Salbiy ijtimoiy hodisalarning oldini olish faoliyatining pedagogik asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Salbiy ijtimoiy hodisalarning oldini olish faoliyatining pedagogik asoslari

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70.8349609375 KB

Ko'chirib olish

Salbiy ijtimoiy hodisalarning oldini olish faoliyatining pedagogik asoslari Reja: 1. Normadan og’uvchi xulqning pedagogik tavsifi va turlari. 2. Salbiy-ijtimoiy hodisalarni oldini olishning pedagogik muammolari.

Normadan og’uvchi xulqning pedagogik tavsifi va turlari Inson xulqi murakkab va ko’p qirrali hodisa bo’lib, uni o’rganishda tizimli yondashuv va ehtimol tutilgan jarayonlar haqidagi zamonaviy tasavvurlarga ega bo’lish talab qilinadi. Har bir axloqiy hodisaning mohiyati uning shaxs xulqining umumiy tuzilishidagi o’rni bilan bog’liq. Individual rivojlanish jarayonida axloqiy tizimlar individual axloqiy strategiyaning murakkab majmuiga aylanadi va shaxsning axloqiy tipini hosil qiladi. An’anaga ko’ra, normadan og’uvchi ijtimoiy xulq sabablari ikki guruhga – ijtimoiy va biologik sabablarga ajratiladi. Biroq, axloq-odob me’yorlari (qoida)dan og’uvchi xulqning ko’plab ko’rinishlarini tahlil qilish mazkur muammoni boshqacharoq, ya’ni tizimli-integratsiyalashgan (birlashgan) holda o’rganish zarur, degan xulosaga olib keladi. Ijtimoiylik yoki biologiklik omillariga «ruhiylik» nomli tizim hosil qiluvchi omilni kiritish hamda inson xulqining sababiy bog’lanishlari (determinatsiyasi) bilan bog’liq barcha muammolar majmuini ijtimoiypsixologik-biologik sabablar deb atash zarur. Bunda «psixologik» jihatning o’rtada joylashgani uning ham ijtimoiy, ham biologik omil uchun birlashtiruvchi funksiyaga egaligini anglatadi. Normadan og’uvchi ijtimoiy xulq sabablari haqida so’z borar ekan, avvalo muammoni tahlil qilishning asosiy prinsiplarini keltirib o’tamiz. 1. G’ayriijtimoiy xulq, normadagi xulq kabi, ko’p omillidir, u bir yoki hatto bir qancha sabablarning oqibati emas. Biroq, alohida olingan individual axloqiy ko’rinishning ko’p omillar bilan bog’liqligi va ehtimolli xususiyati uni o’rganib bo’lmasligini bildirmaydi. Bu o’rinda shaxsning tipik individual-psixologik xususiyatlari va axloqiy qarashlarini aniqlash ustun ahamiyatga ega. Ijtimoiy va biologik omillar o’z-o’zicha emas, balki jinoyatchi xulqining tipini hosil qiluvchi uning shaxsiy-psixologik xislatlarida birlashgan holda g’ayriijtimoiy xulqning aniqlovchilariga aylanadi.

2. G’ayriijtimoiy xulq ijtimoiy ijobiy xulqdan yo’nalishining mazmuni bo’yicha ham, psixoregulyatsion xususiyatlari bo’yicha ham ajralib turadi. Shaxs xulqi uning ehtiyojlari, anglangan va anglanmagan mayllari tizimi, oldiga maqsad qo’yish va unga erishish xususiyatlari bilan ajralib turadi. Agar uni sxema tarzida tasvirlaydigan bo’lsak, quyidagicha ko’rinish hosil qiladi. Aksariyat jinoyatchilarning xulqiga ijtimoiy qadriyatlarga moslasha olmaslik (dezadaptatsiya) va o’zini o’zi boshqarishdagi nuqsonlar xosdir. Individning o’zini o’zi boshqarish imkoniyatlari past darajada bo’lganida, g’ayriijtimoiy mayllari, odatlari nafaqat nazorat qilinmaydi, balki ularning o’zlari xulqning maqsad hosil qiluvchi mexanizmlariga aylanadi. 3. G’ayriijtimoiy xulq individning o’z ijtimoiy mas’uliyatini himoya qilish (o’zini oqlash) motivi, umum qabul qilingan ijtimoiy qadriyatlarning qadrsizlanishi asosida amalga oshiriladi. Inson xulqi uning ehtiyojlari va yo’nalganlik sohasi, qabul qilgan qadriyatlar tizimi, umuminsoniy madaniyatdan bahramandlik darajaga bog’liqdir. Inson hayvondan farqli ravishda qandaydir yagona xulq tizimlariga mahkum emas, u ko’p funksiyalidir. Uning xulqini aniq instinktiv (tug’ma) mayllari emas, balki ijtimoiylashuv darajasi yuzaga keltiradi. 4. G’ayriijtimoiy xulq – mojaroli xulq bo’lib, doimo jamiyatda, ijtimoiy guruhlarda, shaxs bilan ijtimoiy guruh, ayrim shaxslar o’rtasida va, nihoyat, ehtiyoj anglangan va anglanmagan mayllar maqsad qo‘yish va unga erishish Shaxs

shaxsning o’zidagi ichki ziddiyatlarga asoslangan. Inson xulqidagi tashqi holatlar tizimi unda shakllangan ichki ruhiy shartsharoitlar tizimi orqali namoyon bo’ladi. Ushbu ichki ruhiy shartsharoitlarga quyidagilar kiradi: – qadriyatlar tizimi; – axloqiy yo’nalganlik; – xatti-harakatning umumlashgan usullari; – o’zini o’zi tartibga solishning psixodinamik xususiyatlari. 5. Inson xulqida na obyektiv, na subyektiv omillarni alohida ajratish mumkin. Ijtimoiy omillar odamlar xulqiga bevosita ichki shaxsiy, individual-psixologik hodisalar orqali ta’sir ko’rsatadi (va bu, ba’zan «jinoiy tabiat» illuziyasini yuzaga keltiradi). 6. Shaxs qanchalik kam ijtimoiylashgan bo’lsa (bu, odatda, jinoyatchi shaxsning o’ziga xos xususiyatidir), biologik omillarning ustun (dominanta) bo’lish ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi. Inson ongining rivojlanishi qanchalik cheklangan bo’lsa, uning xulqida iyerarxik jihatdan quyi turadigan motivatsiya darajalari shunchalik katta rol o’ynaydi. Kriminolog olimlar Z. S. Zaripov va I. Ismailov jinoiy xulq shakllanish jarayonini quyidagi toifalarga ajratishadi: 1) shaxs ehtiyoji va manfaatlari buzilishi bilan bog’liq jinoiy xulq shakllanish jarayoni; 2) shaxs ehtiyoji (manfaati) va imkoniyati o’rtasidagi farq (qarama-qarshilik) bilan bog’liq jarayonlar; 3) shaxs ma’naviy va huquqiy tasavvurining, qadriyatlar va ijtimoiy yo’nalishining buzilishi bilan bog’liq jarayonlar; 4) qaror qabul qilish va amalga oshirishdagi nuqson va kamchiliklar bilan bog’liq jarayonlar 1 . Jinoiy xatti-harakat jarayoni quyidagi asosiy qismlarni o’z ichiga oladi: motivatsiya, qaror qabul qilish va uni amalga oshirish. Har qanday ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan xatti-harakat bu shaxsdagi o’ziga xos xususiyatlar bilan tashqi muhit o’rtasidagi aloqaning natijasi degan fikrga asoslangan holda muayyan jinoiy xatti-harakat jarayonini quyidagicha tasvirlasa bo’ladi: 1 Qarang: Зарипов З.С., Исмаилов И . Криминология. – Т., 1996. – 130-б.

Rus olimi G. A. Avanesov inson xatti-harakatiga salbiy ta’sir etuvchi quyidagi biologik shart-sharoitlarni ajratadi: – jinsiy buzilish va jinoyatlarning sababiga aylanadigan biologik ehtiyojlar patologiyasi; – asab tizimining qo’zg’aluvchanligini kuchaytiradigan, noadekvat reaksiyani keltirib chiqaradigan va harakatlarni ijtimoiy nazorat qilishni qiyinlashtiradigan asabiy-ruhiy kasalliklar (psixopatiyalar, nevrosteniyalar, kasallik va sog’liq chegarasidagi holatlar); – turli xil psixosomatik, allergik, zaharvandlik bilan bog’liq kasal- liklarga olib keladigan va qo’shimcha jinoiy omil bo’lib xizmat qiladigan psixofiziologik zo’riqishlar 2 . Ruhiy anomaliya (normadan og’ish)lar esa irsiy (genetik) ildizlarga ega bo’lib, asabiy-ruhiy buzilishlar faqat noqulay muhit ta’siridagina jinoiy xulqning sababi bo’lishi mumkin. XX asrning 20-yillaridayoq psixiatrlar (Antonyan Y.M., Borodin S. A., Vinogradov M. V., Golub S. A. va boshq.) jinoiy xulq turi bilan ruhiy anomaliya o’rtasida bog’liqlik mavjudligini ta’kidlaganlar. Masalan, rus olimi Y.M. Antonyanning fikricha, «...aqli ojizlar, kundalik hayotga moslasha 2 Qarang: Аванесов Г. А . Криминология и социальная профилактика. – М., 1999. – С. 226–230. Shaxsning xususiyatlari motivatsiya qaror amalga oshirish tashqi muhit

olmaydiganlar o’zlarining tuban ehtiyojlarini qondirish maqsadida o’g’rilik, ba’zan esa qotillik jinoyatlarini sodir etadilar. Beqaror va tashqi muhit ta’siriga tez beriluvchan ixtiyorsiz psixopatlar odatdagi o’g’rilar safini oson to’ldiradilar; ma’nosiz ruhiy his-tuyg’ular va kuchli tuban mayllarga ega bo’lgan psixopatlardan esa banditlar, g’arazli qotillar boshqalarga qaraganda osonroq hosil bo’ladi; patologik qo’zg’aluvchanligi bilan ajralib turadigan psixopatlar arzimagan narsa tufayli atrofdagilar bilan oson aytishib qoladilar, jamoat tartibini buzadilar» 3 . Ruhiy anomaliyalar (og’ish)ga chalingan shaxslarning ulushi (koeffitsiyenti) barcha jinoyatchiliklarning taxminan 70 % ini tashkil qiladi. Ma’lum bo’lishicha, ruhiy anomaliya holatida shaxslar tomonidan jismoniy kuch ishlatish (odam o’ldirish, nomusga tegish, tan jarohati yetkazish) va bezorilik jinoyatlari sodir etilgan. Masalan, aqli raso deb tan olingan va odam o’ldirish, nomusga tegish, tan jarohati yetkazish jinoyatlarini sodir etgan voyaga yetmaganlar sud-psixiatriya ekspertizasidan o’tkazilganda ularning har besh nafaridan uch nafarida aqli raso bo’lgan holda o’z jinoiy qilmishlariga yo’l ochuvchi turli anomaliya holatlari borligi aniqlangan. Ichki ishlar organlarining tegishli xizmat sohalari hisobida turgan voyaga yetmaganlar sodir yetgan huquqbuzarlik 4 larning 23–43 % ni ruhiyatida turli darajadagi ruhiy kamchiliklar mavjud bo’lgan yoshlar amalga oshirganlar. Jismoniy kuch ishlatish orqali og’ir turdagi jinoyat 5 sodir etganlarning umumiy miqdorida anomaliya holatlarining 3 Qarang: Антонян Ю. М . Преступность и психические аномалии. – М., 1990. – С. 67. 4 Huquqbuzarlik – jamiyatda o‘rnatilgan va qonun asosida belgilangan tartib yoki umuman ijtimoiy yashash qoidalarini buzish. O‘z xususiyatlariga ko‘ra huquqbuzarlik – jinoyat, nojo‘ya harakat, intizomni buzish shaklida bo‘ladi. Ko‘p hollarda huquqbuzarlik qonunbuzarlik so‘zi bilan hamohang bayon etiladi. Barcha huquqbuzarliklar jinoyat emas. Shu bilan birga, qonunbuzarliklarning barchasi ham jinoyat bo‘lmasligi mumkin. Jinoyat deb aytish uchun uning o‘ziga xos belgilari bo‘lishi zarur // Юридик энциклопедия / Проф . У . Таджихановнинг умумий таҳрири остида . – Т ., 2001. – 652- б . 5 Jinoyat – O‘zR JKning 14-moddasiga asosan, JK bilan taqiqlangan aybli, ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb hisoblanadi. Jinoyat boshqa qoidabuzarliklardan o‘ziga xos

mavjudligi tahlil etilganda 33 % shaxslarda anomaliya holatlari, 19 % da markaziy asab tizimining organik jarohati, 18 % da bosh miya jarohati, 17 % da surunkali alkogolizm alomatlarining mavjudligi aniqlangan 6 . Shu ma’noda, aksariyat jinoyatchi shaxslarning xulqida janjalkashlik, tez ta’sirlanish, salbiy mayllarning o’z-o’zidan paydo bo’lishi, o’z xulqini ijobiy qadriyatlar va motivlar bilan boshqarish mexanizmining sustligini kuzatish mumkin. Mazkur axloqiy ko’rinishlarning bari genetik anomaliyalar – Klayn Felter sindromi (ortiqcha X-xromosoma – 47/XXY sindrom yoki ortiqcha Y- xromosoma – 47/XYY sindrom) deb nomlanadi. Bunda ortiqcha X-xromosoma haddan tashqari tajovuzkorlik bilan, ortiqcha Y-xromosoma esa maqsad qo’yish va unga erishish sohasidagi og’ish (anomaliya)lar, xulqning irodaviy boshqaruvidagi buzilishlar bilan izohlanadi 7 . Hozirgi genetikaning yutuqlari individ psixikasining faqat «muhit» bilan bog’liqligi haqidagi ilgari shakllangan tasavvurlarga o’zgartishlar kiritmoqda. Biologik va ijtimoiy jihatlar inson xulqining murakkab tizimli bioijtimoiy omilini hosil qiladi. Shunday qilib, inson xulqi yagona bioijtimoiy omil bilan bog’liqdir. Biologik jihatdan meros sifatida olingan inson xislatlari muayyan ijtimoiy sharoitlarda uning ruhiy xislatlari rivojlanishi uchun shart-sharoit hisoblanadi. jihatlari bilan ajralib turadi. Bu qilmishning ijtimoiy xavfliligidir.Chunki jinoyat natijasida jamiyat va shaxs uchun ham moddiy, ham ma’naviy zarar yetkaziladi. Shuning uchun jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi jinoiy oqibatda aks etadi// Юридик энциклопедия / Проф . У . Таджихановнинг умумий таҳрири остида . – Т ., 2001. – 156- б . 6 Криминология: Дарслик / Проф. З.С.Зариповнинг умумий таҳрири остида. – Т., 2007. – 91-б. 7 Qarang: Еникеев М.И . Юридическая психология . – СПб., 2005. – С. 55.

Salbiy-ijtimoiy hodisalar tarqalish sabablarining pedagogik tahlili Bugun mamlakatimizda katta o’zgarishlar ro’y berayotgan bir paytda ayrim irodasi sust fuqarolarimiz giyohvandlik, zaharvandlik va spirtli ichimliklarga mubtalo bo’lishayotgani barchani tashvishga solmoqda. Ayniqsa, giyohvandlik vositalarini yoshlar va voyaga yetmaganlar orasida tarqalishi kattalarga qaraganda xatarliroq kechadi. Zero, ular kelajakdagi rahbarlar, olimlar, mutafakkirlar, siyosatchilar, iqtisodchilar va hokazolardir. Aholining bu qatlami zahri qotilga nechog’li ko’p berilsa, jamiyat shu darajada xavf ostida qoladi. Og’u inson jismini qanchalik xarob qilsa, shaxs va jamiyatning molmulki, boyligiga ham mislsiz darajada zarar yetkazadi. Asr vabosi deb atalayotgan bu illat tinch-totuv yashayotgan oilalarni buzadi, bolalarni yetim qiladi, muhtojlik, qashshoqlikka mubtalo etadi. Giyohvandlik o’zi nima? Birinchi navbatda bu illat kishi organizmida og’ir asoratlar qoldiruvchi xavfli kasallikdir. Chunki giyohvandlik moddalariga berilgan odamning hayoti va faoliyati bunday moddalarni muntazam ravishda iste’mol qilishiga moyil bo’lib, shaxsni ham jismonan, ham ruhan holdan toydiradi. Giyohvandlik jamiyatga va insonlarga nihoyat darajada ko’p zarar yetkazadigan ofat hisoblanadi. Giyohvandlik moddalari shaxsning fiziologiyasi va ruhiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tibbiy xulosalarga ko’ra giyohvandlik moddalarini iste’mol qiluvchi shaxslarning organizmi, ichkilikbozlik bilan shug’ullanuvchi shaxslar organizmiga nisbatan 15–20 marotaba tezroq ishdan chiqadi va buziladi. Giyohvandlik va giyohvandlikka chalingan shaxslarda bo’ladigan salbiy o’zgarishlar haqida so’z yuritishdan avval ushbu so’zning lug’aviy ma’nosini va giyohvandlik moddalarga nimalar kirishini aniqlashtirib olish zarur. Giyohvandlik – yunoncha «narkotikos» so’zidan olingan bo’lib, ma’nosi bir lahza bo’lsa-da

hayot tashvishlaridan, muammolaridan yiroqlashish yoki fiziologik rohatlanish xohishidir 8 , degan ma’noni bildiradi. Giyohvandlik moddalarga nasha, qoradori, geroin, ko’knori, opium, kokain fenomin kabi tarkibida kishining markaziy asab tizimini qo’zg’atuvchi, uxlatadigan moddalarni kiritish mumkin. Bu moddalarni iste’mol qilish unga ruju qo’yishiga, ya’ni fiziologik va psixologik bog’lanib qolishga olib keladi. Giyohvandlik moddalarini iste’mol qilish giyohvandlar tomonidan turli usullar orqali, jumladan chekish, ichish yoki igna orqali qon tomirlariga ukol qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Giyohvandlar ijtimoiy mehnatdan yiroqlashib, ruhan va ma’naviy qashshoqlashib, dangasa, xayolparast, hayotga befarq qaraydigan bo’lib qoladilar. Shu sababli shaxsning giyohvandlikka mubtalo bo’lishi bir qancha salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan: – giyohvandlik nihoyat qiyin davolanadigan kasalliklar turiga kiradi; – giyohvandlik moddalarini iste’mol qiluvchi shaxs ishlash qobiliyatini yo’qotadi; oila qura olmaydi, ijtimoiy jihatdan foydali ishlarni bajara olmaydi; – shaxsning psixikasida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ladi (shaxs o’z harakatlarini anglash qobiliyatini yo’qotadi, pul topib giyohvandlik moddalarini sotib olishga ehtiyoji ortadi); – giyohvandlik moddalarini iste’mol qiluvchilardan nogiron farzandlar tug’iladi, ularning ham giyohvandlik moddalariga ehtiyoj paydo bo’ladi; – giyohvandlik pul va molga hirs qo’yish illatini vujudga keltiradi; – har bir giyohvand boshqa shaxslarni bu ishga jalb qilishga o’z hissasini qo’shadi (o’rta hisobda har bir giyohvand bir yil ichida 7–8 kishini bu ishga jalb qiladi). 8 Qarang: Юридический энциклопедический словарь. – М., 1987. – С. 236.

Giyohvandlik moddalari iste’mol qilinishiga qarshi kurash olib borishda eng avvalo giyohvandlik moddalari iste’mol qilinishining sabablarini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Adabiyotlarda qayd etilishicha, ushbu og’uni iste’mol qiluvchilarning 64,8% qiziqish orqali, 11,7% kasallik tufayli, 14,6% o’z o’rtoqlaridan orqada qolmaslik uchun, 2,5% og’ir kechinmalar tufayli, 2,4% giyohvandlik moddalarning zararini bilmasligi oqibatida, 1,3% boshqa shaxslar tomonidan majburlash oqibatida, 1,1% tibbiy xodimlar ko’rsatmasiga muvofiq, 1,6% esa boshqa sabablar bo’yicha iste’mol qilishlari aniqlangan. Hozirgi kunda giyohvandlik moddalarini iste’mol qiluvchilarning ijtimoiy tarkibi tahlil etilganda, ularning 2,2% ni qishloq xo’jaligida band bo’lgan ishchilar, 2,3% ni fermerlar, 14,3% o’quvchi va talabalar, 17,8% ishchilar, 37,3% ni doimiy ta’minot manbaiga ega bo’lmagan shaxslar, 26,2% boshqa toifadagi shaxslar tashkil etishi kuzatilmoqda. Giyohvandlik moddalari inson sog’lig’iga alkogoldan, ya’ni spirtli ichimliklardan bir necha barobar tez, jiddiy va zararli ta’sir etadi, agar muntazam ichkilikbozlikka berilish 7–15 yil oralig’ida doimiy ichkilik ichish bilan yuzaga kelsa, giyohvandlikka bir yarim-ikki oy mobaynida butunlay bog’lanib qolishi bilan xatarlidir. Giyohvandlik moddalarini muntazam ravishda iste’mol qiluvchi shaxslarning kasalligini shartli ravishda uch bosqichga bo’lish mumkin: 1-bosqich – ruhiy bog’lanish bosqichi (bu bosqichda organizmning reaktiv holati o’zgaradi, psixik bog’lanish paydo bo’ladi); 2-bosqich – jismoniy bog’lanish bosqichi (bunda abstinentiv sindrom paydo bo’ladi); 3-bosqich esa tolerantlik (reaktivlik)ning paydo bo’lishi, kuchayishi va mustahkamlanishi bilan tavsiflanadi 9 . Giyohvandlik moddalarini iste’mol qilish ko’pgina holatlarda o’ziga xos bo’lgan ruhiy holat – eyforiyani keltirib chiqaradi. Bunda shaxs kayfiyatining yaxshilangani, tetiklashgani, kuchiga kuch qo’shilganini his qiladi, o’zini cheksiz imkoniyatlarga egadek sezadi. Shu ma’noda ruhiy bog’liqlik ruhiy faoliyat sohasini qamrab oladi va har xil ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Birinchidan, u giyohvandlik moddalari muntazam 9 “Tolerantlik” so‘zi chidamlilik degan ma’noni bildiradi.

iste’mol qilingan barcha holatlarda vujudga keladi. Ikkinchidan, shaxsda giyohvandlik moddasiga noyob narsa singari ijobiy munosabat mustahkamlanib boradi. Uchinchidan, bog’liqlik dastlab epizotik ravishda, keyinchalik esa mastlik holatini his qilishga bo’lgan turg’un istak-xohishda ifodalanadi. To’rtinchidan, u shaxsning ruhiy holati va boshqa shaxslar bilan bo’ladigan munosabat yo’nalishini o’zgartiradi. Beshinchidan, ruhiy bog’liqlik uzoq vaqt mobaynida saqlanib qolib, u giyohvandlik moddalaridan o’zini tiyishga bo’lgan o’rinishlardan so’ng shaxsning ularni iste’mol qilishga qaytishida hal qiluvchi o’rinni egallaydi. Jismoniy bog’liqlik deganda, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti (VOZ)ning ta’rifiga ko’ra, organizmning giyohvandlik moddalariga moslashuvi tushuniladi. Bunday hol tegishli vositalarning qabul qilinishi to’xtatilganda sodir bo’ladigan intensiv jismoniy kasalliklarda namoyon bo’ladi. «To’xtatish» sindromi yoki abstinentiv sindrom deb ataladigan bu kasalliklar (bosh og’rishi, bezgak tutishi, qo’l-oyoqlar suyagidagi qaqshatuvchi og’riq) giyohvandlik vositasining moddalar almashuvida ishtirok etishi va ushbu vosita organizmga kiritilmasa, organlarning bir me’yorda ishlay olmasligi tufayli vujudga keladi. Giyohvandlikning so’ngi bosqichi odatda shaxsning axloqiy va ma’naviy tanazzuli (oiladagi munosabatlarning buzilishi, jamiyat va qonunda belgilangan qoidalarga rioya qilmaslik) hisoblanadi. Shaxsda bunday tanazzul alkogolli ichimliklarni iste’mol qilishdan 15–20 barobar tezroq vujudga keladi 10 . Tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, giyohvandlikka o’smirlar ilk bor 11– 17 yoshida berilishadi. Shu davrda ular jilovlansa, fojianing oldi olinadi. So’ng ikkinchi davr boshlanadi. Bunda yoshlar bir yoki bir necha marotaba giyohvandlik moddasini iste’mol qilib ko’radilar. Ko’plari keyin davom ettirishmasa-da, 25–30 foizi unga o’rganib qolishadi. Ularning fikri har qanday yo’l bilan, hatto jinoyat sodir etib bo’lsa ham, ehtiyojlarini qondirish uchun og’u topish bo’lib qoladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, bugungi kunda dunyo bo’yicha 13,5 million kishi geroin iste’mol qiladi. Ularning bir milliondan 10 Qarang: Матчанов А . А ., Ахмедов О . Т ., Матлюбов Б . Б ., Таджибоев У . Т ., Тургунов У . Т . Гиёҳвандлик воситаларининг ноқонуний муомаласига қарши кураш . – Т ., 2011. – 13–14- б .

oshig’i o’ziga OIV-OITS kasalligini yuqtirgan. Har yili og’uni me’yoridan ko’p iste’mol qilish oqibatida 10 mingdan ortiq kishi hayotdan ko’z yumadi 11 . Og’u savdosi bilan shug’ullanish og’ir jinoyat, shunday bo’lsa-da, bunday nopok va razil ish bilan shug’ullanuvchi kimsalar har qanday zamonda va makonda uchrab turadi. Xususan, MDH davlatlarining statistik ma’lumotlariga qaraganda, 2011-yil mobaynida Qozog’istonda 4360 ta jinoyat sodir etilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich Qirg’izistonda 1924 tani, Tojikistonda 16864 tani, O’zbekistonda esa 8171 tani tashkil etgan. Aniqlangan jinoiy holatlar natijasida Qozog’istonda jami 33 tonna 998,4 kg, Qirg’izistonda 45 tonna 730, O’zbekistonda 5 tonna 404 kg giyohvandlik vositalari qo’lga olingan. Birgina Qozog’istonning o’zida 2010-yil mobaynida 2939 nafar voyaga yetmagan giyohvandlikka chalingan bo’lsa, 2011-yilda bu ko’rsatkich 2613 nafarni tashkil qilgan. Shulardan 14 yoshgacha bo’lganlar 2010-yilda 523 nafarni, 2011-yilda esa 442 nafarni tashkil qilgan. 15 yoshdan 17 yoshgacha bo’lganlarga e’tibor qaratsak, 2010-yilda 2416 nafar, 2011-yilda esa 2171 nafar voyaga yetmagan giyohvandlik kasaliga chalingan. Giyohvandlikka chalinishning sabablari tahlil qilinganda, hozirgi davrda fuqarolarning ushbu kasallikka chalinib qolishining asosiy sabablaridan biri sifatida ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib o’tish mumkin. Buni, birinchidan, mamlakatimizda erkin bozor munosabatlariga o’tilishi, ishchi o’rinlariga bo’lgan raqobatning kuchayishi natijasida aholi ko’pchilik qismining ishsiz qolishi, ikkinchidan, narkobiznes orqali daromad ortirishga moslashgan uyushgan jinoiy guruhlarning bu holdan foydalanishga intilishi, ya’ni bekorchi qolgan aholini giyohvandlikka o’rgatish orqali «tovar»larini o’tkazish hamda katta daromad ortirishga intilishi bilan izohlash mumkin. Chunki ular giyohvandlikka qancha ko’p odamlar mubtalo bo’lsa, shunchalik ko’p foyda oladilar. Jahon miqyosida olib borilayotgan kuzatishlar voyaga yetmaganlar va yoshlar giyohvandligi sonining ortib borishiga ta’sir qiluvchi omillar turli 11 Qarang: Хасанов Ж . Фақат яхши амалларни бажарайлик ! // POSTDA. – 2012. – №5. – 3- б .

davlatlarda, qolaversa, bir mamlakatning o’zida turlicha ekanligini ko’rsatmoqda. Lekin ular orasida umumiy jihatlar ham yo’q emas. Birinchidan, o’smirlar oqibatini o’ylamagan holda avval tamaki chekishi, so’ngra giyohvandlik moddasini iste’mol qilishi orqali ulg’ayib qolganliklarini ko’rsatishga urinishadi. Ikkinchidan, giyohvandlik moddasini iste’mol qilishga o’rganib qolgan yoshlar o’z tengdoshlarini davralar, diskotekalar va boshqa joylarda kamsitib, kalaka qilib, ularni saflariga qo’shilishiga undashadi. Uchinchidan, giyohvandlarning paydo bo’lishiga oilaviy muhit ham katta ta’sir ko’rsatadi. Xonadondagi surunkali janjallar, ichkilikbozlikdan bezor bo’lgan o’smir ko’chadan «panoh» topishga harakat qiladi. To’rtinchidan, yoshlar aynan balog’at davrida bekorchi bo’lib qolishi, ularni o’zlariga yoqmagan ish bilan bog’lab qo’yish giyohvandlik ko’chasiga kirib qolishni yuzaga keltiradi. Voyaga yetmaganlarni giyohvandlik moddalariga ruju qo’yishining asosiy subyektiv omillari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin, bular: – boshqa faoliyatda o’zini namoyon qila olmaslik; – yoshga nisbatan beriluvchanlik; – tengdoshlari orasida o ’ zligini namoyon qilish ; – zararli oqibatlarni oldindan ko ’ ra bilmaslik . Bu boradagi obyektiv omillar sifatida esa quyidagilarni keltirib o’tish mumkin hisoblanadi: – voyaga yetmaganlarda bekorchi vaqtning ko’pligi va ota-ona tomonidan uning nazorat qilinmasligi; – voyaga yetmaganlarning giyohvandlik vositasi yoki psixotrop moddalarni iste’mol qilib ko’rishga bo’lgan qiziqishi, uning ta’sirini o’zida sinab ko’rishga intilishi; – voyaga yetmaganlardagi stressga chidamlilikning pastligi, tortin-choqlik, itoatkorlik yoki uning aksi – tez asabiylashishi; – ota-onaning giyohvandlik moddalarini iste’mol qilishi; – voyaga yetmaganlarning turli norasmiy o’smirlar guruhlarining ta’siriga tushib qolishi, ularga tobe bo’lib qolishi;

– voyaga yetmaganlarning chekish, surunkali ichishning mantiqiy davomi sifatida giyohvandlik moddalarini iste’mol qilishi; – ota-onaning voyaga yetmaganlarga haddan ziyod mehr qo’yishi natijasida unga keragidan ortiq ishonishi; – ota-onaning voyaga yetmaganlarga ehtiyojidan ortiq ko’p pul berishi va voyaga yetmaganlar tomonidan uning sarflanishini nazorat qilmasligi va boshqalar. Giyohvandlik vositalari bilan noqonuniy savdo qiluvchi shaxslar va giyohvandlar voyaga yetmaganlarni giyohvandlikka o’rgatishda, asosan, moddiy tomondan yaxshi ta’minlangan oilalarning voyaga yetmagan farzandlarini ko’proq o’zlariga o’lja sifatida jalb qilishga harakat qiladilar. Olib borilgan umumiy va yakka tartibdagi ishlarga qaramasdan 2011yil bo’yicha O’zbekistonda jami 18197 nafar giyohvandlik moddalarini iste’mol qiluvchi shaxslar aniqlangan bo’lib, shundan 2104 nafarining ishi fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari huzuridagi «Yarashtirish komissiyalari» tomonidan ko’rib chiqilgan. Bugungi kunda respublikamizda keng jamoatchilik ko’magida Ichki ishlar vazirligi tizimi xodimlari tomonidan har yili «Qoradori» tadbirining o’tkazilishi an’anaga aylanib, giyohvandlik bilan bog’liq jinoyatlarning oldini olish hamda ularga qarshi ayovsiz kurashish yaxshi samaralar bermoqda. Mamlakatimizda giyohvandlik moddalari bilan bog’liq jinoyatlarga qarshi kurash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan bo’lib, narkotrafik va narkotik moddalarning g’ayriqonuniy aylanishiga qarshi kurash eng dolzarb vazifaga aylangan. Ayni paytda O’zbekistonning Birlashgan Millatlar Tashkiloti, shuningdek, AQSh, Germaniya kabi rivojlangan va MDH davlatlari bilan giyohvandlik moddalariga oid jinoyatlarga qarshi kurashishda keng hamkorligi yo’lga qo’yilgan. Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlik kasallik bo’lib, xatarli ijtimoiy-psixologik hodisa hisoblanadi.

Surunkali spirtli ichimliklarga ruju qo’yish deganda, shaxsning spirtli ichimliklar (araq, konyak, vino va boshqalar) ga mukkasidan ketishi, ichmasdan tura olmasligi va unga fiziologik bog’lanishi tushuniladi. Ushbu illatning oldini olish uchun, birinchi navbatda, shaxsning nima sababdan spirtli ichimliklarga bog’lanib qolganligini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Ana shu sabablarni bartaraf etish muhim ahamiyat kasb etadi. Quyidagi sabablarga ko’ra shaxs surunkali ichkilikbozlikka beriladi: Sotsial-psixologik motivlar: – an’analar; – boshqa shaxslarning ta’siriga tushish. Shaxsiy motivlar: – kayf qilish uchun; – yomon emotsional holat va kechinmalarni yo’qotish uchun; – bekorchilik sababli yoki o’z ruhiy holatini yaxshilash maqsadida. Patologik motivlar: – dori sifatida ichish; – organizmni biologik ehtiyojini qondirish uchun; – hayot mazmunining yo’qligini anglagan holda qasddan ichish. Shaxs spirtli ichimlik iste’mol qilishining uch darajasi mavjud bo’lib, ular shaxsning xatti-harakatlarini belgilaydi. Bular: yengil darajadagi mastlik; o’rtacha darajadagi mastlik (nerv faoliyatida tormozlanish vujudga keladi va u buziladi); og’ir darajadagi mastlik (markaziy vegetativ markazlar ishdan chiqadi, paralich bo’ladi). Zaharvandlik ham uzoq davrlardan beri mavjud bo’lib, insonning o’tkir hidli zaharli moddalarni hidlash orqali kayf qilishi va mast bo’lishi tushuniladi. Ushbu kasallik ham ijtimoiy xavfli hodisa bo’lib, unga chalingan shaxs mastlik holatida jinoyat sodir etishga moyil bo’ladi. Eng yomoni yoshlar va voyaga yetmagan-larning tarbiyasiga salbiy ta’sir ko’rsatishidir. Zaharvandlikka chalingan shaxslar organizmining funksiyasi, zaharvandlik moddalari (benzin, kerosin va boshqa turdagi o’tkir hidli ximikat-lar) ga moslashadi va usiz yashay olmaydi.

Zaharvandlikka o’rganish-ning ham sabablari yuqoridagilarga o’xshash bo’lib, qiziqish, kayf qilish yoki biror salbiy holatni unutish maqsadida qilinadi. Giyohvandlik va zaharvandlik moddalarini iste’mol qilishning asosiy psixologik-pedagogik sabablari: – turmushdagi qiyinchiliklarni esdan chiqarish uchun; – intizomning yo’qligi va shaxs xarakterining zaifligi sababli; – o’z-o’zini nazorat qilishning zaifligi; – noma’lum taassurotlarni his qilishga qiziqishning mavjudligi; – oilaviy janjallar va oiladagi nosog’lom muhit; – tarbiyadagi kamchiliklar. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan salbiy illatlar jamiyatga juda katta zarar yetkazadi, ayniqsa, voyaga yetmaganlarning bunday salbiy illatlarga jalb etilishi jamiyat hayotiga katta xavf tug’diradi. Shuningdek, ushbu modda va vositalar ta’sirida jinoyatlar sodir etilishi o’ta xavfli tus oladi. Ko’plab og’ir va o’ta og’ir jinoyatlar, jumladan o’zganing mulkini talon-toroj qilish, o’g’rilik, bosqinchilik, qotillik va hokazolar sodir etiladi. Giyohvandlik, surunkali ichkilikbozlik va zaharvandlikning oldini olish faoliyatini tashkil etishda mavjud shaxsiy va ijtimoiy omillarni inobatga olgan holda profilaktik usullarni qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston davlati mamlakat aholisining sog’ligini saqlash va ular o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish borasida ko’plab ko’zga ko’rinarli amaliy ishlarni olib bormoqda. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatga o’tish jarayonida surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikning oldini olish va ommalashishiga qarshi kurashish muhim ahamiyat kasb etadi.

Salbiy-ijtimoiy hodisalarni oldini olishning pedagogik muammolari Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikning oldini olishda va profilaktik faoliyatni tashkil etish jarayonida, birinchi navbatda, uning sabab va sharoitlarini aniqlash va bartaraf etish muhim ahamiyat kasb etadi. Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlik salbiy illatlardan hisoblanadi, jamiyat hayotiga ijtimoiy xavf solib, ko’p zarar yetkazadigan ofatdir. Bunday shaxslar mehnat qilish qobiliyatini yo’qotadi, sog’lig’iga putur yetadi, eng yomoni, bu illat uni jamiyatga zid xatti-harakatlarni sodir etishga undaydi, ayrim holatlarda esa jinoyatlar sodir etilishiga olib keladi. Shu ma’noda, ushbu kasallikka mubtalo bo’lgan shaxslarni majburiy davolashga yuborish, O’zbekiston Respublikasining 1992-yil 9-dekabrdagi «Surunkali alkogolizm hamda giyohvandlikka mubtalo bo’lgan bemorlarni majburiy davolash to’g’isida»gi qonuni va O’zbekiston Respublikasi IIV va Sog’liqni saqlash vazirligining 1994-yil 27-dekabrdagi 326/599-sonli «Surunkali alkogolizm hamda giyohvandlikka mubtalo bo’lgan bemorlarni majburiy davolash to’g’risidagi yo’riqnomani tasdiqlash haqida»gi qo’shma buyrug’i profilaktika inspektorlarining surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikning oldini olish faoliyatini tashkil etishni belgilab beradi. O’zbekiston Respublikasi MJtKning 186-moddasida esa fuqarolarning xonaki usulda o’tkir spirtli ichimliklarni sotish maqsadida tayyorlashi yoki sotishi huquqbuzarligi uchun javobgarlik belgilangan. Umuman, bu boradagi ishlarning tub mohiyati fuqarolarning sog’lig’ini, avvalo, yoshlar va voyaga yetmaganlarni surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlik kabi illatlarning zararli ta’siridan, shu bilan bog’liq ijtimoiy va boshqa salbiy oqibatlardan himoya qilishga, shuningdek, jamiyatda sog’lom turmush tarzini shakllantirish hamda qaror toptirishning tashkiliy va huquqiy shart-sharoitlarini yaratishga qaratilgandir. Shu ma’noda profilaktika inspektorlari asosan ushbu illatlarga yo’liqqan shaxslarni normal turmush tarziga qaytarish choralarini ko’rish bilan birga, spirtli ichimliklar va giyohvandlik vositalarini noqonuniy savdosi bilan shug’ullanuvchi,

ularni targ’ib qiluvchi shaxslarga nisbatan ta’sir choralarini qo’llash orqali ham amalga oshiradi. Bu jarayonda profilaktika inspektorlari birinchi giyohvandlik, surunkali ichkilikbozlik va zaharvandlikka mubtalo bo’lgan shaxslar haqidagi ma’lumotlarni to’plashlari, olingan ma’lumotlar asosida tekshiruv ishlarini amalga oshirishlari, bemorlarni esa tibbiy muassasalardan tekshirish va shundan so’ng tibbiy muassasalarning xulosalari asosida majburiy davolashga yuborish choralarini ko’rishlari lozim. Profilaktika inspektorlari birinchi navbatda surunkali ichkilikbozlikni targ’ib etuvchi yoki ushbu mahsulotlarni noqonuniy savdosi bilan shug’ullanayotgan fuqarolarni aniqlashlari va ularni javobgarlikka tortish choralarini ko’rishi eng zarur vazifalardan biridir. Albatta shaxsga bo’lgan tashqi ta’sir natijasi uni surunkali ichkilikboz yoki giyohvandga aylantirishi mumkin. Zero, noqonuniy spirtli ichimliklarning sotilishi o’z navbatida targ’ib qilish bilan barobardir. Shuningdek, mahallada o’tkaziladigan to’y va boshqa tadbirlarda ichkilikbozlikni kamaytirish borasida mahalla faollari va boshqa jamoatchilik vakillari bilan tushuntirish ishlarini olib borishlari maqsadga muvofiqdir. Giyohvandlik, surunkali ichkilikbozlik va zaharvandlikni yakka profilaktikasida birinchi navbatda ushbu modda va vositalarga mubtalo bo’lgan shaxslarni aniqlash va ularni nazoratga olgan holda quyidagi yakka tartibdagi profilaktik ishlarni tashkil etishi lozim: birinchidan, giyohvandlik, surunkali ichkilikbozlik va zaharvandlikka chalingan shaxslarni aniqlash maqsadida ular haqidagi axborotlarni olish; ikkinchidan, ushbu kasallikka mubtalo bo’lganlik darajasini aniqlash uchun narkologiya dispanserlari tekshiruvidan o’tkazish, u yerda hisobga olinishini ta’minlash va xulosalar olish; uchinchidan, ma’muriy hududi bo’yicha narkologiya dispanseridan davolanish uchun murojaat etgan va u yerda kasalligi uchun hisobga olinganlar haqidagi ma’lumot va xulosalarni olish; to’rtinchidan, kasallikka chalingan shaxslarni ichki ishlar idoralari profilaktik hisobiga olish; beshinchidan, profilaktik ta’sir choralar naf bermasa, oxirgi chora sifatida

kasallikka mubtalo bo’lgan bemorlarni majburiy davolashga yuborish choralarini ko’rish. Shuningdek, profilaktika inspektorlarining giyohvandlik, surunkali ichkilikbozlik va zaharvandlikning yakka profilaktikasi jarayonida faqatgina kasal bo’lganlar emas, balki jamoat joylarida muntazam spirtli ichimliklar iste’mol etuvchi va shunga moyil shaxslarni aniqlash va ularga nisbatan tegishli ravishda ta’sir choralarini qo’llash faoliyatini ham ko’rsatishimiz mumkin. Shaxsning giyohvand moddalar va ichkilikbozlikka berilishining oldini olishning pedagogik va psixologik jihatlarini aniqlash va ular bilan har tomonlama profilaktik ishlarni olib borish, ularga pedagogik ta’sir o’tkazish, ularda mavjud bo’lgan bunday illatlarga qarshi kurash olib borish yo’lida ishlatiladigan pedagogik va psixologik tomonlarni aniqlab olish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Pedagogika fanining asosiy maqsadi ularni pedagogik jihatdan tavsiflab, tarbiyalash yo’llarini ko’rsatib berishdan iborat. Ushbu fan bunday zararli illatlarning oldini olish, ular bilan profilaktik ishlarni o’tkazish, har xil chora- tadbirlar ko’rish, ularni har tomonlama o’rganishni taqozo etadi. Ma’lumki, voyaga yetmaganlarning giyohvandlikka mubtalo bo’lishi asosan nazoratsizlik oqibatida kelib chiqadi. Bu borada voyaga yetmaganlar o’rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasini amalga oshiruvchi organlar, muassasalar hamda ota-ona yoki otaona o’rnini bosuvchi shaxslarning umumiy va yakka tartibdagi profilaktik faoliyatni amalga oshirishdagi funksiya va vazifalari aniq va ravshan belgilab qo’yilgan. Agar voyaga yetmagan yoki yoshlar giyohvandlikka chalinsa, u holda ota-ona yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar fuqarolar yig’ini huzuridagi Yoshlar bilan ishlash komissiyasiga, maktab ma’muriyatiga muammoning sabablarini aniqlash va hal etishda yordam berishni so’rab murojaat qilishi hamda bamaslahat va hamkorlikda quyidagi ishlar amalga oshirishlari talab etiladi:

– birinchi navbatda, zarur deb hisoblansa, psixolog mutaxassis ishtirokida bolaning ehtiyoji, qiziqishi, o’zi va hayoti bilan bog’liq muammolar aniqlanadi 12 ; – shaxsning ehtiyoji, qiziqishi hamda muammolarini hisobga olgan holda u bilan yakka tartibda tarbiyaviy-profilaktik suhbatlar o’tkaziladi; – shaxsning giyohvandlik moddasini iste’mol qilish uchun moddiy mablag’ni qayerdan olishi, ta’minotchisi kim ekanligi aniqlanadi; – shaxsning bo’sh vaqtlarini mazmunli o’tkazishni tashkil etish va nazorat qilish uchun ustoz-murabbiy yoki jamoatchi tarbiyachi biriktiriladi; – shaxs narkologiya dispanser ko’rigiga olib boriladi; – zarur hollarda ijtimoiy, huquqiy, tibbiy, psixologik va boshqa amaliy yordam ko’rsatish hamda aniqlangan muammolarni hal etish bo’yicha vakolatli idoralarga murojaat qilinadi. Ushbu tadbirlarni amalga oshirish bo’yicha ishtirokchilar faoliyatlarini muvofiqlashtirish mas’uliyati maktab ma’muriyati vakiliga yuklatilishi maqsadga muvofiq. Agar voyaga yetmaganning ota-onasi yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar yoxud maktab ma’muriyati tomonidan amalga oshirilgan choratadbirlar o’z samarasini bermay, voyaga yetmaganlar surunkali ravishda giyohvandlik va zaharvandlik moddalarini iste’mol qilishni davom ettirsa, u holda ular tuman (shahar) IIBning hududga biriktirilgan Voyaga yetmaganlar o’rtasida huquqbuzarliklarning profilaktikasi inspektoriga murojaat qilishi shart. Ichki ishlar idoralarining voyaga yetmaganlar o’rtasida huquqbuzarliklarning profilaktikasi inspektori surunkali ravishda giyohvandlik va zaharvandlik moddalarini iste’mol qilayotgan voyaga yetmaganlarning ota-onasi yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar, fuqarolar yig’ini huzuridagi Yoshlar bilan ishlash komissiyasi, diniy ma’rifat va ma’naviyaxloqiy tarbiya masalalari bo’yicha 12 Birlashgan Millatlar Tashkilotining Voyaga yetmagan bolalar o‘rtasida jinoyatchilikning oldini olishga o‘rnatilgan (Ar-Riyod) dasturiy prinsiplarining 1moddasi.

maslahatchi, maktab ma’muriyati, sinf murabbiysi yoki boshqa pedagoglar bilan bamaslahat va hamkorlikda quyidagi tadbirlarni amalga oshirishi lozim: – voyaga yetmaganlarning ehtiyoji, qiziqishi hamda muammolari qanchalik to’liq va mukammal aniqlanganligi va u bilan yakka tartibda tarbiyaviy-profilaktik suhbatlar qanchalik o’tkazilganligini, bunda voyaga yetmaganlar manfaatlari qanchalik hisobga olinganligini o’rganish; – voyaga yetmaganlar bilan o’tkazilgan yakka tartibdagi tarbiyaviy- profilaktik suhbatlar, unga biriktirilgan ustoz-murabbiy yoki jamoatchi tarbiyachi faoliyati, ko’rsatilgan ijtimoiy, huquqiy, tibbiy, psixologik va boshqa amaliy yordamlar, uning bo’sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar nima uchun samara bermayotganligining sabablarini aniqlash; – aniqlangan sabablarni bartaraf etish maqsadida voyaga yetma- ganlarga nisbatan amalga oshiriladigan belgilangan tarbiyaviy profilaktik ishlarni olib borish, unga amaliy yordam ko’rsatish uchun mas’ul shaxslarga o’z vazifalarini bajarmayotganliklarini ma’lum qilish, zarur hollarda bu haqda prokurorga belgilangan tartibda murojaat qilish; – majburiyatlarini bajarmayotgan, voyaga yetmaganlarning surunkali ravishda giyohvandlik moddalarini iste’mol qilishiga shart-sharoit yaratib berayotgan ota-ona yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarni, mansabdor shaxslarni aniqlash va hujjatlarni hokimliklar huzuridagi voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiyalarga taqdim qilish; – voyaga yetmaganlarni tibbiy ko’rikdan o’tkazib, mutaxassis shifokorning yozma xulosasiga ko’ra majburiy davolanishga yuborish. Aytib o’tilgan ushbu tadbirlardan tashqari, yana quyidagi choralarning ko’rilishi ham talab etiladi:  voyaga yetmaganlarni giyohvandlik moddalarini iste’mol qilishga undayotgan shaxslarni aniqlash borasida tegishli xizmat sohalari bilan birgalikda tadbirlar o’tkazish;

 giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar voyaga yetmaganlarning qo’liga qanday yetib borayotganligini aniqlash;  ichki ishlar idoralarining boshqa xizmatlari bilan birgalikda, giyohvandlik kasalligiga duchor bo’lgan ota-onalarning muomala layoqatini cheklash, ota-onalik huquqidan mahrum qilish haqidagi hujjatlarni rasmiylashtirishda ko’maklashish;  sog’liqni saqlash muassasalariga kelishdan bosh tortgan majburiy davolanishga muhtoj, surunkali ravishda giyohvandlik moddalarini iste’mol qiluvchi voyaga yetmaganlarni tibbiy ko’rikdan o’tkazishga olib kelishga yordamlashish;  mutaxassis shifokorning yozma xulosasi asosida qonunda ko’rsatilgan tartibda tegishli hujjatlarni tibbiy muassasalar yordamida rasmiylashtirib, sud qarori asosida voyaga yetmaganlarni majburiy davolanishga jo’natish;  sog’liqni saqlash muassasalari tomonidan «giyohvand» tashxisi qo’yilgan va majburiy davolash muassasasidan qaytgan voyaga yetmaganlarga nisbatan profilaktik hisob ishi yuritish;  voyaga yetmaganlarning profilaktik hisobga olinganligi haqida uning yashash, o’qish va ish joylariga xabar berish. Ushbu tadbirlarni amalga oshirish bo’yicha ishtirokchilar faoliyatlarini muvofiqlashtirish uchun mas’ul tuman (shahar) IIB voyaga yetmaganlar o’rtasida huquqbuzarliklarning profilaktikasi inspektori hisoblanadi. Ta’kidlash kerakki, giyohvandlik oqibatida ko’plab jinoyatlar va huquqbuzarliklar sodir etiladi. Shuning uchun giyohvandlikning oldini olishda har bir fuqaro o’zining mas’uliyat va burchini his etishi kerak. O’z vaqtida ichki ishlar organlariga giyohvandlik bilan shug’ullanuvchi shaxslar to’g’risida va giyohvandlik vositalarini tarqatuvchilar haqida xabar qilishlari lozim bo’ladi. Mamlakatimizda giyohvandlik qarshi kurashning turli shakl va usullaridan foydalanilmoqda, lekin bu illatlarni oldini olishda samarali natijaga erishish uchun barcha profilaktika subyektlari va davlat organlari, fuqarolarning o’zaro

hamkorligi borasida kerakli chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlik kabi illatlar, o’z navbatida, jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlardan hisoblanadi. Bu muammo va kamchiliklarni bartaraf etishda ichki ishlar organlarining boshqa davlat organlari va jamoatchilik bilan hamkorligi muhim ahamiyatga egadir. Surunkali alkogolizm, giyohvandlik va zaharvandlikning oldini olishda profilaktika inspektorlarining tibbiy muassasalar bilan hamkorligi asosiy o’rinni egallaydi. Bu jarayonda profilaktika inspektorlari narkologik dispanserlar bilan hudud bo’yicha qancha fuqaro hisobga olinganligi, davolanganligi, tuzalganligi, ularning kasallik darajalari haqidagi ma’lumotlar olish bilan birga, ayrim fuqarolarning kasallikka chalinganligini aniqlashda va ularni dispanser ko’rigidan o’tkazishda hamkorlik qiladi. Sog’liqni saqlash vazirligi va uning joylardagi tizimlari tomonidan giyohvandlik va ichkilikbozlikning oldini olishda olib boriladigan choralar quyidagilardan iborat: – surunkali ichkilikka ruju qo’ygan, giyohvand, zaharvandlarni aniqlash, davolash va hisobga qo’yish; – tibbiyot uchun zarur dorilarning miqdorini aniqlash; – maxsus davolash muassasalarini kengaytirishni ta’minlash; – bu turdagi bemorlarni davolovchi tibbiyot xodimlari malakasini oshirish; – ilmiy izlanishlar olib borish; – turli dorilarni ishlab chiqishda, xomashyodan foydalanishda qat’iy hisob yuritish. Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikka mubtalo bo’lgan shaxslarni majburiy davolashga yuborish bo’yicha profilaktika inspektorlarining tibbiy muassasalar bilan o’zaro hamkorligi quyidagi jarayonlarda amalga oshiriladi:

– bu kasallikka duchor bo’lgan bemorlar boshqa fuqarolarning huquq- lariga xavf solganda majburiy davolash muassasasiga olib kelinishi jarayonida; – aniqlangan bemorlar bilan profilaktik suhbatlar o’tkazish jarayonida; – bemorlarning oila a’zolari, qarindoshlari bilan tushuntirish ishlari olib borish jarayonida; – ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikning salbiy oqibatlari haqida fuqarolar oldida targ’ibot-tashviqot, umumiy profilaktika ishlarini olib borish jarayonida. Respublikamizda surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikning oldini olish jarayonida amalga oshirilayotgan targ’ibottashviqot ishlarini yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirish bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan biridir. Bugungi kunda respublikamizda surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikning oldini olishda turli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, bu turdagi modda va vositalarning noqonuniy tarqalishi va ularni sotish, sotib olish qarshi kurashish borasida bir qator choratadbirlar belgilangan. Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikka voyaga yetmaganlarning kirib ketishi achinarli holdir. Yoshlar va voyaga yetmaganlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qiluvchi profilaktik ishlarni tashkillashtirish eng muhim vazifalardan biridir. Ushbu illatlarning aksariyati kechasi ishlaydigan kafe yoki restoranlarda tashkil etilishi inobatga olinib, O’zbekiston Respublikasining 2010-yil 17-mayda qabul qilgan «O’zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksiga qo’shimcha va o’zgartishlar kiritish to’g’risida»gi kodeksiga 188 2 -modda kiritildi. Unda «Voyaga yetmagan shaxsning ko’ngil ochish (dam olish) joylarida tungi vaqtda bo’lishiga yo’l qo’yish» huquqbuzarligi uchun javobgarlik belgilandi va «Restoranlar, kafelar, barlar, klublar, diskotekalar, kinoteatrlar, kompyuter zallari, Internet tarmog’idan foydalanish xizmatlarini ko’rsatish uchun jihozlangan xonalar yoki boshqa ko’ngil ochish (dam olish) joylarining rahbarlari yoxud boshqa mas’ul

shaxslari tomonidan voyaga yetmagan shaxsning tungi vaqtda otaonasidan biri yoki uning o’rnini bosuvchi shaxsning kuzatuvisiz ko’rsatilgan muassasalarda bo’lishiga yo’l qo’yish eng kam ish haqining o’n baravaridan o’n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi», deb ko’rsatib o’tildi. Ushbu modda surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlik kabi salbiy illatlardan yoshlar va voyaga yetmaganlarni asrash yo’nalishlaridan biridir. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasining 2011-yil 7-oktabrda qabul qilgan «Alkogol va tamaki mahsulotlarining tarqatilishi hamda iste’mol qilinishini cheklash to’g’risida»gi qonuni surunkali ichkilikbozlik va giyohvandlikning oldini olish va uni targ’ib etuvchi holatlarga qarshi kurash yo’nalishlarini belgilab berdi. Qonunning 3-moddasida bir qator ta’riflar berilgan. Jumladan: alkogol mahsuloti – «konyak spirti yoki tozalangan etil spirtidan, vino materiallari va (yoki) tarkibida spirt bo’lgan oziq-ovqat mahsulotidan foydalangan holda ishlab chiqarilgan, hajmidagi etil spirtining ulushi bir yarim foizdan ortiq bo’lgan oziq- ovqat mahsuloti», alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishning salbiy ta’siri profilaktikasi – «alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilish bilan bog’liq fuqarolar sog’lig’iga, avvalo, yoshlar sog’lig’iga, ularning jismoniy, ma’naviy rivojlanishiga, jamiyatning ma’naviy-axloqiy negizlariga tahdidlarning hamda boshqa tahdidlarning oldini olishga va ularni kamaytirishga qaratilgan ijtimoiy, huquqiy, tibbiy chora-tadbirlar hamda boshqa chora-tadbirlar majmui», alkogolga qaramlik – «alkogol mahsulotiga patologik ruju qo’yish, alkogoldan surunkali zaharlanishning psixosomatik (ruhiy va jismoniy) hamda ijtimoiy oqibatlari bilan tavsiflanadigan surunkali kuchayib boruvchi kasallik (surunkali alkogolizm)», tibbiy ogohlantirish – «alkogol mahsuloti idishining yorlig’ida hamda tamaki mahsulotining qutisida (o’rovida) joylashtiriladigan, alkogol yoki tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishning inson sog’lig’iga salbiy ta’siri to’g’risidagi axborot», deb ko’rsatib o’tilgan. Qonuning 4-moddasida alkogol va tamaki mahsulotlarining tarqatilishi hamda iste’mol qilinishini cheklash, ularning salbiy ta’siri profilaktikasi sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagicha ko’rsatilgan:

– fuqarolar sog’lig’ini saqlash, alkogol, tamaki mahsulotlarining zararli ta’siridan himoya qilishga qaratilgan huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda boshqa chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish; – fuqarolarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashga, aholi, avvalo, yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilishga, ularning sog’lig’iga alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilish bilan bog’liq tahdidlarning oldini olish hamda bunday tahdidlarni kamaytirishga qaratilgan profilaktika, ma’rifiy faoliyatni tashkil etish va amalga oshirish; – alkogol va tamaki mahsulotlarining ishlab chiqarilishi hamda realizatsiya qilinishi sohasidagi davlat nazoratini ta’minlash, shuningdek bunday mahsulotlarning tarqatilishi hamda iste’mol qilinishini cheklashga, ularning salbiy ta’siri profilaktikasiga, jamiyatda sog’lom turmush tarzini qaror toptirishga qaratilgan davlat dasturlarini amalga oshirish; – alkogol va tamakiga qaram bo’lib qolgan shaxslarga tibbiy-sanitariya yordami ko’rsatishning samarali tizimini yaratish; – alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishning salbiy ta’siri profilaktikasi, shuningdek alkogol va tamakiga qaramlik diagnostikasi hamda uni davolash sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish; – sog’lom turmush tarzini targ’ib qilishda hamda alkogol va tamaki mahsulotlarining tarqatilishi va iste’mol qilinishini cheklash va ularning salbiy ta’siri profilaktikasi sohasidagi davlat siyosatini ro’yobga chiqarishga qaratilgan profilaktika, ma’rifiy tadbirlarni amalga oshirishda ommaviy axborot vositalarining, nodavlat notijorat tashkilotlarining keng ishtirok etishi uchun tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratish. Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharvandlikning oldini olishda umumiy profilaktika ham alohida o’ringa ega. Bu jarayonda aholi o’rtasida ushbu illatlarning salbiy oqibatlari, ijtimoiy xavfi haqidagi uchrashuvlar, ma’ruzalar o’qish bilan birga, targ’ibot-tashviqot ishlarini tashkil etish samaralidir. Fuqarolar bilan targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borishda ko’rib chiqilayotgan illatning

salbiy oqibatlarini tasvirlovchi lavhalar, plakatlar, kinofilmlar, ommaviy axborot vositalarida chiqishlar orqali profilaktik chora-tadbirlarni olib borishi mumkin. Ichkilikbozlikni targ’ib etuvchi yoki ushbu mahsulotlarni noqonuniy savdosi bilan shug’ullanayotgan fuqarolarni aniqlash va ularni javobgarlikka tortish choralarini ko’rish ham profilaktika inspektorlarining asosiy vazifalardan biridir. Tashqi ta’sir natijasi ham shaxsni surunkali ichuvchi yoki giyohvandga aylantiradi. O’zbekiston Respublikasi MJtKning 187-moddasida jamoat joylarida spirtli ichimliklarni iste’mol etish huquqbuzarliklari uchun ma’muriy jazo choralarini qo’llash ko’rsatib o’tilgan. Profilaktika inspektorlari ma’muriy hududda jamoat joylarida, maktab yoki bog’chalar hududlarida, xiyobonlarda ushbu huquqbuzarlikni sodir etuvchilarni aniqlab, ularni ma’muriy javobgarlikka tortishlari va ushbu shaxslar bilan tushuntirish ishlarini amalga oshirishlari ham yakka profilaktikaning yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Sud majburiy davolashga yuborish haqidagi masalani bemor va uning qarindoshlari ishtirokida ko’rib chiqib, qaror qabul qiladi. Agar bemor sudga sababsiz kelmasa, ichki ishlar organlari tomonidan majburiy ravishda olib kelinadi. Majburiy davolashga yuborish to’g’risidagi sud qarori ustidan qaror chiqarilgan shaxs yoki uning himoyachisi yetti kunlik muddat ichida yuqori turuvchi sudga norozilik bildirishi mumkin. Sudning majburiy davolashga yuborish to’g’risidagi qarori 10 kunlik muddat ichida hudud profilaktika inspektori tomonidan ijro etilishi kerak. Majburiy davolash muddati esa, davolash muassasasida tashkil etilgan komissiya tomonidan bemor davolashga joylashtirilgach, 5 kun ichida hal etiladi. Bunday bemorlarni majburiy davolash jarayoni davolash muassasalarida ularni mehnatga jalb etish orqali amalga oshiriladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Auditorlik faoliyatining tashkiliy asoslari

Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlashning pedagogik jihatlari va oilaviy notinchliklarning oldini olish

G'aznachilik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Indikativ rejalashtirish va iqtisodiy hodisalarning tamoyillari