳисобот йилида аниқланган фойда; • маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа даромадлар. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари соф фойдасининг асосий манбаи – маҳсулот (хизмат)ларни сотишдан тушган пул тушумидир. Шунинг учун ҳар бир туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари учун муҳим вазифа бўлиб − маҳсулот (хизмат) сотиш ҳажмини ошириш ҳамда кам харажатлар қилиб катта фойда олиш ҳисобланади. Даромад − корхона молиявий хўжалик фаолиятининг муҳим кўрсаткичидир. Унинг мазмуни, таснифи ва тавсифи ―Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низомда ва бошқа меъёрий ҳужжатларда ёритилган ( 1.1 чизмада келтирилган). Ҳозирги замон бозор иқтисодиёти шароитида ҳар қандай корхонанинг ривожланиши ўз маблағлари ҳисобига амалга оширилади. Бундай шароитда хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳолати биринчи галда унинг маҳсулот (хизмат)ларни сотишдан оладиган даромади миқдорига боғлиқ бўлади. Бугунги кунда кўпчилик туристик корхоналар туроператор ва турагент сифатида фаолият юритишмоқда. Туроператор аниқ турни ишлаб чиқаргач, уни ўзи сотади ёки сотиш учун шерикларга беради. Турлар туроператор нархида таклиф этилади. Туристик корхонанинг муҳим иқтисодий кўрсаткичи бўлиб, турпакетларни сотишдан тушган тушум ҳисобланади. У корхонанинг асосий даромад манбаи ҳисобланади. 1.1 чизма. Корхона даромадлари. Меҳмонхона даромадлари қуйидагилардан ташкил топади: • номер фондидан тежамли фойдаланишдан; • меҳмонхона қошида фаолият юритаётган оммавий овқатланиш корхоналари фаолиятларидан олинадиган даромадлар; Асосий бўлмаган фаолиятдан олинган даромадла р Корхона даромадлари Асосий фаолиятдан олинган даромадла р Фавқулоддаги фойда:  қонунларни ўзгаришидан олинган фойда ;  фавқулоддаги вазиятлардан олинган фойда;  революцион ўзгаришлардан олинган фойда . Молиявий фаолиятга доир даромадлар :  роялти, дивидендлар, фоизлар;  ижобий курс фарқлари;  узоқ муддатли ижарадан даромадлар ;  қимматли қоғозларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар ; Асосий фаолиятдан олинган қўшимча даромадлар:  асосий воситаларни сотишдан ;  бошқа активларни сотишдан;  келиб тушган жарималар ;  қисқа муддатли ижарадан олинган ҳақ;  воз кечилган кредиторлик ва депонентлик қарзлар ;  қайтарилмайдиган молиявий ѐрдам ;  ТМБ ларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар ;  бошқа даромадлар . Сотишдан олинган даромадлар :  маҳсулотларни сотишдан;  товарларни сотишдан;  бажарилган ишлардан;  кўрсатилган хизматлардан. • мини барлар орқали ичимликлар ва бошқа зиёфатларни сотиш орқали олинадиган даромадлар; • қўшимча пуллик хизматлар (телефон, кир ювиш хоналари, автомобиллар ижараси, номер фондига театр ва транспорт чипталарини етказиш)лардан даромадлар; • меҳмонхона биноларини бошқа ташкилотларга ижарага бериш орқали олинадиган даромадлар. Номер фондидан олинган даромадларда чет эл ва маҳаллий мижозлар кўрсаткичлари муҳим ҳисобланади. Статистик маълумотларга кўра пойтахтлар ва йирик шаҳарларда чет эллардан ташриф буюрувчилар сони кўпчиликни ташкил этади, айрим меҳмонхоналар учун 90 95 фоиз . Меҳмонхонада яшовчилар тузилиши кўрсаткичлари ҳам муҳим ҳисобланади. Бозор сегментларини ишбилармон кишиларга, давлат хизматчиларига, туристларга, конференциялар қатнашчиларига ва бошқаларга бўлиш қабул қилинган. Ушбу кўрсаткич бўйича меҳмонхонанинг жойлашишига боғлиқ ҳолда фарқ мавжуд. Меҳмонхонанинг даромадларини аниқлашда муҳим бўлиб юкланиш даражаси ва яшашнинг бир куни учун таъриф баҳоси ҳисобланади. Меҳмонхона хизмати (маҳсулоти)ни сотиш ‒ бу меҳмонхона ларнинг ушбу хизматлар бозорида амалга оширилган маркетинг тадқиқотларининг якунловчи босқичидир. Ўзларининг имкониятларини аниқлаш учун меҳмонхоналар томонидан маълум ҳисоб китоблар амалга оширилади Улар маълум давр учун дастурли ҳужжатлар ҳисобланади. Ҳисоб китоблар асосига меҳмонхонадаги анжомли жойлар сони ёки номер фондининг сиғими олинади. Турар жой фонди (номер фонди ) ‒ бу бир вақтнинг ўзида жойлаштириш мумкин бўлган меҳмонхонадаги номерлар сони. Номер фондининг сиғими номер фондида ўрнатилган каровотлар сонини инобатга олади. Меҳмонхонада койка – жойларнинг умумий сони ва меҳмонхонада эксплутация (жойлаштириш) учун тақдим этиладиган койка суткалар сони фарқланади. Биринчи кўрсаткич (умумий) меҳмонхона режалаштирилган календар даврида эгалик қиладиган барча анжомли жойлардан 100 фоиз фойдаланган ҳолда мумкин бўлган ўтказиш имкониятларини англатади. Ушбу кўрсаткични меҳмонхонанинг бир вақтдаги жойлаштирилишини режалаштирилган даврдаги (одатда, ой, квартал, ярим йил, йил) календарь жойлари сонига кўпайтириш орқали аниқланади. Йил давомида койка суткаларнинг умумий сони қуйидаги формула бўйича аниқланади. Кумум = Мц х Дг Бу ерда, К умум – койка суткаларнинг умумий сони; М ц – меҳмонхонадаги анжомли жойлар сони; Д г – йилдаги кунлар сони. Меҳмонхона томонидан эксплутацияга тақдим этиладиган койка суткалари сони режалаштирилган даврда меҳмонхонанинг ўтказиш қобилияти тўғрисида тасаввур беради ва техник рухсат берилган тўхташларни (санитария қайта ишланиш, таъмирлаш учун вақт ва ҳоказолар) ҳисобга олган ҳолда календар даврида ҳақиқий эксплутация қилиниши мумкин бўлган жойлар сонини англатади. Ушбу кўрсаткич меҳмонхона хўжалигида мавжуд койка суткалар сони техник рухсат берилган тўхташлардаги койка суткалар сони ўртасидаги фарқ тарзида ҳисобланади. Режали таъмирлашдаги тўхтаб туриш вақти (Пр) меҳмонхона номер фондини режали таъмирлаш циклига 5 йилни ташкил этишни инобатга олган ҳолда аниқлаймиз. Меҳмонхоналарнинг бир анжомли койка жойларнинг ўртача давомийлиги – 10 кун. Бундай ҳолда формула қуйидагича бўлади: Пр = Ми \ Ц х Р Бу ерда, – режали таъмирлашда тўхтаб туришлар вақти; М и – меҳмонхонадаги анжомли жойлар сони; Ц – меҳмонхоналар номер фондини таъмирлаш цикллилиги; Р – таъмирлашнинг ўртача давомийлиги. Меҳмонхонанинг ўтказиш қобилияти қуйдагича аниқланади: Пс=К умум – Пр Бу ерда, П с – меҳмонхонанинг ўтказиш қобилияти; К умум – койка ускуналарнинг умумий сони; П р – режали таъмирлашда тўхтаб туриш вақти. Меҳмонхона ресурсларидан фойдаланишни тавсифловчи кўрсаткич бўлиб, жойлаштиришдан фойдаланиш коэффициенти ёки юкланиш коэффициенти (Кз) ҳисобланади. Нк Кз= х 100 Ркм х365 Бу ерда, Н к – ётоқлар (койка кунлар) сони; Р км – меҳмонхонанинг жойлаштириш имкониятлари (отелдаги жойлар сони) жойлаштириш имкониятлари коэффициенти бандлик фоизлари ва банд жойлар сонида бўлиши мумкин. Муайян меҳмонхона томонидан сотилган (таклиф қилинган) койка суткалар сони мижозларнинг умумий сонини меҳмонхонада бўлишнинг ўртача давомийлигига (кунларда) кўпайтириш йўли билан аниқланади. Формулада у қуйидаги шаклда бўлади; N=M  T Бу ерда, N – меҳмонхона томонидан мижозларга тақдим этилган ётоқлар (койка суткалар) сони; М – мижозлар сони, киши; T – бир кишининг меҳмонхонада бўлишининг ўртача давомийлиги. Ҳар қандай отелга жойлаштириш нотекис бўлади, хусусан йилнинг маълум вақтида нотекис жойлаштириш тавсифи юкланишнинг мавсумий тебраниш коэффициенти орқали аниқланади. K mxt Бу ерда, K мхт – мавсумий харажатлар тебраниши; К max – минимал юкланишда ойдаги койка суткалар сони, койка суткаларда; К min – юкланиш ойдаги койка суткалар сони, койка суткаларда. Меҳмонхона номер фондининг маълум даврга (йил, квартал, ой) интинсивлигини тавсифловчи муҳим кўрсаткич бўлиб, койка жойларнинг айланиш тезлиги ҳисобланади. Дастлаб меҳмонхонада яшашнинг ўртача вақти (Дпр) аниқланади. Бу ерда, П с – меҳмонхонанинг ўтказиш қобилияти; Г к – йил давомида хизмат кўрсатган меҳмонхоналар сони. Меҳмонларнинг ўртача яшаш вақти аниқлангандан сўнг, меҳмонхона жойининг йилдаги айланиш сони аниқланади (А с ). Бу ерда, М ажс – меҳмонхонадаги анжомли жойлар сони; М яўв – меҳмонларнинг меҳмонхонада яшашининг ўртача вақти. Ҳозирги замон бозор муносабатлари меҳмонхоналардан ишлаб чиқариш даромадлилиги тўғрисидаги кундалик маълумотларни талаб қилади. Меҳмонхонанинг нарх сиёсати самарадорлиги номер фондининг даромадлиги кўрсаткичи ёрдамида аниқланади. У қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: Д Бу ерда, Д – номер фонди даромадлиги кўрсаткичи; П т – ўтган суткалардаги тушум; N – мижозлар томонидан талаб қилинган номерлар сони. Номер фондининг даромадлиги кўрсаткичи меҳмонхона бўйича умумий ҳолда ва умумий номер фондининг таркиблари бўйича аниқланиши мумкин. Ушбу функцияларни номер фондининг даромадлилик индекси кўрсаткичи бажаради ва у қуйидаги формула бўйича аниқланади. J Бу ерда, J – даромадлилик индекси; R 1 – номер фондининг прейскурант баҳоси; R 2 – номер фондининг ҳақиқий баҳоси. Номер фондининг фойдалилиги қуйидагича аниқланади. Р Бу ерда, Р–номер фондининг фойдалилик индекси; Д–даромадлилик кўрсаткичи; N – сотилган номерлар сони. Муҳим кўрсаткич бўлиб номер фондининг ликвидлиги кўрсаткичи (умумий ёки унинг категорияси бўйича) ҳисобланади. С= К загр  Р Бу ерда, С–номер фондининг ликвидлиги; К загр –юкланиш коэффициенти. Р – номер фондининг фойдалилик индекси. Ушбу индекс 100 фоизга қанчалик яқин бўлса, меҳмонхона шунчалик яхши ишлайди. Меҳмонхона потенциал имкониятлари коэффициенти – бу меҳмонхона мавжуд потенциалдан тўлиқ фойдаланганда меҳмонхона ишлаб чиқариши мумкин бўлган хизматларнинг реал ҳажмидир. Бу анжомли номерлар сонини прейскурант нархларда ҳақ тўлашни инобатга олган ҳолдаги фойдаланишдир. У қуйидагича аниқланади: V=M  Q Бу ерда, V–потенциал имкониятлар коэффициенти; М – меҳмонхонадаги анжомли номерлар сони; Q – номерларнинг прейскурантли нархи. Меҳмонхона потенциал имкониятларидан амалий фойда ланиши потенциал имкониятлар индекси ёрдамида ҳисобланади: W Бу ерда, W – потенциал имкониятлардан фойдаланиш индекси; С – номер фондининг ликвидлик индекси; V – потенциал имкониятлар коэффициенти. Қўшимча пуллик хизматлар билан таъминланиш коэффициенти қуйидагича аниқланади: К қх Бу ерда, К қх – қўшимча пуллик хизматлар билан таъминланганлик коэффициенти; З о – бажарилган буюртмалар сони; З п – ҳар бир хизматга берилган буюртмалар сони. Меҳмонхона хизматларини тақдим этишда муҳим кўрсаткич бўлиб, мижозларга қўшимча пуллик хизматларни кўрсатиш коэффициенти бўлиши мумкин. У қуйидагича аниқланади: К Бу ерда, К–қўшимча пуллик хизматлар кўрсатиш коэффициенти; W– қўшимча пуллик хизматларни кўрсатишдан олинадиган тушум; N – пуллик хизматлар истеъмолчилари билан жойлаштирилган номер фонди. Бошқарув самарадорлиги кўрсаткичи – бу меҳмонхона менежери шахсан жавоб берадиган кўрсаткич ҳисобланади ва у қуйидагича аниқланади: К у Бу ерда, К у – бошқарув самарадорлиги коэффициенти, (фоиз); Д фп – қайд қилинган тўловларни ушлашдан сўнги даромадлар; СД – соф даромад. Бир сотилган номерга меҳмонлар сони – меҳмонхона номер фонди юкланишининг сифат кўрсаткичидир. Г н Бу ерда, Г н – бир сотилган номерга меҳмонларнинг ўртача сони; Г – меҳмонларнинг ўртача сони; Н п – сотилган номерлар сони. Оммавий овқатланиш корхонаси юкланиш даражасининг кўрсаткичи – беркитиш сонидир. У қуйидагича аниқланади: Ч п Бу ерда, Ч п – беркитишлар сони (сутка давомида бир ўриндиқ неча маротаба фойдаланишини кўрсатади); Ч н – дастурхон ёзишлар сони (бир суткада хизмат кўрсатилган меҳмонлар сони); К пм – ўриндиқ жойлар сони. Меҳмондорчилик менежментида меҳмонхонада овқатланиш даромадлилиги бир номер ҳисобига аниқланади: Д н Бу ерда, Д н – бир номер ҳисобига овқат ва ичимликлар сотишдан даромадлар; Д п – овқат ва ичимликлар сотишдан умумий даромад; Н – жойлаштириш учун ажратилган номерлар сони. Меҳмонхонада туристик гуруҳларни жойлаштириш фойдалидир. Катта сонли жойлар бронлаштирилади. Ташкил этилган чиқиб кетишдан сўнг – янги гуруҳларни қабул қилиш учун брон қилиш кафолати вужудга келади. Туристик оқим – бу давлатга (ҳудудга) туристларнинг доимий келишидир. Туристик оқим ҳажмини тавсифловчи кўрсаткичлар бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: • туристларнинг умумий сони, шу жумладан ташкил қилинган ва ўз ихтиёрлари билан; • меҳнат кунлари сони (ётоқлар, койка кунлар сони); • туристларнинг давлатдаги, \удуддаги, меҳмонхонадаги (турбазадаги, кемпингдаги) ўртача бўлиш давомийлиги (ўртача вақти). Меҳнат кунлари сони туристларнинг умумий сонини бир туристнинг меҳмонхонада бўлишининг ўртача давомийлигига (кунларда) кўпайтириш йўли билан аниқланади: Д =Ч  Т Бу ерда, Д – меҳнат кунларининг сони, киши – кунларда; Ч – туристлар сони, киши; Т – бир туристнинг меҳмонхонада бўлишининг ўртача давомийлиги, кунларда. Туристик оқим – нотекис ҳолатдир. Нотекислик тавсифи учун нотекислик коэффициенти қўлланилади. Туристик оқимнинг мақсади ва вазифаларини динамикада таҳлил қилишга боғлиқ ҳолда ҳисоб китобларнинг уч усулидан фойдаланилади. Биринчи усул: К н Бу ерда, К н – туристик оқимнинг нотекислик коэффициенти,%; Д max – максимал туристик оқими ойида меҳнат кунлари сони, киши кунларда; Д min – минимал туристик оқими ойида меҳнат кунлари сони, киши кунларда. Иккинчи усул: К н Бу ерда, Д йил – меҳнат кунларининг йиллик сони, киши кунларда. Кўпчилик ҳолатларда туристик маҳсулот инсонлар гуруҳига мўлжалланган хизматлар пакетидан иборат бўлади. Унга туристлар ва ушбу гуруҳларни маълум маршрутга кузатувчи шахслар (гид таржимонлар ва бошқалар) киради. Бир туристга турпакетнинг нархи, яъни туристик путёвканинг баҳоси қуйидаги формула бўйича аниқланади. Ц= Бу ерда, Ц – бир туристга турпакет нархи, сўм; И – туроператор томонидан тузилган турпакетга кирувчи хизматлар таннархи, сўм; Н – туризм хизматларининг алоҳида турлари бўйича билвосита солиқлар (ҚҚС) П – туроператор фойдаси; С – турпакетга кирувчи алоҳида хизматлар баҳосидан туроператор томонидан туристга тақдим қилинган чегирма, сўм; К – турпакетни сотувчи турагентга коммиссион рағбатлан тириш (+ белгиси турпакет нархига қўшимчани англатади; белгиси турагент фойдасига туроператор томонидан нархдаги чегирмани англатади) сўм; Ч – гуруҳдаги туристлар сони,киши; К – маълум маршрут бўйича туристларни кузатувчи шахслар сони, киши. Учинчи усул: К н Бу ерда, Д см – меҳнат кунларининг ўртача ойлик сони, киши кунларда. Меҳнат кунларининг ўртача ойлик сони йиллик меҳнат кунлари сонини 12 ойга бўлиш орқали аниқланади. К н Туризм моддий техника базасининг ривожланиш ҳолатини тавсифловчи кўрсаткичлар ушбу давлатдаги (ҳудуддаги) қувватини аниқлайди. Уларга: • дам олиш уйлари, пансионатлар, турбазалар, меҳмонхоналар, санаторийлар ва ҳоказоларнинг койка фонди, шунингдек маҳаллий аҳоли томонидан тақдим этиладиган койкалар сони; • туристлар учун овқатланиш корхоналаридаги савдо залларидаги жойлар сони, сув билан даволаш жойларидаги ванналар сони, театрлардаги жойлар сони ва ҳоказолар киради. Койка фондининг қуввати қуйидаги формула бўйича аниқланади: М к = К г  65 + К с  Т Бу ерда, М к – койка – жойларнинг умумий сони, дона; К г – йил давомида фойдаланиладиган койка жойлар сони; К с – мавсумий фойдаланишдаги койка жойлар сони, дона; Т – мавсумий фойдаланиш кунларининг сони, кунлар. Меҳнатнинг натижавийлиги муайян вақт бирлигида ишлаб чиқариладиган ва сотиладиган маҳсулот (моддий неъматлар, хизматлар) сони ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш ва сотиш учун сарфланадиган вақт сони бўйича аниқланади. Меҳнат унумдорлиги соатбай, сменали, ойлик кварталлик ва йиллик бўлади. Меҳнат унумдорлигининг даражаси икки усул билан ўлчанади. Биринчиси – тўғри усул. У бир ишловчига маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизматларни амалга оширишни кўрсатади. Меҳмонхона хизматлари унумдорлиги хизматларни сотишдан келадиган тушумни ишловчиларнинг ўртача рўйхатдаги сонига бўлиш орқали ўлчанади. Иккинчиси тескари – яъни маҳсулот ва хизматлар меҳнат талабчанлигини кўрсатади. У киши соатларда ўлчанади. У сарфланган иш вақтини (киши соатларда) натурал ифодадагилар (дона, кг, тозаланган майдонлар ва ҳоказолар) ишлаб чиқарилган ва кўрсатилган хизматлар сонига нисбати тарзида аниқланади. Меҳнат талабчанлик – унумдорликнинг тескари кўрсаткичи. Унумдорликнинг ошиши ва меҳнат талабчанликнинг камайиши ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги формулалар ёрдамида аниқланади: У X= Бу ерда, У – меҳнат талабчанликнинг камайиш суръати, фоиз; Х – унумдорликнинг ўсиш сурати, фоиз. Маҳсулот (хизмат)ларнинг меҳнат талабчанлигининг камайиши нафақат техник тараққиёт ҳисобига вужудга келади, балки иш вақтини зичлаштириш натижасида ҳам амалга оширилади, яъни иш вақтининг унимсиз йўқотилишини тугатиш ва меҳнат интен сивлигини ошириш ҳисобига ҳам. Меҳнат индустиряси ишловчилари меҳнат унимдорлиги даражасини маҳсулот ва хизматлар меҳнат талабчанлиги орқали аниқлаш, уларнинг иш амалётида кенг қўлланилишига олиб келмади. У фақат унимдорлик ва хисоб китоблар меъёрини ҳисоблашда қўлланилади холос. Ишловчилар унумдорлигини ошиши қолган тенг шароитларда меҳнат сервиси хизматларни сотишнинг қўшимча ҳажмларини таъминлайди. У қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: П= 100- Бу ерда, П – туризм хизматлари ҳажмини оширишда меҳнат унумдорлигининг ошиш аҳамияти, фоиз; ∆ ч – ишловчилар сонининг қўшимча ошиш индекси, фоиз; ∆ м – туризм хизматларини сотишдан келган тушумнинг ўсиш индекси, фоиз. Меҳмонхона сервиси индустриясида хизмат кўрсатиш ходимлари меҳнат унумдорлиги учта кўрсаткичда намоён бўлади. Булар қуйидагилардан иборат: • қиймат баҳоланишдаги меҳнат унимдорлиги; • натурал ифодадаги меҳнат унумдорлиги; • меҳнат самарадорлиги динамикасининг комплекс кўрсаткичи; Биринчи кўрсаткич – бу меҳнат индустрияси ишловчиларнинг унумдорлиги У меҳнат маҳсулотини сотишдан келган тушумнинг меҳмонхона ходимларининг рўйхатдаги ўртача сонига нисбати сифатида аниқланади; В Бу ерда, В – аниқ бир рўйхатдаги ишловчининг меҳнат унумдорлиги, сўм; Т – меҳнат маҳсулотини сотишдан келадиган тушум, сўм; R – конкрет меҳмонхонада ишловчиларнинг рўйхатдаги ўртача сони, киши. Натурал ифодада меҳнат унумдорлиги меҳмонларнинг қанчаси меҳмонхонадаги бир рўйхатдаги ўртача ишловчиси томонидан хизмат кўрсатишни кўрсатади. У қуйидагича ўлчанади: В Бу ерда, Ч – меҳмонхона меҳмонлари (мижозлари) сони, киши. Меҳмонхона индустриясида ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлиги ва ишловчилар меҳнат унумдорлигининг ошишига турли омиллар таъсир кўрсатади, уларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: • ташқи омиллар; • туристик индустрия (туристик фирма) корхонаси даражасида ҳаракат қилувчи омиллар. Меҳмонхона бизнесида меҳнат самарадорлигини оширишнинг ташқи омиллари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: меҳмонхона сервиси индустриясини интенсивлаштириш ва ундаги фан техника тараққиёти; йирик туристик индустриясининг яратилиши; малакали кадрларни тайёрлаш бўйича чоралар, уларнинг малакасини ошириш ва ҳоказолар. Алоҳида меҳмонхона даражасида ҳаракат қилувчи омиллар қуйидагилардан иборат: • меҳмонхона хизматларини ташкил этиш шаклларини такомиллаштириш; • янги сифатли хизматларни ишлаб чиқиш; • меҳмонхона мижозларига хизмат кўрсатиш шаклларини такомиллаштириш; • янги меҳмонхона технологияларини жорий этиш; • меҳнатни меъёрлаштириш ва рағбатлантириш усулларини қўллаш ва ҳоказолар. Ҳозирги замон бозор муносабатлари шароитида корхона ларнинг асосий мақсади ─ истеъмолчиларнинг талаб эҳтиёжини қондириш орқали юқори фойда олишдир. Фойда бу: • муҳим иқтисодий категория (тоифа); • тадбиркорга тегадиган мукофот; • маҳсулот (хизмат) истеъмолчилари талаб эҳтиёжининг тўлиқроқ қондирилишини ифодаловчи муҳим мезон; • даромадларнинг корхона фаолияти билан боғлиқ бўлган харажатлардан кўп бўлишини англатади; • маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқарилишини рағбатлан тирувчи омил; • даромадларнинг корхона фаолияти билан боғлиқ бўлган харажатлардан кўп бўлишини англатади; • корхона фаолиятининг умумлашган кўрсаткичи; • корхона фаолияти самарадорлигини ифода этувчи сифат кўрсаткичи; • корхона фаолияти натижасида олинган иқтисодий самарани тавсифлайди. Фойда молиявий натижа бўлиш билан бирга корхонани молиявий ресурсларининг асосий элементидир. У давлат бюджети даромадининг шакллантирувчи муҳим манба ҳисобланади. Фойда − мураккаб иқтисодий категориялардан бири ҳисобланади. У асосан қўшимча қийматни яратиш ва ишлатиш жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни ифодалайди. Унинг асосий вазифаси − корхона фаолиятининг иқтисодий самарадорлигини акс эттиришдир. Фойда иқтисодий категория сифатида − даромадлар ҳисобидан харажатларни қоплаш ҳамда фойдадан солиқни тўлаш жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни акс эттиради. чиқариш соҳасида яратилган соф даромадни акс эттиради. Корхона фаолиятининг иқтисодий самарадорлиги − фойда миқдорининг кўпайишида, маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ бўлган индивидуал харажатларнинг нисбатан пасайишида, маҳсулот (хизмат) баҳоси шаклидаги ижтимоий зарурий харажатларнинг ўсишида намоён бўлади. Корхона фойдаси миқдори қуйидагиларга боғлиқ: • маҳсулот ( хизмат) ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмига; • маҳсулот (хизмат) таннархи шаклидаги индивидуал харажатларга; • маҳсулот (хизмат) баҳосига, яъни ижтимоий зарурий харажатларга. Фойда муҳим рағбатлантирувчи воситаси сифатида маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга ҳамда ходимларнинг ўз корхонаси эришадиган юқори натижалардан моддий манфаатдорлигини кучайтиришга хизмат қилади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида турли хил фаолиятлар натижасида олинадиган фойдалар йиғиндиси, унинг ялпи фойдасини ташкил қилади. Унинг таркибий элементлари қуйидагилардан иборат: • маҳсулот (хизмат)ни сотишдан олинган фойда; • асосий фондлар, шунингдек, корхонанинг бошқа мулки сотишдан олинган фойда; • корхонанинг молиявий фаолияти орқали олинувчи фойда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 05 февралдаги 54 сон қарори билан тасдиқланган ―Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низомга мувофиқ корхоналар фаолиятининг молиявий натижалари фойданинг 5 та кўрсаткичлари билан тавсифланади: • маҳсулот (хизмат)ни сотишдан олинган ялпи фойда (1): ЯФ = ССТ – ИТ Бунда, ЯФ – ялпи фойда; ССТ– сотишдан олинган соф тушум; ИТ – сотилган маҳсулот (хизмат)нинг ишлаб чиқариш таннархи. • асосий фаолиятдан кўрилган фойда (2): АФФ = ЯФ – ДХ + БД – БЗ Бунда, АФФ – асосий фаолиятдан олинган фойда; ДХ – давр харажатлари; БД – асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар; БЗ – асосий фаолиятдан кўрилган бошқа зарарлар. • хўжалик фаолиятидан олинган фойда ёки зарар (3): УФ = АФФ + МД – МХ Бунда, УФ – умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда ёки зарар; МД – молиявий фаолиятдан олинган даромадлар; МХ – молиявий фаолият харажатлари. • солиқ тўлангунгача олинган фойда (4): СТФ = УФ + ФП – ФЗ Бунда, СТФ – солиқ тўлангунгача олинган фойда; ФП – фавқулодда вазиятлардан олинган фойда; ФЗ – фавқулодда вазиятлардан кўрилган зарар. • йилнинг соф фойдаси (5): СФ = СТФ – ДС – БС Бунда, СФ – соф фойда; ДС – даромад (фойда)дан тўланадиган солиқ; БС – бошқа солиқлар ва тўловлар. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фойдасини кўпайтириш йўллари Ҳозирги замон иқтисодий муносабатлар шароитида маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг юқори миқдорда фойда олишга интилиши табиий ҳолдир. Чунки, фойда ‒ тадбиркорлар мулкининг кўпайишида асосий манба ҳисобланади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида фойда миқдори қуйидагиларга боғлиқ: • маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмига (ишлаб чиқариш ҳажми қанчалик катта бўлса, даромад миқдори шунчалик кўп бўлади); • маҳсулот (хизмат)лар сифатининг яхшиланиши; • мавжуд ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланиш унумининг ортиши; • маҳсулот (хизмат)ларга талабнинг ўсиши; • маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш бўйича йўналишни доимий равишда талаб даражаси юқори бўлган маҳсулот (хизмат)ни танлашга; • маҳсулот (хизмат)ларни сотиш учун рақобатбардош шароитларни яратишга (нарх, хизмат кўрсатиш муддати, харидорларга хизмат кўрсатиш сифати ва ҳоказо); • ишлаб чиқариш харажатларининг камайтирилишига. Маҳсулот (хизмат)ни сотишдан олинадиган фойда миқдорига таъсир этувчи ички ва ташқи омиллар Ички омиллар Ташқи омиллар • замонавий техника ва технологияларни жорий қилиш;  хўжалик юритиш даражаси;  раҳбарият ва менежментнинг масъулияти; • маҳсулот (хизмат)нинг рақобатбардошлиги; • ишлаб чиқариш ва • бозор конъюнктураси; • истеъмол қилинувчи моддий- техник ресурсларнинг баҳоси; • амортизация нормаси; • солиқ тизими ва бошқалар 2.1 чизма. Маҳсулот (хизмат)ни сотишдан олинадиган фойда миқдорига таъсир этувчи ички ва ташқи омиллар. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг юқори миқдорда фойда олиш йўллари: • маҳсулот (хизмат)нинг у ёки бу турини ишлаб чиқаришдаги монополь ҳолатга ёки маҳсулот (хизмат)нинг ноёблигига эришиш. Бу манбанинг сақланиши маҳсулот (хизмат)ни доимий равишда янгилаб боришни кўзда тутади; • ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ. Ундан фойдаланиш самарадорлиги бозор конъюнктурасини билиш ҳамда ишлаб чиқаришнинг ривожланишини, доимий равишда ўзгариб турувчи бозор конъюнктурасига мослаштириш қобилиятига боғлиқ бўлади; • инновацион фаолиятини ривожлантириш. Ундан фойдаланиш доимий равишда технологияларни такомиллаштириш, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот (хизмат)ларни янгилаш, унинг рақобатбар дошлигини таъминлаш, маҳсулот (хизмат) сотиш ҳажми ва фойда миқдорини оширишни англатади. • ортиқча асбоб ускуналар ёки бошқа мулкни сотиб юбориш ёки ижарага бериш; • моддий ресурслар, ишлаб чиқариш қувватлари ва майдонлари, ишчи кучи ва иш вақтидан унумлироқ фойдаланиш ҳисобига маҳсулот таннархини пасайтириш; • ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш ва ҳоказолар. Фойда муҳим иқтисодий кўрсаткич бўлсада, ягона ва универсал кўрсаткич эмас, у корхона фаолиятининг самарадор лигини тўла тавсифлаб бермайди. Шу сабабдан корхона фаолияти самарадорлигини аниқлаш учун фойдани, унга эришиш учун сарфланган ресурслар билан таққослаш мақсадга мувофиқдир. 3.Рентабелликнинг моҳияти ва кўрсаткичлари Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари маҳсулот (хизмат)ни сотиш натижасида ўз харажатларини қоплашдан ташқари фойда олган тақдирда рентабелли ҳисобланади. Корхона фаолиятида рўй бераётган иқтисодий жараёнларнинг барча босқичларида (режалаштириш ва унга объектив баҳо бериш, меҳнатга ҳақ тўлаш ва ҳоказоларда) харажат ва натижаларни солиштириш кўрсаткичлари муҳим аҳамият касб этади. Назария ва амалиётда ишлаб чиқариш ривожланишининг самарадорлиги ва интенсивлигини баҳолашда рентабелликнинг бир қатор кўрсаткичларидан фойдаланилади. Улар корхонанинг молиявий барқарорлигини аниқлаш, ишлаб чиқариш самарадорлиги ва корхонанинг бозордаги рақобатбардошлилигини оширишга оид чора тадбирлар белгилашда зарур бўлади. Рентабеллик кўрсаткичлари корхона фаолияти қанчалик фойда келтиришини кўрсатади. Бу кўрсаткичлар молиявий ҳисоботнинг ички ва ташқи фойдаланувчиларда қизиқиш уйғотиб, корхона ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги ҳамда унинг инвести цияларни жалб қилиш қобилиятини аниқлайди. Рентабеллик – бу: • харажатларнинг ўзини оқлаганлиги, яъни иқтисодий нуқтаи назардан мақсадга мувофиқлиги, фойдалилик; • корхона фаолияти қанчалик фойда келтириши; • корхона фаолиятига киритилган капиталнинг иқтисодий самарадорлик мезони; • корхона фаолиятини баҳолашнинг синтетик кўрсаткичи; • тижорат ҳисоби муносабатларини такомиллаштиришга хизмат қилувчи дастак; • тежамкорликка риоя этишни давъат қилиш воситаси; • корхона молиявий ҳисоботининг ички ва ташқи фойдаланувчиларида қизиқиш ўйғотиш ва корхонага инвестиция ларни жалб қилиш воситаси. Корхона фаолиятининг самарадорлигини тавсифловчи рента белликнинг асосий кўрсаткичлари: 1.Активлар рентабеллиги (Ар): Бу ерда, СФ – соф фойда; ЖАйк – корхона жами активларининг ўртача йиллик қиймати. 2.Сотиш рентабеллиги (Ср): Бу ерда, Мст– маҳсулот сотишдан соф тушум. 3.Хусусий капитал рентабеллиги (ХКр): Бу ерда: ХК – хусусий капитал ўртача йиллик қиймати. 4.Битта акция даромади (Ад): Бу ерда, Nа ─ муомаладаги акциялар сони. 5. Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари рентабеллиги ( МИЧр): Бу ерда, ЯФ – ялпи фойда; МИЧт – маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи 6.Қарз маблағлари рентабеллиги (ҚМр): Бу ерда, Қмаб – қарз маблағлари жами. Рентабеллик кўрсаткичларининг ҳар бири ўзига хос мазмунга эга: • активлар рентабеллиги (Ар). Бу кўрсаткич корхонада 1 сўм фойда олиш учун қанча маблағ жалб қилиш талаб этилишини (бу маблағлар манбаидан қатъи назар) акс эттиради. Ушбу кўрсаткич корхона рақобатбардошлигининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланади; • сотиш рентабеллиги (Ср). Бу кўрсаткич сотилган маҳсулот (хизмат)нинг ҳар бир сўми қанча соф фойда келтирганини акс эттиради; • хусусий капитал (ўз маблағлари) рентабеллиги (ХКр). Корхона мулкдорлари, яъни эгалари киритган капиталдан фойдаланиш самарадорлигини аниқлаш ва бу кўрсаткични худди шу маблағларни бошқа қимматбаҳо қоғозларга киритганда олиш мумкин бўлган фойда билан таққослаш имконини беради. Fарб мамлакатларида бу кўрсаткич компания акцияларининг котировкасига сезиларли равишда таъсир кўрсатади; • маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш харажатлари рентабеллиги ( МИЧр). Бу айрим турдаги маҳсулот (хизмат)ларни ишлаб чиқариш учун қилинган харажатларнинг бир сўмига олинган ялпи фойда ёки соф фойдани ифода қилади. Бу кўрсаткичдан турли маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқаришнинг солиштирма самарадорлигини аниқлашда кенг фойдаланилади; • қарз маблағлари рентабеллиги (ҚМр) . Ушбу кўрсаткич корхона соф фойдасини қарзга олинган маблағларига нисбати асосида аниқланади. Бу кўрсаткич ҳар бир сўмлик қарз маблағига тўғри келадиган фойда суммасини ифодалайди; • битта акция даромади (Ад). Битта акция келтирувчи фойда кўрсаткичи корхонанинг бозордаги фаолиятини тавсифловчи муҳим кўрсаткичдир. Юқорида келтирилган рентабеллик кўрсаткичлари таҳлил жараёнида корхонанинг молиявий барқарорлигини аниқлаш, ишлаб чиқариш самарадорлиги ва корхонанинг бозордаги рақобат бардошлигини оширишга оид чора тадбирлар белгилашга имконият яратади. Рентабелликка бир қатор ички ва ташқи омиллар таъсир кўрсатади. Ички омиллар: • ноишлаб чиқариш омиллари − меҳнат ва сотиш шароитлари, корхо нанинг тижорат, табиатни сақлаш ва шу каби фаолият турлари билан боғлиқ; • ишлаб чиқариш омиллари − фойданинг шаклланишида иштирок этувчи ишлаб чиқариш жараёнининг асосий элементлари (меҳнат предметлари ва воситалари ҳамда меҳнат)нинг мавжудлиги ва улардан фойдаланишни акс эттиради. Ташқи омиллар: Ташқи омиллар ‒ бу корхона фаолиятига боғлиқ бўлмаган, бироқ ишлаб чиқариш рентабеллиги ва даромаднинг ўсиш суръатига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин бўлган омиллардир. 4.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари соф фойдасининг тақсимланиш тартиби Корхонада фойдани тақсимлаш ва ундан фойдаланиш тартиби унинг Низомида белгилаб қўйилади ҳамда ваколатли иқтисодий хизмат ходимлари томонидан тайёрланиб, корхона раҳбарияти томонидан тасдиқланувчи қоидалар ёрдамида аниқланади. Корхоналар фойдасини тақсимлашда амал қилинадиган тамойиллар: • корхонанинг ишлаб чиқариш ва молиявий фаолият натижасида оладиган фойдаси давлат ва корхона ўртасида хўжалик субъекти сифатида тақсимланади; • фойданинг давлатга тўланувчи бир қисми солиқ ва йиғимлар кўринишида бюджетга келиб тушади. Солиқлар таркиби ва фоизи, уларни ҳисоблаш тартиби ва бюджетга тўланувчи бошқа тўловлар қонунчилик томонидан белгиланади; • солиқлар тўлангандан сўнг корхона тасарруфида қолувчи фойда миқдори, унинг ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ҳамда ишлаб чиқариш ва молиявий фаолият натижаларини яхшилашдан манфаатдорлигини камайтирмаслиги лозим. Корхоналар соф фойдасининг тақсимотида, уларнинг мулк шакли ўз ифодасини топади: • акционерлик жамиятида дивидендлар тўлашга ва захира капиталига ажратма қилинади. Унинг қолган қисми тақсимланмаган фойда кўринишида жамият ихтиёрида қолади ва корхона фаолиятини ривожлантиришда (асосий фондларни кенгайтиришда ва айланма маблағларни шакллантиришда) қатнашади; • қўшма корхонада резерв капиталига ажратма қилинади, унинг уставига мувофиқ таъсисчилр ўртасида тақсимланади ёки таъсисчилар қарорига биноан корхона фаолиятини ривожлан тиришга ишлатилади; • хусусий корхоналарда резерв капиталига ажратма қилинади ва унинг қолган қисми тақсимланмаган фойда кўринишида корхона фаолиятини ривожлантиришда иштирок этади; • давлат корхоналарида резерв фондига ажратма қилинади, қолган қисми эса Устав фондига қўшилади. Маълумки, корхона Устав фонди унинг асосий ва айланма фондларини шакллантиришда муҳим манба ҳисобланади. Корхонада фойдани тақсимлаш ва ундан фойдаланиш тартиби унинг Низомида белгилаб қўйилади ҳамда ваколатли иқтисодий хизмат ходимлари томонидан тайёрланиб, корхона раҳбарияти томонидан тасдиқланувчи қоидалар ёрдамида аниқланади. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

O'xshashlar

Савдо корхоналарининг даромади, фойдаси ва рентабеллиги
Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолиятининг харажатлари
Туризм ва меҳмонхона хўжалиги маркетинги
Туризм ва меҳмонхона корхоналари молиявий барқарорлиги
Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарини бошқариш