Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlashning pedagogik jihatlari va oilaviy notinchliklarning oldini olish - Iqtisodiyot - Referatlar

Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlashning pedagogik jihatlari va oilaviy notinchliklarning oldini olish

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.533203125 KB

Ko'chirib olish

Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlashning pedagogik jihatlari va oilaviy notinchliklarning oldini olish Reja: 1. O’smirlik yoshi va o’smirlar jinoyatchiligining psixologik 2. xususiyatlari. 3. Voyaga yetmaganlarning normadan og’uvchi xulqi bo’yicha 4. zamonaviy perventiv-korreksion (oldini olish va tuzatish) amaliyot. 5. Oilaviy notinchlik va uning jinoiy xulq shakllanishiga ta’siri. 6. Nosog’lom, muammoli hamda huquqbuzarlik sodir etishga moyil bo’lgan oilalar bilan ishlashning pedagogik xususiyatlari.

O’smirlik yoshi va o’smirlar jinoyatchiligining psixologik xususiyatlari O’smirlik yoshi inson shaxsi shakllanadigan davr hisoblanadi. Ushbu bosqichda shaxs nihoyatda o’zgaruvchan bo’lib, o’zini nazorat qilish yetarli rivojlanmaganligi bois, yuzaga keladigan «ijtimoiy turg’unlik» tufayli jamiyatga moslashuv nuqsonlari g’ayriijtimoiy qilmishlar ko’rinishida nisbatan oson namoyon bo’ladi, ba’zan esa barqaror xulq-atvor sifatida mustahkamlanadi, vaqt o’tgan sari tuzalishi qiyin bo’lib boradi. Inson o’z hayotidagi eng jiddiy qarorlarni, masalan, kasb tanlash, oila qurish va shu kabilarni aynan mana shu yoshda, ya’ni o’zining hayot tajribasi eng kam bo’lgan yoshda qabul qiladi, agar u o’zi qabul qilgan qarorining keyinchalik muvaffaqiyatsiz deb baholaydigan bo’lsa, u holda bu ishonchsizlik uning xulq-atvoriga nihoyatda yomon ta’sir ko’rsatishi mumkin. Agar o’smirlik yoshining klassik tadqiqotlariga nazar soladigan bo’lsak, unda turli xil nazariyalar, farazlar va fundamental izlanishlar borligini ko’rish mumkin. O’smirlik yoshiga xos yorqin psixologik konsepsiyalardan biri XX asrning boshlarida L. S. Vigotskiy tomonidan yaratilgan madaniy-tarixiy nazariya bo’lib, unda o’smir psixologiyasidagi barqaror va tarixiy o’zgaruvchanlik, uning fenomenlariga oid ilmiy konsepsiyalarning interpretatsiyasi berilgan. O’smirlik davrining yirik tadqiqotchilaridan yana biri – nemis faylasufi va psixologi E. Shpranger o’smirlik yoshi qizlarda 14–21, o’g’il bolalarda 13–19 yoshlargacha davom etishini, uning birinchi bosqichi 14– 17 yoshlarga to’g’ri kelib, bu yoshda bolalikdan kutilish sodir bo’lishini ta’kidlaydi. O’smirlik yoshini «pubertat davr» deb atagan SH. Byuler ishlarida ushbu davrning biologik mohiyati ochib berilgan. Pubertat davr biologik o’sish davri hisoblanib, jinsiy yetilish o’z nihoyasiga yetadi, ammo jismoniy rivojlanish davom etadi. U pubertat davrni ikkiga: psixik va jismoniy davrlarga ajratadi. O’smirning yetilishiga ta’sir etuvchi tashqi va ichki qo’zg’atuvchilar undagi o’zidan o’zi qoniqish va xotirjamlikni izdan chiqarib, uni o’zga jinsni qidirishga undaydi. Biologik yetilish o’smirni izlanuvchan qilib qo’yadi va uning «men»ida «u» bilan uchrashish istagi tug’iladi. SH. Byuler psixik pubertatlikni tanadan farqlashga

harakat qiladi. Uning fikricha, jismoniy yetilish o’g’il bolalarda o’rtacha 14–16, qiz bolalarda esa 13–15 yoshlarga to’g’ri keladi. Albatta, bunday farqlashlarda shahar va qishloq, alohida mamlakatlar va hatto iqlimning ta’siri ham hisobga olinadi. Pubertatlikning quyi chegarasi 10–11 yosh, yuqori chegarasi 18 yosh bo’lishi kerak. Shu ma’noda o’smirlik yoshi dunyoqarash, e’tiqod, nuqtai nazar, prinsip, o’zligini anglash, baholash va hokazolar shakllanadigan davr hisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bola kattalarning ko’rsatmalari yoki o’zining tasodifiy, beixtiyor orzu-istaklari bilan harakat qilsa, o’smir o’z faoliyatini muayyan prinsip, e’tiqod va shaxsiy nuqtai nazar asosida tashkil qila boshlaydi. O’smirlik yoshining psixologik xususiyatlari alohida namoyon bo’lganda ular «o’smirlik kompleksi» va uning kechishi bilan bog’liq tarzdagi xulq-atvor buzilishi – «pubertat inqiroz» degan nom oladi. Adabiyotlar tahlilining ko’rsatishicha, mazkur holat ikkiga – «inqiroz» va «stabil» (muqim)ga ajratiladi. Inqiroz holati o’tkinchi xususiyatga ega bo’lib, ularni 1 yosh, 3 yosh, 7 yosh va 13 yoshda ko’rish mumkin. O’smirlik yoshidagi inqirozning keskin o’tish davri 12– 16 yosh bo’lib, uning ikki fazasi mavjud va ular negativ (13–14 yosh) va pozitiv (15–16 yosh) deb ataladi. Umuman, o’smir shaxsida juda qisqa vaqt oralig’ida shiddatli, hattoki ba’zan fojiali tarzdagi o’zgarishlar seziladi. Inqiroz eski va yangi psixologik o’zgarishlarning to’qnashuvi bo’lib, yaxlit holda qaraganda pozitiv qayta qurilishlar xarakterini belgilab beradi. O’smirlik davrining pubertat inqirozlarini konstruktiv baholanishini D. Y. Elkonin (1972), V. V. Davidov (1974), A. N. Leontev (1975) ishlarida ko’rish mumkin. O’smir inqiroz doirasiga qirishi bilan uning rivojlanishida psixologik siljishning ayrim o’ziga xos keskin ko’rinishlari: inqiroz boshlanishi va tugashining noaniqligi; tarbiyasida qiyinchilik; rivojlanishning negativ xususiyat kasb etishi kabilar namoyon bo’ladi. Ayrim xorij psixologlari o’smirlik davri inqirozlarining ildizlarini quyidagicha talqin qiladilar. Masalan, Z. Freydning fikricha, o’zini o’zi sevish, E. Erikson aynanlik inqirozi, E. Doych ijtimoiy omil inqirozi, avlodlar orasidagi nizolar va hokazolarda deb tushuntirishadi.

O’smir shaxsining tarkib topishida axloq, o’ziga xos ong alohida ahamiyat kasb etadi. O’smir shaxsini tarkib toptirishda uning atrofmuhitga, ijtimoiy hodisalarga, kishilarga munosabatini hisobga olish lozim. Chunki o’smirda muayyan narsalarga munosabat shakllangan bo’ladi. O’smirlarning ko’pchiligi qat’iyatlilik, kamtarlik, mag’rurlik, samimiylik, mehribonlik, dilkashlik, adolatlilik kabi ma’naviy-axloqiy tushunchalarni to’g’ri anglaydilar. Ularning turmush tajribasida, fan asoslarini egallashlari natijasida barqaror e’tiqod va ilmiy dunyoqarash tarkib topadi, shular zamirida axloqiy ideallar yuzaga kela boshlaydi. O’smirlarning ideallari negizida orzu, maqsad va ularni ro’yobga chiqarish rejalari namoyon bo’la boshlaydi. Muayyan kasbga mayl va qiziqish tug’iladi. Orzu-istaklar rang-barangligi bilan bir-biridan keskin ajralib turadi. O’smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim xislat – voyaga yetish yoki kattalik hissining paydo bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy- axloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, ko’ngil ochish jarayonida xulq-atvorning tashqi shakllarida o’z ifodasini topadi. O’smir o’z kuchi va quvvatining chidamliligi ortayotganini va bilim saviyasi kengayayotganligini anglay boshlaydi. Bularning barchasi unda kattalik hissini rivojlantiradi. O’smirlarning jismoniy o’sishi va jinsiy yetilishi ularning psixikasida keskin o’zgarishlarni vujudga keltiradi. O’quv fanlarining ko’payishi, axborotlar tarmog’ining kengayishi ularning fikr yuritishini jadallashtiradi. Tafakkurning rivojlanishi intellektni qo’shimcha ma’lumotlar bilan boyitadi. O’smirning eng muhim xususiyatlaridan biri – mustaqil fikrlashidir. Bu esa uning aqliy faoliyatida yangi davr boshlanganini bildiradi. O’smirlik davrida ular tomonidan sodir etiladigan har qanday xattiharakat aktlari: aksilijtimoiy xulq-atvor, pedagogik qarovsizlik, moslasha olmaydigan xulq, axloqsiz xulq, deviant xulq, autodestruktiv (o’zini o’zi fosh qilish) xulq va hokazolar o’tish davrining o’ziga xos odat tusiga kirib qolgan tartib shakli sifatida tan olinadi. Ko’pgina adabiyotlar tahliliga ko’ra IQ (intellekt)ning ko’rsatkich darajasi qanchalik past bo’lsa, tarbiyasi «qiyin»lik darajasi shunchalik yuqori

ko’rsatkichga ega. Shu sababli IQ (intellekt) tarbiyasi «qiyin»lik ko’rsatkichi sifatida ma’lum darajada ijtimoiy ma’no kasb etuvchi psixologik jarayon bilan aloqador 1 . O’smirlarda birinchi jinoiy harakatlarini amalga oshirgunlaricha dastlab uydan so’roqsiz chiqib ketish, uyga kelmay qolish, ota-ona va kattalarning pand- nasihatlariga quloq solmaslik kabi odatlarga berilganliklari ma’lum bo’lgan. O’smirlarda uydan chiqib ketish odati ko’pincha 14-15 yosh davriga to’g’ri kelgan 2 . Shu ma’noda, o’smir shaxsi g’ayriqonuniy xatti-harakatlarining psixologik mazmun va mohiyatida ularning qarashlari va qiziqishlari yotadi. Psixologik nuqtai nazardan qarashlar inson xulq-atvori hamda uning mazmunini belgilaydi. Shaxsning o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini amalga oshirishda faolligini ta’minlashda namoyon bo’ladi va o’smirlarda jinoiy xulqning kelib chiqishida ishtirok etadi. Boshqacha aytganda, o’smirni jinoiy harakatga yo’naltiruvchi ichki kuch vazifasini bajarib, jinoiy xulqning paydo bo’lishiga va uning amalga oshirilishiga xizmat qiladi. O’smirlarda yuzaga kelgan qonunbuzarlik xulqi o’z navbatida uning jinoiy harakatni amalga oshirish davrida qanday nuqtai nazarni egallaganligi, o’smirning huquqiy, axloqiy me’yorlari, umumjamiyat manfaatlarini mustahkamlash va himoyalashga bo’lgan munosabatini belgilaydi. Bir xildagi pozitsiya (nuqtai nazar) tashqi, axloqiy, huquqiy talab va me’yorlarni, umuminsoniy qadriyatlarni hamda maqsad va vazifalarni mensinmaslik, muqarrar axloqiy va ma’naviy e’tiqodning mavjud emasligi hamda muayyan salbiy hissiyotlarning hukm surishi bilan jinoiy xulq-atvorning paydo bo’lishiga xizmat qiladi. O’smirlar tomonidan sodir etilgan jinoiy xatti-harakatlarning ixtiyoriy yoki boshqa ta’sirlar asosida amalga oshirilganligi o’rganilganda o’smirlarning 56,48 foizi jinoiy harakatlarni o’z ixtiyori bilan sodir etganligini, 10,64 foizi tengqurlari ta’siri natijasida, 8,24 foizi kattalarning ta’sirida 4,39 foizi yaqin qarindoshlari, 1 Qarang: Тўлаганова Г.К. Тарбияси қийин ўсмирлар. – Т., 2005. –19-б. 2 Qarang: Умаров Б.М. Ўзбекистонда вояга етмаганлар жиноятчилигининг ижтимоий-психологик муаммолари. –Т., 2008. – 71-б.

11,84 foizi ilgari sudlangan kriminal xulqli kishilar ta’siri natijasida sodir etilganligi kuzatilgan 3 . Jinoiy harakatlarni sodir etish niyati o’smirlarda muayyan vaziyatlarning ta’siri natijasida to’satdan paydo bo’lishi kuzatilgan. Bunda o’smirlarning yosh xususiyatlari, qat’iy hayotiy qarashlarining mavjud emasligi, axloqiy va huquqiy me’yorlarning shakllanmaganligi sabab bo’ladi. O’smirlik yoshiga xos bo’lgan hissiy beqarorlik, qo’zg’aluvchanlik, tez ta’sirlanuvchanlik xususiyatlari va yuzaga kelgan muammoli vaziyatlarni to’g’ri baholay olish qobiliyatining yetishmasligi, o’ylagan niyatlarini amalga oshirish hissining kuchliligi ularda g’ayriqonuniy harakatlarni amalga oshirish to’g’risidagi niyatlarning paydo bo’lishiga olib keladi. O’smir nima uchun jinoyatchi bo’lib qolganligini anglab yetish uchun eng avvalo uni qurshab olgan ijtimoiy muhit, shart-sharoit va uning o’smir shaxsiga qanday ta’sir etganligini tahlil qilish lozim. Ichki psixologik sabablar, salbiy shaxs sifatlar, ya’ni noqonuniy xulq, qat’iy hayotiy maqsadlarning mavjud emasligi, tashqi salbiy muhit va oilada tarbiyaning yaxshi emasligi o’smirda jinoiy xulqning shakllanishiga qulay imkoniyat yaratadi. O’smirlarda jinoiy xulqning kelib chiqishiga ta’sir etuvchi bir qator ijtimoiy- psixologik omillar mavjud bo’lib, ular quyidagilar: – ota-onalar, pedagoglarning bolalar va o’smirlarning yosh hamda individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olmasliklari yoki psixologik savodsizlik; – oilada noaxloqiy munosabatlar va nosog’lom psixologik muhitning mavjudligi, oilaviy nizolarning ko’pligi hamda oilada bolaga nisbatan e’tiborning pastligi. – maktab jamoasining, pedagoglarning o’smirlar o’rtasida yuzaga kelgan nizoli, muammoli vaziyatlarga barham berishda nomaqbul usullarni qo’llashlari; 3 Qarang: Ko‘rsatilgan manba. – 163-b.

– referent guruhlarning bolalar va o’smirlarga salbiy ta’sir etishi; – o’smirlarning bo’sh vaqtlarini tartibsiz va mazmunsiz o’tkazishlari 4 . Shu sababli, har bir yosh davrida noaxloqiy yoki jinoiy xulq motivlari o’ziga xos tarzda bir-biridan farqlanishini hisobga olish kerak bo’ladi. O’smirlarning jamiyatga zid xulq-atvor tushunchasini tahlil qilar ekanmiz, uning quyidagi ko’rinishlariga alohida e’tibor berishimiz kerak: 1) jamoat tartibi va axloqiy talablarni buzish (noaxloqiy xulq-atvor); 2) turli xildagi mayda qonunbuzarliklar (qonunga xilof xatti-harakat); 3) qonuniy talablarni buzish, jinoyat sodir etish (jinoiy xatti-harakat) kabilar. Jamiyatga zid xulq-atvorning barcha turlari bir-biri bilan uzviy bog’liqligini kuzatish mumkin. Shuning uchun huquqbuzarliklarning oldini olish samaradorligini oshirish, unga sharoit yaratayotgan, jamiyatga ziyon yetkazayotgan sabablar bilan kurashni kuchaytirish davr talabidir. Voyaga yetmagan jinoyatchi shaxsi shakllanish yo’lining birinchi bosqichi tarbiyasining og’irligidadir. Tarbiyasi og’irlikning ijtimoiy ildizlarini bolaning oilasidan va uni o’rab turgan muhitda izlash lozim. Tarbiyasi og’ir o’smir o’z qilmishlarni tashqi ta’sir ostida amalga oshiradi. Uning xatti-harakatlari o’zgarishi muhitga bog’liq. Bu yerda huquqbuzarliklarning oldini olishning umumiy subyektlari (o’quv muassasalari, mahalla, keng jamoatchilik) tarbiyaviy ta’sirining o’z vaqtida bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Voyaga yetmagan shaxslar nafaqat dars jarayonida, balki darsdan tashqari vaqtlarda ham ota-onalarining nazorati va tarbiya ta’siri ostida bo’lishlari kerak. Tahlil etilgan ijobiy natijalar shundan dalolat beradiki, qayerda pedagogik jamoalar bunday javobgarlikni o’z zimmalariga olib, o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini to’g’ri tashkil etgan bo’lsa, o’sha yerda qonunbuzarliklar juda kam sodir etiladi. Oila hamda o’quv-tarbiya muassasasi nazoratidan chetda qolish yoshlarda javobgarlik hissini sezmaslik va beboshlikni yuzaga keltiradi. Voyaga yetmaganlar 4 Qarang: Алемаксин М.А. Психолого-педагогические проблемы предупреждения педагогической запущенности и правонарушений несовершеннолетних. – Воронеж, 1982. – С. 94.

huquqbuzarliklarining oldini olishning zamonaviy sharoitida asosiy diqqat-e’tibor ular tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini oluvchi dastlabki profilaktika masalalariga qaratilgan bo’lishi kerak. Voyaga yetmaganlar bilan amalga oshiriladigan profilaktik choralar umumtarbiyaiy, jinoiy va qonuniy choralar ta’sirini birlashtiruvchi omil hisoblanadi. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olishning bosh mezoni shaxsning yoshligidan buzilmasligini ta’minlashda va undagi ayrim salbiy ko’rinishlarni o’z vaqtida to’g’rilab, kelgusidagi sodir etilishi mumkin bo’lgan huquqbuzarliklarning oldini olishdan iboratdir. Hozirgi paytda voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olish dolzarb muammolardan biridir. Chunki kelajakning davomchilari aynan o’sib kelayotgan yosh avloddir, ular davlatning kelajagini belgilaydi. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olish uchun, avvalo, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlash va bartaraf etish maqsadga muvofiqdir. Buni amalga oshirishda joylarda umumiy profilaktikadan unumli foydalanish va yoshlar tarbiyasiga bevosita mas’ul shaxslar va tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlikni yaxshi yo’lga qo’yish ijobiy natijalarni beradi Voyaga yetmaganlar o’rtasida nazoratsizlik – nazoratsiz, qarovsiz qoldirish demakdir. Aksariyat voyaga yetmaganlar nazoratsizlik oqibatida jinoyat yo’liga kirishi ma’lum. Voyaga yetmaganlar nazoratsizligining oldini olish uchun, birinchi navbatda, ular tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning ijtimoiy va psixologik tomonlarini mukammal o’rganish talab etiladi. Voyaga yetmaganlarga xos xususiyatlar mavjud bo’lib, bunday xususiyatlar ularning axloqida, xatti-harakatlarida va jamoa o’rtasidagi munosabatlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Ular tomonidan turli ko’rinishdagi huquqbuzarliklar sodir etilishida voyaga yetmaganlarning psixologik tuzilishi ham asosiy o’rinni egallaydi.

Har bir profilaktika inspektori o’z hududida voyaga yetmaganlarning soni, ular haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lishlari uchun fuqarolar va otaonalar bilan hamkorlikdagi ishlarni yaxshi yo’lga qo’yganlarida natijalar ham ijobiy bo’ladi. Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining oldini olishda profilaktika inspektorlari tarbiyaning turli usul va shakllardan foydalanadilar. Profilaktika inspektori umumiy va yakka tartibdagi profilaktik ishlarni normativ-huquqiy hujjatlarga binoan va alohida reja asosida amalga oshirishlari kerak. Umumiy profilaktikada og’zaki, ko’rgazmali va ommaviy axborot vositalaridan foydalanish, shuningdek o’quv yurti jamoalari, yoshlar bilan ishlashga mas’ul tashkilotlar bilan hamkorlik yaxshi samara beradi. Bu borada ichki ishlar organlari xodimlari tashkilotlar bilan o’zaro fikr va ma’lumotlar almashishlari, shuningdek profilaktik faoliyatni olib borishda talab va ehtiyojlarni inobatga olishlari maqsadga muvofiqdir. Yakka tartibdagi profilaktika faoliyati asosan avval jinoyat, huquqbuzarlik sodir etgan va jinoyat sodir etishga moyil bo’lgan voyaga yetmaganlar ongida ijobiy xislatlarni shakllantirishga qaratiladi, bu jarayonga psixologlarni jalb etish maqsadga muvofiqdir. Voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklarning oldini olishda yakka profilaktik choralar tarbiyasi og’ir va huquqbuzarlik sodir etishga moyil voyaga yetmaganlarga, voyaga yetmaganlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi yoshi katta shaxslarga va voyaga yetmagan farzandlarining tarbiyasi bilan shug’ullanmaydigan ota-onalar hamda ularning o’rnini bosuvchi shaxslarga nisbatan olib boriladi. Ularga nisbatan voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklarning oldini olish bo’limlarida profilaktik hisob yuritiladi, profilaktika inspektorlari esa ular haqidagi ma’lumotlarni yig’adi va MTP pasportiga ularning ro’yxatini kiritadi. Voyaga yetmaganlar, ularning tarbiyasi bilan shug’ullanmaydigan otaonalarni profilaktik hisobga olishda IIB boshlig’ining qarori, sud organlari ajrimi, tergov organlari qarorlari, hokimliklar qoshidagi «Voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug’ullanuvchi komissiyalar»ning qarorlari asos bo’ladi.

Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining oldini olishda profilaktika inspektorlari ijobiy natijalarni qo’lga kiritishlari va samaradorlikka erishish uchun voyaga yetmaganlar bilan bevosita tarbiyaviy ishlarni yuritishga mas’ul bo’lgan boshqa subyektlar bilan o’zaro hamkorlikni yaxshi yo’lga qo’yishlari kerak. Tahlillarning ko’rsatishicha, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan huquqbuzarliklarning oldini olish va unga qarshi kurashda, birinchi navbatda, oila axloqini qadriyatlarimizga moslashtirish kerak bo’ladi. Tadqiqotlar natijasiga ko’ra, voyaga yetmaganlar huquqbuzarligining 47% ota-onaning salbiy ta’siri yoki befarqligi natijasida, 14,8 % oilada hamjihatlikning yo’qligida va 23,5 % kattalarning loqaydligi tufayli sodir etilishi kuzatilgan 5 . Voyaga yetmaganlar huquqbuzarligining oldini olish muammosi nafaqat respublikamizda, balki dunyo miqyosida ham dolzarb bo’lib turibdi. Sodir etilgan qilmishning sabab va motivini, uning vujudga kelish shart-sharoitlarini, shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasini aniqlash huquqbuzarliklarni to’g’ri kvalifikatsiya qilish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chiqarilgan adolatli hukm aybdorni qayta tarbiyalash va ijtimoiy jihatdan tuzalishida alohida ahamiyatga egadir. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan huquqbuzarliklarning oldini olishda samarali usullarni qo’llash, ya’ni ularning bo’sh vaqtlarini unumli o’tkazishlarini ta’minlash, kasbga o’rgatish, o’quv muassasalariga joylashtirish, hunar va bilim egallashlarini ta’minlash ishlarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun huquqni muhofaza qiluvchi organlar jamoat tashkilotlari, maktab, o’quv muassasalari va boshqa davlat organlari bilan hamkorlikni to’g’ri tashkil etish, profilaktik chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqish zarur. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olishda quyidagi sabab va sharoitlarni bartaraf etishga e’tibor qaratish lozim: 1) o’smir shaxsining shakllanishiga salbiy ta’sir qiluvchi sabablarni bartaraf etish; 5 Qarang: Душанов Р.Х. Жиноятчи шахс психологияси: Ўқув қўлланма. – Т., 2011. – 37-б.

2) voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilishiga imkon beruvchi sabab hamda shart-sharoitlarni bartaraf etish; 3) voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi retsidivlashishining oldini olish. Respublikamizda yosh avlodni tarbiyalash masalasiga huquqiy tartibni mustahkamlash sohasidagi asosiy vazifalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratiladi. Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari umumiy profilaktikasida tarbiyaviy choralar, yakka (individual) profilaktikasida esa boshlang’ich profilaktika choralari yetakchi o’rinda turadi. Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari umumiy profilaktikasi to’rtta asosiy subyekt tomonidan, ya’ni oila, maktab, mehnat jamoasi va turar joyda olib boriladi. Bu subyektlar profilaktikasining mazmuni doimiy ravishda bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Jinoyatchilikka qarshi kurash bo’yicha IIV profilaktika xizmati rolini kuchaytirish to’g’risidagi» hamda «Militsiya tayanch punktlari infratuzilmasini takomillashtirish to’g’risida»gi qarorlari profilaktika inspektorlarining voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklarning oldini olish faoliyatida tub o’zgarishlarga olib keldi. Masalan, har bir mahalla fuqarolar yig’ini qoshida militsiya tayanch punktlari (MTP) tashkil etildi, ularning infratuzilmasi takomillashtirildi, MTPlar qoshida voyaga yetmaganlarning bo’sh vaqtlarini unumli o’tkazishlarini amalga oshirish maqsadida kasbhunar, sport to’garaklari va stadionlar tashkil etildi. Profilaktika inspektorlari tomonidan voyaga yetmaganlarni turli to’garaklarga jalb etish, ular o’rtasida sport musobaqalarini tashkil etish kabi ishlarni yo’lga qo’yish voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklar sodir etilishining oldini olishda samarali natijalarni beradi. Qonun umumta’lim o’rta maktablariga asosiy vazifa sifatida o’quvchilarda yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirish va tarbiyalashni yuklaydi. Bunday vazifani bajarish zamirida huquqiy tarbiya yotadi. Huquqiy tarbiya murakkab jarayon bo’lib, yoshlar ongida faqat javobgarlik hissini emas, balki qonunlarni tushunib yetish va ularni hurmat qilish ruhini shakllantirishni taqozo etadi. Bu

boradagi ishlarni amalga oshirishda umumta’lim muassasalari asosan profilaktika inspektorlarining ko’magiga suyanadilar. Mehnat jamoasida esa yosh avlodni mehnatga, jamoaga bo’lgan mehrini kuchaytirish, uning to’laqonli a’zosi ekanligini his etishiga ko’nikma hosil qildirish juda muhimdir. Bunda mehnat jamoalari ma’muriyatining o’rni beqiyosdir. Ularning voyaga yetmaganlarga mehnat qonunchiligiga binoan imtiyozlar yaratishi, o’qish uchun sharoitini yetarli ta’minlashi yoshlarning jamoaga bo’lgan ishonchini kuchaytiradi va qonunlarga hurmatini yanada oshiradi. Bu boradagi ishlarda ham mehnat jamoalari profilaktika inspektorlarining ko’magiga suyanishlari maqsadga muvofiqdir. Chunki ba’zi holatlarda mehnat jamoalari bilan profilaktika inspektorlari huquqbuzarlik yoki muqaddam jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlarni ishga joylashtirish, kasbli qilish borasida hamkorlik qiladilar. Shuningdek, profilaktika inspektorlari «Voyaga yetmaganlarga ijtimoiy- huquqiy yordam ko’rsatish markazlari», barcha manfaatdor tashkilot va muassasalar, jumladan ta’lim, mehnat va bandlik, oila va yoshlar, ijtimoiy himoya, sog’liqni saqlash, madaniyat, sport qo’mitalari, prokuratura, sud, adliya, vasiylik va homiylik organlari, narkologik dispanserlar bilan aloqalarini yanada yaxshilashi va hamkorlikdagi faoliyatlarini samarali amalga oshirishlari voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining oldini olishda muhim omil sanaladi.

Voyaga yetmaganlarning normadan og’uvchi xulqi bo’yicha zamonaviy perventiv-korreksion Voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikning oldini olish va ularni qayta tarbiyalashda psixologiya va pedagogika fanlarining o’rni va roli beqiyos. Psixologik-pedagogik tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, profilaktik chora- tadbirlarni yaxshilash orqali har 10 ta jinoyatdan 7 tasining oldini olish mumkin ekan. Jinoyatchilikning oldini olish, ayniqsa, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish masalasiga har qachongidan ham ko’proq e’tibor qaratilishini davrning o’zi talab qilmoqda. O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida»gi 1991-yil 20-noyabr va «Voyaga yetmaganlar nazoratsizligi va huquqbuzarliklarining profilaktikasi to’g’risida»gi 2010-yil 7-yanvar qonunlarida voyaga yetmagan huquqbuzarlarga maxsus tarbiya muas-sasalarida ijtimoiy yordam ko’rsatish zarurligi o’z aksini topgan. Shu ma’noda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishda eng avvalo jinoiy xulqning ijtimoiy-psixologik, pedagogik va kriminologik xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. Voyaga yetmaganlarda ilk marotaba jinoiy xulq og’ishlarining kelib chiqishi haqida atoqli psixolog olim L. V. V ы godskiy juda to’g’ri fikrni bildirgan. Uning fikricha: «Tarbiyasi qiyin o’smir shaxsi tuzilishining murakkabligi tabiiy ravishda berilmagan, aksincha, ijtimoiy turmush voqea-hodisalari, shaxslararo munosabatlar nosog’lomligidan kelib chiqadi. Shaxs va jamiyat o’rtasidagi nizolar, ta’lim-tarbiya tizimida yo’l qo’yilgan kamchiliklar tarbiyasi qiyin o’smirlarni shakllantiradi» 6 7 . 6 Выготский Л.С. Развитие высших психологических функций. – М., 7 . – С. 169. 2 Короткова Т.И. К вопросу о причинах антиобщественного поведения людей и подростков. – М., 1988. – С. 367.

Tadqiqotchi T. I. Korotkova voyaga yetmaganlarda jinoiy xulq hamda ushbu xulqning psixologik mexanizmlari o’rtasidagi bog’lanishni aniqlashga harakat qiladi va voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi motivlarini quyidagi guruhlarga bo’lib ko’rsatadi: 1) yosh davri xususiyatiga xos bo’lgan jismoniy faollikning o’sishi (har narsani urush-janjalga taqash); 2) salbiy xarakterga ega bo’lgan vaziyatli hissiy kechinmalar va shu kechinmalarga bog’liq holda namoyon bo’ladigan va uning yo’qolishi bilan barham topadigan boshqa holatlar; 3) salbiy hayotiy sharoitlarning uzoq muddatli ta’sir etishi natijasida paydo bo’ladigan salbiy kechinmalar. G’ayriijtimoiy xulqning psixologik manbalari sifatida tadqiqotchi bolalar va o’smirlarda irodaviy va axloqiy sifatlarning qat’iy shakllanmaganligi tufayli o’zlarining hissiyotini jilovlay olmasliklarini keltirib o’tadi 2 . Voyaga yetmaganlarning jinoyat yo’liga kirib qolish sabablarini o’rganish bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot so’rovi natijalariga ko’ra, «umumiy hisobda taxminan 30 foizi ota-ona, 25 foizi maktab, 20 foizi ichki ishlar organlari, 25 foizi televideniye, videoni aybdor deb javob berganlar» 8 . Vaholanki, «51,1 foiz holatlarda voyaga yetmaganlarning otaonalari, do’stlari, 27,2 foiz holatlarda o’qituvchilar, 22,4 foiz holatlarda qo’ni-qo’shnilari ularning yomon ishlar bilan shug’ullanayotganliklarini bilganlar. Ammo ularga qonuniy chora ko’rish yuzasidan hech qanday ish olib bormaganlar» 9 . Voyaga yetmaganlar orasida salbiy axloqiy sifatlarni shakllantiruvchi qo’yidagi omillar mavjud: 1) oilaning ta’siri (muhit, qo’pollik, ichkilik ichish va hokazo); 8 Тоҳир Малик. Жиноятнинг узун йўли (Ким айбдор?). – Т., 2004. – 14-б. 9 Зарипов З.С. Вояга етмаганларнинг гуруҳий жиноятчилиги ва унинг олдини олишга қаратилган айрим чоралар // Ички ишлар органларининг жамоат хавфсизлигини таъминлаш ва жиноятчиликка қарши кураш фаолиятини такомиллаштириш: Илмий-амалий конференция материаллари. – Т., 2001. – 18– 21-б.

2) atrofdagilarning ta’siri (o’qishiga, turmush tarziga va hokazo); 3) bo’sh vaqtning ko’pligi, foydali mehnat bilan shug’ullanishni xohlamasligi; 4) G’arb madaniyatining turmush-tarziga ta’siri. Voyaga yetmaganlar orasida kriminogen vaziyatlarni shakllantirishga ta’sir qiluvchi omillar: • nazoratning uzoq vaqt yo’qligi; • balog’at yoshiga yetmaganlar nazoratidagi sustkashlik;  o’quv-tarbiyaviy ishlardagi e’tiborsizlik; • ishga joylashtirish va tarbiyadagi sustkashlik; • ichki ishlar organlari xodimlarining balog’at yoshiga yetmaganlar orasida olib boradigan ishlaridagi kamchiliklar. Shu nuqtai nazardan voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar tabiatini tushunish uchun avvalo ularning boshlanish davrini, uning obyektini hamda jinoiy xulqqa ega bo’lgan shaxsga qanday ta’sir ko’rsatish kerakligini bilib olish talab etiladi. Ushbu masalani yechish uchun tabiiy ravishda shaxsning ko’rsatayotgan vajiga aloqador bo’lgan ma’lumotlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Jinoiy xulq qaysidir ma’noda shaxsning umumiy yo’nalishi va vaziyat o’rtasidagi o’zaro aloqaga bog’liq bo’ladi. Voyaga yetmaganlar shaxslarda xulq og’ishlari va jinoyatchilik o’z motivi mazmuniga ko’ra «anglanmagan motiv», «moddiy-maishiy sharoitga o’chlik va ochko’zlik», «do’stlar oldida obro’ orttirish», «qasos va o’ch olish», «o’zini ko’rsatishga intilish» asosida sodir etilayotganligi kuzatiladi. O’z navbatida, voyaga yetmaganlarda normadan og’uvchi xulq jarayoni shaxs xususiyatlari bilan tashqi muhit voqea-hodisalari o’rtasidagi murakkab bog’lanishli holat hisoblanadi. Bu jarayonda o’smir shaxsi subyekt sifatida tashqi muhit axborotlarini qabul qiladi va qayta ishlaydi. Obyekt sifatida esa tashqi muhit voqea-hodisalari shaxsga ta’sir etuvchi element sifatida ifodalanadi. Voyaga yetmaganlarda normadan og’uvchi xulq-atvor deganda, jamiyatda o’rnatilgan tartib-intizom, qonun normalariga rioya etmasdan o’zi anglagan va anglamagan holda bu tartib-qoidalarni buzish tushuniladi.

Voyaga yetmagan shaxslarda normada og’uvchi xulqning namoyon bo’lishi: 1) boshqalar oldida o’zining kuchliligini namoyish etish (jismoniy jihatdan); 2) o’zgalarni (tengqurlarini) kamsitish; 3) o’zlarini salbiy tomonlarini, men ligini ataylab namoyish etish; 4) jamoat ishlarida qatnashmasligi va o’qimasligini ko’z-ko’z qilish. Voyaga yetmaganlar orasidagi normadan og’uvchi shaxslar spirtli ichimliklarga, chekishga, oiladan chiqib ketishga, oilaviy janjallarga moyil bo’ladilar. Bunday shaxslarni tarbiyalashda profilaktik ishlarni tashkil qilish shart, bu quyidagi profilaktik tadbirlar shaklida bo’lishi mumkin: • xulqida normadan og’ishga moyilligi bor shaxslarni maktabda, jamoat joylarda o’zini namoyon qilishiga yo’l qo’ymaslik; • profilaktika inspektori bilan maktab , litsey ma ’ muriyati o ’ rtasidagi hamkorlik bir tizimga ega bo ’ lishi ; • normadan og’ishga moyilligi bor shaxslar doimo nazorat ostida bo’lishi; • huquqbuzarlikka moyilligi bor, ma’muriy nazoratdagi shaxslar bilan profilaktik ishlar olib borish; • yakka tartibda profilaktik-tarbiyaviy ishlarni olib borish; • ishontirish ishlarini majburlash ishlaridan ustun qo’ya olish; • xulqida og’ishni yuzaga keltiradigan omillarni o’rganish va bartaraf etish zarur. Jinoyatchilik xulqiga ega bo’lgan voyaga yetmaganlar o’rtasida olib boriladigan tarbiyaviy tadbirlarning samaradorligini oshirishda ularda faol hayotiy nuqtai nazarlarni shakllantirish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasida o’zaro yaqinlik va sog’lom psixologik muhitni yaratish lozim. Chunki xulq og’ishining kelib chiqishida shaxsning individual-psixologik xususiyatlarining o’rni kattadir. Shu ma’noda jinoiy xulq xususiyatlariga ega bo’lgan voyaga yetmaganlar bilan olib boriladigan prixokorreksion (tuzatish) ishlarni ularning ongi va ma’naviy dunyoqarashini o’zgartirishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Ya’ni,

uning xulq-atvoridagi salbiy illatlarga nisbatan mustahkam immunitetni shakllantirish zarur. Bu o’smirni ongli ravishda salbiy xatti-harakatlardan tiyadi. Profilaktik tadbirlar huquqbuzarlikning ijtimoiy xavfliligiga qarab olib boriladi va shunga qarab pedagogik ta’sir etish usullari tanlanadi. Masalan, huquqbuzarlik yo’nalishini o’zgartirish mumkin. Buning uchun turli tarbiyaviy vositalardan foydalaniladi, maqsad ularning xatti-harakatida ijobiylikni yuzaga keltirishdir. Huquqbuzarlik yo’nalishini ijobiy tomonga yo’naltirishda guruhdagilar o’rtasidagi munosabat o’zgartirilmaydi, balki asta-sekin javobgarlik hissi shakllanadi, qo’pollik asta-sekinlik bilan yo’qolib boradi. Voyaga yetmagan huquqbuzarlarga ta’sir ko’rsatishning quyidagi to’rtta asosiy usuli mavjud: 1) guruh yetakchisiga ta’sir qilish orqali; 2) guruhga ta’sir qiluvchi so’zga ustomon shaxs orqali; 3) jamoa orqali; 4) jamoadagi hurmatli , obro ’- e ’ tiborli shaxslar orqali . Voyaga yetmaganlarda normadan og ’ uvchi xulqning oldini olishda yakka tartibdagi tarbiyaviy ishlarning , ayniqsa , huquqiy , axloqiy , mehnat , vatanparvarlik ishlarining roli katta . Xulqida og ’ ish bo ’ lgan shaxslarda ko ’ proq guruh - guruh bo ’ lib huquqbuzarlik sodir etishga moyillik kuchli bo ’ ladi . Shuning uchun bu guruhlar orasida «yetakchilarni» aniqlash va ularning soxta «obro’»lilarini fosh qilish kerak. Voyaga yetmaganlar orasida yakka profilaktik suhbatlar olib borishda ularning psixologiyasiga xos qo’yidagi fazilatlarga e’tiborni qaratish kerak: tez xafa bo’lib qolishi, xavotirga tushib qolishi, qasos olishga moyilligi, o’jarligi, boshqalarga o’xshashga harakat qilishi va hokazo. Voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklarning oldini olishda qo’yidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi: 1) voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi asosan 14–17 yoshga to’g’ri kelayotganligini inobatga olib, aynan shu yoshdagi shaxslar o’rtasida hamda

ular o’qiydigan ta’lim muassasalarida profilaktik chora-tadbirlarni kuchaytirish; 2) voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi asosan tungi soat 22–23 va undan keyingi vaqtlarda amalga oshirilayotganligini inobatga olib, nazoratni kuchaytirish. 3) normadan og’ish, jinoiy xulqqa ega bo’lgan voyaga yetmagan shaxslarda ruhiy beqarorlik, o’zgaruvchanlik, affekt holatiga moyillik xususiyatlarining yaqqol ifodalanganligidan kelib chiqib, ular shaxsini sog’lomlashtirish maqsadga muvofiqdir. Bunda ular yashayotgan oila va ijtimoiy muhitni sog’lomlashtirish, shaxslararo sog’lom munosabatni vujudga keltirish ishlarini olib borish; 4) kriminogen xulqli oilalarni aniqlash, ularda tarbiya-lanayotgan bolalar va o’smirlar ahvolidan xabardor bo’lish; 5) profilaktika inspektori orqali ko’chadagi muhitga ta’sir qilish. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, voyaga yetmaganlarda muloqotga ishtiyoq baland bo’ladi. Bunday holatda voyaga yetmaganlarga obro’li odamlarning ta’siri yuqori bo’lishi mumkin. Profilaktik tadbirlarda eng qiyini voyaga yetmagan shaxslarda o’zini o’zi tarbiyalash hissini uyg’otishdir. Chunki o’zini o’zi tarbiyalash oldingi salbiy xatti- harakatiga qarshi borishdir. O’zini o’zi tarbiyalash vaqt, eng asosiysi, iroda talab qiladi. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «bizning kelajagimiz, eng katta ishonchimiz, madad tayanchimiz – bu o’sib kelayotgan yosh avloddir. Men o’zim taqdirimni ham, mamlakatimiz va mustaqilligimiz taqdiri va kelajagini ham ana shu yoshlar qiyofasida, ularning pok qalbi, erkin tafakkuri, mustahkam irodasi va dunyoqarashida ko’raman» 10 , degan so’zlari alohida ahamiyat kasb etadi. 10 Каримов И. А. Миллат қудрати –ҳамжиҳатликда // Халқ сўзи. – 1999. – 27 март.

Oilaviy notinchlik va uning jinoiy xulq shakllanishiga ta’siri Oiladagi nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit nafaqat zo’ravonliklarning, balki og’ir va o’ta og’ir jinoyatlarning sodir etilishini ta’minlovchi asosiy omil hisoblanadi. Zero, «hech kim onadan jinoyatchi bo’lib tug’ilmaydi. Jinoyatchilik noma’qbul ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-axloqiy muhitdagina ildiz otishi mumkin» 11 . Ma’lumki, oiladagi nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit sabablarini o’rganish borasida turli davrlardan boshlab har xil soha mutaxassislari tomonidan qator tadqiqotlar olib borilgan. Bu muammoga bag’ishlangan ilmiy izlanishlar esa, asosan, har bir millat mentaliteti, o’sha jamiyatda ustuvor bo’lgan oilaviy qadriyatlar, urf-odatlar va marosimlar doirasida turli tadqiqotlarning predmeti bo’lib kelgan. Zero, oilada tarbiyalanayotgan farzandlarning shakllanishi oila a’zolari o’rtasida vujudga keladigan barqaror, sog’lom ijtimoiy munosabatlarga bog’liq. Professor G’. B. Shoumarov ilmiy izlanishlarida oila va oilaviy munosabatlardagi nosog’lom psixologik muhitning bola xulqi-atvoriga ta’siri, xulq og’ishining kelib chiqishida shaxsning individual-psixologik xususiyatlari, ruhiy tanglik va affektiv holatlarning bolalar va o’smirlarda xulq og’ishining kelib chiqishiga ta’siri masalasi batafsil yoritilgan. Olimning ta’kidlashicha, oiladagi nosog’lom psixologik muhit nafaqat erxotin o’rtasidagi nizolarni, balki bolalar ruhiyatidagi, xulq-atvoridagi o’zgarishlarni ham keltirib chiqaradi. Oilada ota- onalarning o’z hayot tashvishlari bilan bo’lib, bolalar faoliyatini nazorat qilmasliklari hamda ularni ijtimoiy foydali faoliyatga yo’naltirmasliklari bolalarda xulq og’ishining kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Shuningdek, oilaviy tarbiyaning ta’sirchanlik roli, ota-onaning shaxs sifatida ibrat ko’rsata olmasligi, ularning noaxloqiy xulq-atvorga ega bo’lishlari bolalar va o’smirlarda xulq og’ishining kelib chiqishiga sabab bo’ladi 12 . 11 Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4. – Т., 1996. – 147-б.

Ta’kidlash joizki, shaxsning ma’naviy shakllanishi, inson shaxsining poydevori oilada quriladi. Inson o’zini o’rab olgan dunyo to’g’risidagi dastlabki bilimni, yaxshi va yomon axloq normalari haqidagi dastlabki tasavvurni, birinchi tarbiyaviy saboqni oilada oladi, shaxs sifatida dastlabki qadamni oilada qo’yadi. Shuning uchun inson tarbiyasi u tug’ilgan kundan boshlanmog’i lozim. Chunki oila bolaga muayyan g’oyaviy- siyosiy qarashlar asoslarini singdiradi, bola oilada axloq normalarini bilib oladi va ularni o’zlashtiradi, undagi dastlabki ko’nikmalar va xulq-atvor namunalari oilada shakllanadi hamda bolaning xarakterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar ─ yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir. Shunday ekan, tarbiyaning asosiy o’zagiga oilada poydevor quriladi va bu tarbiya uning butun umri davomida berilgan boshqa ta’lim-tarbiyaga o’z ta’sirini o’tkazadi. Tadqiqotchi M. Yo’ldoshev-ning fikricha, «tarbiyadan gap ochishdan ilgari oila va undagi ruhiy muhit haqida gap yuritish lozim bo’ladi» 13 . Ma’lumki, oiladagi muhit shaxsning shakllanishida o’zining ijobiy yoki salbiy ta’sirini ko’rsatadi. Buni ortiqcha izohlashga hojat yo’q, chunki hayot sinovlari buni ko’rsatib turibdi. Oiladagi nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit nafaqat oilada tarbiyalanayotgan farzandlarning, balki oila a’zolarining axloqqa zid xatti- harakatlar sodir etishiga va ular o’rtasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar jarayoniga ta’sir etadi. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, huquqbuzarlik sodir etgan voyaga yetmaganlarning 42–45 foizi ota-onasi ichkilikbozlikka berilgan, muntazam ravishda janjal va nizolar kelib chiqadigan nosog’lom oilada yashagan 14 . 12 Qarang: Шоумаров Ғ.Б. Вояга етмаган жиноятчилар билан ишлашнинг психологик масалалари // Таълим тизимида психологик хизмат: муаммолар, ечимлар. –Термиз, 2002. – 7–9-б. 13 Йўлдошев М . Оилада руҳий муҳит ва унинг тарбияга таъсири. –Т., 2004. – 5-б. 14 Qarang: Исмаилов И. Вояга етмаганлар жиноятчилигига қарши кураш чоралари ҳақида // Мустақил Ўзбекистон: фалсафа ва ҳуқуқ

«Ota-onalar tomonidan zulm ko’rsatilgan bolalar va o’smirlar» dasturi asosida ishlagan bir guruh amerikalik psixiatrlar tomonidan 76 ta zolim ota-ona shaxsi o’rganilganda ularning faqat 7 foizi ruhiy sog’lom bo’lib, qolganlari, ya’ni 25 foizi ichkilikka ruju qo’yganlar, 68 foizi esa jamiyatga zid turmush tarzi yurituvchi shaxslar ekanligi aniqlangan. Hayot tajribasi va kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, nafaqat oilada sodir etiladigan har qanday g’ayriijtimoiy hodisalarning, balki har qanday jinoyatning sodir etilishida oila muhitining ta’siri bo’ladi. Ayniqsa, otaonaning salbiy axloqi oila muhiti va farzandlar tarbiyasiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Oiladagi bunday nosog’lom muhit jinoiy xatti-harakatlar sodir etilishiga olib keladi. Shu o’rinda bir misol keltiramiz, A. M. Xodjimuhamedov 2009-yilning 9-sentabr kuni soat taxminan 12 00 larda o’z uyida o’g’li A. A. Xodjimuhamedov bilan o’zaro janjallashib qoladi. O’g’li «menga aql o’rgatmang» deb otasini ko’kragidan itarib, jahlini chiqaradi, A. M. Xodjimuhamedov o’g’lini qo’rqitib qo’yish maqsadida oshxona pichog’i bilan uning ko’krak qismiga urib, hayot uchun xavfli bo’lgan og’ir tan jarohati yetkazgan. Ta’kidlash joizki, ijtimoiy shart-sharoitning jinoiy xulq-atvor bilan aloqasi murakkab xususiyat kasb etadi 15 . Ba’zi hollarda bunday xulq-atvor jinoyat sodir etilishiga olib keladi. Nosog’lom oila muhitining ta’siri u yerda o’sib kelayotgan voyaga yetmaganlar tarbiyasiga tahdid soluvchi xavf desak, mubolag’a bo’lmaydi. Chunki har qanday jinoyatning ijtimoiy xavfi, Ch. Bekkariyaning mashhur «Jinoyat va jazo» asarida yozilganidek, millatga yetkazgan zarari bilan belgilanadi. Jinoyatning ijtimoiy xavfi faqat muayyan shaxsga yoki boshqa bir obyektga yetkazilgan moddiy yoki ma’naviy zarar bilan emas, balki butun jamiyatga ta’sir qiladigan salbiy oqibatlari bilan o’lchanishi lozim. Oila hayotiga zo’ravonlikning, ayniqsa, uning jinoiy ko’rinishlarining kirib kelishi oila tarbiyasining axloqiy, insonparvarlik asoslarini buzadi, bolalar qarovsizligi va nazoratsizligini фанларининг долзарб муаммолари. –Т., 1994. – 275-б. 15 Qarang: Абдурасулова Қ.Р. Профилактика – тарбиявий чора-тадбирлар асоси // Воla va zamon. – 2008. – №14. – 24-б.

kuchaytiradi, voyaga yetmaganlarning spirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalari iste’mol qilishga olib keladi, fohishabozlikka va jinoiy faoliyatga jalb etilishini faollashtiradi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, oilada zo’ravonlik sodir etilishini taqozo etuvchi va uni ta’minlovchi kriminogen omillar bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, oiladagi nosog’lom turmush tarzi oqibatida vujudga kelgan salbiy odatlarning natijasidir. Ma’lumki, inson ijtimoiylashuvi jarayonida oila individga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatishi, uning muayyan ijtimoiy qiyofasini shakllantirishi lozim. Oiladagi muhit shaxs shakllanishida o’zining ta’sirini o’tkazishi bilan birga, unda ma’naviy-axloqiy fazilat va xususiyatlarning rivojlanish jarayonini ta’minlaydi. Olima Q. R. Abdurasulova ta’kidlaganidek, «insonning his-tuyg’ulari va fikrlari, aqliy va ma’naviy xususiyatlari uning rivojlanish va yashash sharoitlari bilan belgilanadi» 16 . O’tkazilgan tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, oila shaxsni ijtimoiy hayotga tayyorlash, ma’naviy va axloqiy tarbiyalash, shaxslar bilan bo’ladigan ijtimoiy munosabatlar jarayonida o’zini tutish kabi insoniy sifatlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, oilada qanchalik inoqlik, bir-birini tushunish kabi xislatlar mavjud bo’lsa, u oiladan ma’naviy barkamol insonlar yetishib chiqadi. Insoniyat tarixi qaysi jamiyatda, millatda, oilada ota-onaga, bolalarga hurmat ko’rsatuvchi urfodatlar mavjud bo’lsa, shu yerda jinoyatchilik darajasi past ekanligidan dalolat beradi. Chunki oila o’zining tarbiya qilish, ishontirish va jazolash, g’ayriijtimoiy xatti-harakatlarning oldini olish tizimiga ega. Sh. M. Hikmatov ta’kidlaganidek, qonunga yoki qonun ijrosiga putur yetkazadigan, unga rioya qilishga to’sqinlik qiladigan omillarni oilalardan izlash lozim 2 . Zotan, har qanday huquqbuzarlikning kelib chiqishida oiladagi nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit muhim rol o’ynaydi. 16 O‘sha joyda. 2 Qarang: Ҳикматов Ш.М . Аёл, оила ва жамият: Илмий-амалий конференция материаллари. – Т., 2007. – Б. 29.

Olim Y. M. Antonyanning ta’kidlashicha, har tomonlama sog’lom oilalarga nisbatan nosog’lom oilalarda jinoyatchilar 9–10 marta ko’p yetishib chiqadi. Bunday oilalardagi nosog’lom muhit oilada oila a’zolari o’rtasida janjal, kelishmovchiliklar yoki shaxsda g’ayriijtimoiy qarashlarni shakllantiradi. Shaxsda tajovuzkorlikning shakllanishi oilada ziddiyatlar (urush-janjallar, mojarolar), zo’ravonliklar, zo’ravonlik bilan jinoiy xulqatvor borasida ibrat ko’rsatish (ichkilikbozlik, shafqatsizlik) va boshqalarga olib keladi. Agar zo’rlik er-xotinlar (birga yashovchilar) o’rtasida mavjud bo’lsa, u, odatda, haqiqiy yoki soxta rashk, o’ch olish bilan bog’liq holatlar natijasida shakllanadi 17 . Shaxsda zo’ravonlikni shakllantiruvchi, salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlar rivojlanishini ta’minlovchi omillar ko’pincha oiladagi shaxslar ta’sirida vujudga keladi. Shuningdek, oiladagi nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit kriminogen vaziyatlarni keltirib chiqaradi. Xususan, tadqiqot davomida o’rganilgan jinoyat ishlari tahliliga ko’ra, 42 foiz jinoyat sodir etgan shaxslarning oilasida nosog’lom muhit hukmron bo’lgan, 27 foiz oiladagi shaxslar o’rtasida adovatning mavjud bo’lganligi va faqatgina 14 foiz holatda bu jinoyatlar tasodifiy sodir etilganligi ma’lum bo’ldi. Ushbu oilalarda nosog’lom muhit oqibatida yuzaga kelgan nizo yoki adovatning jinoiy yo’l bilan hal etilishi natijasida oilalarda jinoiy zo’ravonlik jinoyatlari sodir etilgan. Bu shundan dalolat beradiki, bu oilalarda nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit hukmronlik qilgan, shaxslar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlar samimiy bo’lmagan, ayniqsa, kelishmovchilik va janjallar ularning kundalik oila-turmush jarayonida odatiy holga aylangan. Oilalardagi g’ayritabiiy, axloqqa zid bo’lgan munosabat, nizo, janjal va kelishmovchiliklar, oila a’zolari o’rtasida bir-biriga nisbatan qo’pollikning mavjudligi nosog’lom muhitning vujudga kelishini ta’minlaydigan omillar sanaladi. Ushbu holatlar tashqaridan ahil ko’ringan oilalarga ham xos bo’lib, ularni o’z vaqtida aniqlash va kuchsizlantirish choralarini amalga oshirish lozim. 17 Qarang: Ҳамидов Ф.А. Оилада содир этиладиган оғир жиноятларнинг олдини олиш масалалари // Ҳуқуқ –Право–Law. – 2002. – № 2. – 40-б.

Ta’kidlash joizki, oilada sodir etiladigan jinoyatlar o’ziga xos sabablarga egaligi bilan boshqa jinoyatlardan ajralib turadi. Hozirgi kunda oilada sodir etilayotgan zo’ravonliklarning asosiy qismi muntazam ravishda ichkilikbozlikka ruju qo’ygan shaxslar va ishsizlar tomonidan sodir etilmoqda. Bunday noxush holatlarga chek qo’yish, to’g’rirog’i ularning oldini olish uchun, avvalo, oila mustahkamligi va barqarorligiga, uning to’liq va mukammal bo’lishiga erishish, oilada sog’lom ma’naviy muhitni shakllantirish lozim. Zero, oiladagi sog’lom ma’naviy muhit, odamiylik, insonparvarlik munosabatlari unda tarbiyalanayotgan farzandlarning ijtimoiy ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, oila mustahkamligini ta’minlashga xizmat qiladi. Oila mustahkamligi birinchi navbatda oila muhitiga bog’liq. Oila muhiti asosini uning yadrosi bo’lmish er-xotin munosabatlari tashkil etadi 18 . Oilada er- xotin o’rtasidagi munosabatlar bola tarbiyasida muhim o’rin egallaydi. Shu bois, bolaning kamolotga yetishishida ota-onaning bu ishga mas’ul ekanligi xalqaro va milliy qonunchiligimizda belgilab qo’yilgan. Xususan, «Bola huquqlari to’g’risida»gi konvensiyaning muqaddimasida: «bolaning shaxsi, sog’lom va har tomonlama uyg’unlashgan holda kamoloti uchun u oila g’amxo’rligida, baxt, mehr-muhabbat va ongni tushunish vaziyatida o’sishi zarurligi» 19 e’tirof etilgan. Bu borada Prezidentimiz Islom Karimov aytganidek, «bolalarimizning qalbida go’zallik va ezgulikka intilishni kuchaytirish va shu asosda jamiyatimizning madaniy saviyasini oshirish biz uchun ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi» 20 . Oilada nosog’lom turmush tarzi shakllanishida oiladagi shaxslar o’rtasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarning o’rni beqiyos. Oiladagi nosog’lom muhitning shakllanish shart-sharoiti uning quyidagilar bilan chambarchas bog’liqligida namoyon bo’ladi: 18 Qarang: Буриева М. Оила ва унинг вазифалари. – Т., 1998. – 7–8-б. 19 Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция ва унинг Факультатив протоколлари / Ўзбекча нашри учун масъул муҳаррир А.Х. Саидов. – Т., 2009. – 12-б. 20 Qarang: Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичма-босқич ва барқарор ривожланишини таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз. Т.17. – Т., 2009. – 55-б.

1) oila muhitiga tashqi salbiy omillarning ta’siri; 2) qarindosh-urug’lar o’rtasida mehr-oqibat tuyg’ularining yo’qligi; 3) oilada oila a’zolarining spirtli ichimlik, giyohvandlik vositalari yoki tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishga odatlanganligi; 4) oila a’zolari o’rtasida doimiy janjal va kelishmovchiliklarning mavjudligi va hokazo. Nomaqbul turmush sharoiti ta’sirida shakllangan shaxsning salbiy axloqiy- ruhiy sifatlari va tashqi obyektiv holatlarning o’zaro ta’siri jinoiy xulq-atvorni vujudga keltiradi, bunda salbiy axloqiy-ruhiy sifatlar hal qiluvchi rol o’ynaydi 21 . Salbiy axloqiy sifatlar shaxsning jinoyat sodir etishiga ko’maklashuvchi va unga shart-sharoit yaratuvchi muhim omil hisoblanadi. Masalan, 1976-yilda tug’ilgan fuqaro M. turmush o’rtog’i J. tomonidan doimiy ravishda zulm ko’rib, haqoratlanib kelingan. Ushbu munosabat oqibatida kelib chiqqan o’zaro kelishmovchilik natijasida fuqaro M. oshxona pichog’i bilan qurollanib, eri J.ning ko’krak qismiga jismoniy kuch ishlatish orqali pichoq bilan og’ir tan jarohati yetkazgan 22 . Ayrim kriminologik adabiyotlarda oiladagi nosog’lom muhit ta’sirida huquqbuzarlik sodir etuvchi shaxslar quyidagicha tavsiflanadi: 1) shaxsning umumiy yo’naltirilganligiga zid bo’lgan, ya’ni hayotiy vaziyatlar bilan tasodifiy (25–30%); 2) umumiy shaxsiy yo’naltirilganlik beqarorligini hisobga olib bashorat qilinadigan, biroq sabab va vaziyat nuqtai nazaridan tasodifiy (25–30 %); 3) shaxsning umumiy-salbiy yo’naltirilganligi bilan, ammo jinoiy yo’naltirilganlikka borib yetmagan (30–40 %); 4) shaxsning jinoiy yo’naltirilganligi natijasi bilan (10–15 %). Nosog’lom oiladagi ijtimoiy-ruhiy muhit ta’siri ostida zo’ravonlik quyidagi kriminogen nizoli holatlarda aks etadi: 21 Qarang: Бабаяров М.А. Ёшларни ҳуқуқий тарбиялаш муаммолари // Мустақиллик йилларида юридик фан ва амалиётнинг ривожланиши: Илмийназарий конференция материаллари. – Т., 2002. – 49–51-б. 22 Qarang: Jinoyat ishlari bo‘yicha Namangan shahar sudi arxivining 1|271- sonli jinoyat ishi.

• uzoq davom etgan va kuchli nizoning jinoyatchi shaxs tashabbusi bilan hal etilishida; • jabrlanuvchining nizo keltirib chiqaruvchi xatti-harakati natijasida; • jinoyatchi va jabrlanuvchining axloqsiz hayot tarzi oqibatida; • jabrlanuvchining huquqqa xilof qilmishi natijasida to’satdan vujudga kelgan stress holati oqibatida; • jinoyatchi shaxsning ichki shaxsiy nizosini hal etish jarayonida. Ma’lumki, inson hayoti davomida o’zini o’rab turgan ijtimoiy muhit ta’siri ostida bo’ladi. Shu boisdan ham uning shakllanishi jarayonida ma’lum kriminogen omillar unga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilib, inson shaxsida ijobiy yoki salbiy xususiyatlar shakllanadi va rivojlanadi. Oiladagi muhitning salbiy ta’siri voyaga yetmagan yoshlarning mavjud munosabatlarga o’ta ta’sirchan bo’lishi oqibatida jinoiy ishlar sodir etish ehtimoli bilan xarakterlidir. Shaxsning salbiy shakllanishini ta’minlovchi axloqqa zid omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) biologik (nasldan-naslga o’tuvchi xususiyatlar); 2) oiladagi ma’naviy-ruhiy muhitning zaifligi; 3) oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar; 4) axloqqa zid bo’lgan xatti-harakatlar; 5) oiladagi shaxslar o’rtasida g’ayriijtimoiy munosabatlarning mavjudligi; 6) doimiy ravishda nizo, janjal va kelishmovlikning mavjudligi; 7) oilada ota-onaning yoki boshqalarning g’ayriijtimoiy qarashlari; 8) oilada tarbiyaning yo’qligi; 9) milliy qadriyat va an’analarga hurmatsizlik bilan munosabatda bo’lish va hokazo. Bunday oilalardagi nosog’lom muhitning ta’siri oilaviy ajrimlarning ko’payishi, bolalar tarbiyasida kamchiliklar, shaxslararo o’zaro munosabatlar zamirida turli xil nizo va mojarolarni keltirib chiqaradi. Holbuki, qachonki oilada osoyishtalik va bir-birini tushunish, er-xotin va bolalar o’rtasidagi tenglik va

o’zaro bir-birini hurmat qilish hukmron bo’lsa, buni tabiatning durdonasi deyish mumkin 23 . Olimlarning ta’kidlashicha, oila muhitga xos bo’lgan shart-sharoitlar orasida shaxs shakllanadigan muhit alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, olim Y. M. Antonyan oiladagi zo’ravonlikning sababini ota-onaning farzandga mehr qo’ymaganligi, ularning tarbiyasiga e’tiborsizligi bilan izohlaydi. Muallifning fikricha, shaxsning bolalikda mehr-muruvvatdan mahrum qilinishi uning ruhiyatida bezovtalik, qo’rqinch, nafrat kabi hissiyotlarni shakllantiradi. Bu hissiyotlar ongsiz ravishda qayd etib boriladi va murosasiz xulq-atvorning, jumladan uning eng ashaddiy ko’rinishi – zo’ravonlikning shakllanishiga olib keladi 24 . Buning asosiy sababi oiladagi nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit hisoblanadi. Aslida, oilada ota yoki onaning o’z farzandiga bemehrligi yoki e’tiborsizligi yoxud nazoratsizligi ular axloqidagi nuqsonlarning bir ko’rinishidir. Nazoratsiz qolish salbiy muhit bilan qo’shilib, jinoiy xulqini vujudga keltiradi, natijada voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyatlar sodir etiladi 25 . Voyaga yetmaganlarning jinoyat olamiga kirishi jinoyat yoki huquqbuzarliklar sodir etish kabi salbiy illat paydo bo’lishiga olib keladi. Oilaviy hayot davomida ota yoki onaning farzand tarbiyasiga bo’lgan e’tiborsizligi ham oilada bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi. Buni ta’riflash, tushuntirish yoki izohlashga hojat yo’q. Shubha yo’qki, jamiyatda yuz beradigan barcha o’zgarishlar oilaga, oiladagi ma’naviy muhit, uning ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy darajasi esa jamiyatning ijtimoiyiqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotiga ta’sir qiladi 26 . Tabiiyki, bunday nosog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit 23 Qarang: Горниченко И. И., Хакимов Ш. Ш., Закирходжаев Ш. А. Откровенно о сокровенном. – Т., 1991. – С. 57. 24 Qarang: Антонян Ю. М . Причины преступного поведения. – М., 1992. – С. 114. 25 Каюмов А. А. Вояга етмаган қонунбузарлар ва уларнинг географик тавсифи // Конференция материаллари (2002 йил 14 ноябрь). – Т., 2003. – 187-б. 26 Qarang: Oila pedagogikasi. – Т ., 2007. – 22- б .

mavjud bo’lgan oilalarda muntazam janjal bo’lib turadi. Buning oqibatida shaxsning hayoti va sog’lig’iga qarshi qaratilgan og’ir jinoyatlar sodir etiladi. Mamlakatimizda «Bola huquqlari kafolatlari to’g’risida»gi qonunning qabul qilinishi ham bejiz emas. Chunki voyaga yetmaganlar huquqlarini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Ushbu qonunga asosan davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: bolaning hayoti va sog’ligini muhofaza qilish; bolaning kamsitilishiga yo’l qo’ymaslik; bolaning sha’ni va qadr qimmatini himoya qilish; bolalarning jismoniy, intellektual, ma’naviy va axloqiy kamol topishiga ko’maklashish; bolada huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirish; bolalarning ijtimoiy ko’nikmasiga, voyaga yetmaganlar o’rtasida huquqbuzarliklarni kamaytirishga ko’maklashish. 27 Shunday ekan, oilada sog’lom va ma’naviy-ruhiy muhitni shakllantirish har bir ota-onaning burchidir. Oiladagi ijobiy muhit bolaning ham fiziologik, ham ruhiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Ularning ma’naviy ehtiyoji oilada qancha to’liq qondirilgan bo’lsa, shaxsda kelajakda deviant xulq-atvorning shakllanish ehtimoli shuncha kam bo’ladi 28 . Bolaning tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar – yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir 29 . Q. R. Abdurasulova shaxsda salbiy xususiyatlar shakllanishiga olib keluvchi oiladagi noto’g’ri ma’naviy va axloqiy tarbiya berishning bir qancha obyektiv va subyektiv holatlar bilan belgilanishini tavsiflab, uning eng ko’p tarqalgan 27 Qarang: Ўзбекистон Республикасининг « Бола ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида » ги қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис палаталарининг ахборотномаси . – 2008. –№1. – 1- м . 28 Qarang: Қорахўжаева М . Х . Ёшларни баркамол инсон қилиб тарбиялашда бой маънавий меросимиздан фойдаланиш // Соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг илмий - услубий асослари : Илмий - амалий ва услубий конференция материаллари . – Т ., 2007. – 75–78- б . 29 Qarang: Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Т ., 2008. – 52-б.

quyidagilari obyektiv omillar qatoriga kirishini ta’kidlaydi: 1) oiladagi moddiy qiyinchiliklar; 2) ota-onaning ish yoki ro’zg’or yumushlari bilan qattiq bandligi. Bu bolalarni nazorat qilishni obyektiv tarzda qiyinlashtiradi; 3) oila to’liq emasligi (ota yoki onaning yo’qligi); 4) ota-ona ma’lumot darajasining pastligi, pedagogik bilimlarning yo’qligi; 5) oilada konfliktli vaziyatning mavjudligi 30 . Oila tarbiyasidagi pedagogik kamchiliklar ijtimoiy-psixologik va kriminologik sohada batafsil tahlil qilinadi. Xususan, farzandlarni lozim darajada tarbiyalay olmaydigan muayyan turdagi oilalarni ajratib ko’rsatishga turlicha yondashuvlar uchraydi. Farzandlarini tarbiyalashni bilmaydigan, tarbiyalash bilan shug’ullanmaydigan yoki obyektiv sabablarga ko’ra ularni to’g’ri tarbiyalay olmaydigan oilalar ajratib ko’rsatiladi 31 . Oilada nosog’lom turmush tarzi vujudga kelishida asosiy sababchi ota-ona deb ta’kidlash mumkin. Latviyalik olim I. E. Klotniyeks o’zining «Oiladagi psixologiya» kitobida oiladagi nosog’lom muhit oqibatida yuzaga keladigan nizolar orasidan bolaning ko’z o’ngida va uning ishtirokida ro’y beradigan nizolar xususida o’z fikr va mulohazalarini bildirgan. Uning fikricha, «oilaviy janjallar, nizolar salbiy emotsional reaksiyalarni keltirib chiqaradi va oiladagi psixologik muhitni buzadi» 32 . Nafaqat oilada sodir etiladigan nizo yoki janjal, balki oila a’zolarining barcha xatti-harakatlari shaxsga psixologik ta’sir etish orqali oila muhitining buzilishiga sabab bo’ladi. Buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiy: «Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi boshlang’ich asosiy kuch insoniylikdir. Shuning uchun ham, odamlar insoniyat turkumiga kirganliklari tufayli, o’zaro inoq, tinchlikda yashamoqlari lozim» 33 , deydi. Axloqiy-ma’naviy tarbiyaning maqsadi shaxsda 30 Qarang: Криминология: Дарслик / Масъул муҳаррир проф. М.Ҳ. Рустамбоев. – Т., 2008. – 71-б. 31 Qarang: Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности преступника. – М., 1975. – С.37–106; Бабаева М. М. Причины преступности и меры борьбы с ней. – М., 1974. – С.29–35; Сахаров А. Правонарушения подростка и закон. – М., 1987. – С. 60–103. 32 Клотниекс И.Э. Психология в семье. – М., 1991. – С 30–31. 33 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Т., 1993. – 187-б.

axloqiy fazilatlarni shakllantirish va uni rivojlantirish, yaxshi xulq-atvorga o’rgatish hamda ijobiy xatti-harakatlar, ko’nikma va odatlarni vujudga keltirishdan iborat. Psixolog M.K. Fyugnerova o’zining «Bolaning axloqiy tarbiyasi» maqolasida er-xotinning bola ko’z o’ngidagi obro’-e’tibori nimalarga bog’liq ekanligi borasida fikr bildirib, «to’g’ri tarbiya ota-onaning obro’e’tiborisiz ro’y bermaydi» 34 , deb ta’kidlaydi. Atoqli pedagog Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek, «tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir» 35 . Shunday ekan, oilada ma’naviy-ruhiy muhitni sog’lomlashtirishning eng asosiy omili bu tarbiya masalasidir. Shu bois, ota-ona oilada tarbiyalanayotgan farzandlarni yoshligidan boshlab ma’naviyaxloqiy sifatlarga ega bo’lib tarbiyalanishiga alohida ahamiyat berishi kerak. Bu esa, o’z navbatida, oilada oila a’zolari o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatib, shaxsda jamiyatga nisbatan g’ayriijtimoiy xulq-atvor va munosabatlar shakllanishining oldini olishni ta’minlaydi. Nosog’lom, muammoli hamda huquqbuzarlik sodir etishga moyil bo’lgan oilalar bilan ishlashning pedagogik xususiyatlari Oilashunos mutaxassislar, pedagog-psixologlar, qolaversa, har bir otaona oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi, oilada yuzaga kelishi mumkin bo’lgan o’zgarishlar haqida bilishi; oilaning mustahkamligini ta’minlovchi bilim va malakalarga ega bo’lishi; oilaviy hayotni o’ziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan tarzda talqin eta olishi; muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan oqilona (oila va uning mustahkamligiga ta’sir etmagan holda) chiqa olishi; oilani 34 Qarang: М. К. Фюгнерова. В кн.: Хрестоматия по этике и психологии семейной жизни: Учеб. пос. / Сост. И.В. Гребенников, Л.В. Ковинько . – М., 1986. – С. 261–271. 35 Qarang: Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Т., 1992. – 14-б.

o’rganuvchi psixologik tashxis metodikalari bilan ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni to’g’ri talqin eta olishi kerak. Davlatimiz tomonidan oilani mustahkamlash borasida bir qator amaliy ishlar qilindi va qilinmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining butun bir bobi (24-bob) oilaga bag’ishlanganligi buning yaqqol misolidir. Konstitutsiyasining 63-moddasida: «Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega» deyiladi. Zero, har bir oqil insonning va jamiyatimizning muqaddas vazifasi, aytish mumkinki, hayotning ma’nosi qobil farzandlar o’stirish, ularni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan mukammal qilib tarbiyalash, kamolini ko’rish, ota-onasiga, Vatanga sadoqatli kishilar etib voyaga yetkazishdan iboratdir. Lekin taajjublanib aytmoqchimanki, bu masalalar bilan oilalar samarali tarzda shug’ullanmayapti. Biz inson ulg’ayib, faol turmushga kirishib, jinoyat qilganda yoki qonunni buza boshlagandagina u sodir etgan huquqbuzarliklarning oqibatlari bilan «muvaffaqiyatli» kurasha boshlaymiz 36 . Nosog’lom, muammoli, huquqbuzarlikka moyil bo’lgan oilalarning pedagogik-psixologik xususiyatlarini bir qator olim (E. G’oziyev, G’. Shoumarov, B. Qodirov, Sh. Baratov, N. Sog’inov, R. Maxmudov, X. Yo’ldoshev, M. Ochilov, S. Normurodova, M. Ismoilov va boshq.) lar ilmiy jihatdan tadqiq qilganlar. O’tkazilgan tadqiqotlar voyaga yetmaganlar jinoyatlarining kelib chiqish sabablari oiladagi tarbiyaga, ota-onalarning farzandlar tarbiyasida noto’g’ri tarbiya usullaridan foydalanganliklariga, oilaviy tarbiyadagi nuqsonlarga, ijtimoiy muhitga, jumladan maktab, mahalla, tengqurlari davrasida nosog’lom muhitning mavjudligidan dalolat beradi. Shuni alohida qayd etish kerakki, jamiyatda oilalarning ajralishi natijasidan eng ko’p ruhiy aziyat chekadigani bolalardir. Ajralib ketayotgan oilalarda tarbiyalanayotgan bolalarga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillarning paydo bo’lishi yoki tashqi salbiy omillar ta’siridan himoyalanish imkoniyatlarining yo’qolishi 36 Qarang: Каримов И.А. Адолат – қонун устуворлигида // Халқ сўзи. – 2001. – 31 авг.

ehtimoli katta bo’ladi. Chunki ajrashishgan oilalarda ota yoki onaning yo’qligi ba’zan bolaning kamroq nazorat ostida bo’lishiga, moddiy va ma’naviy muammolarga duch kelishiga hamda bolaning manfaatlari, qiziqishlari va dunyoqarashining keskin o’zgarishiga sabab bo’ladi. Bu ilmiy tadqiqotlarda ham o’z aksini topgan bo’lib, ajrashishgan oilalardagi bolalarning giyohvandlik vositalarini iste’mol qilishi, huquqbuzar shaxslar safiga qo’shilish ehtimoli yuqori bo’lishi aniqlangan. Shu ma’noda ota-onalar o’rtasidagi doimiy janjal bolaga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Serjanjal oilalarda o’sayotgan bolalar darsni o’zlashtira olmaydi, oqibatda ularda ruhiy tushkunlik kayfiyati paydo bo’ladi. Tabiiyki, muntazam janjal bo’lib turadigan oilalarda tarbiyalanayotgan bolalar asabiy, ruhan zaif bo’lib qoladi. Ular g’ayritabiiy, hatto g’ayriqonuniy ishlarga qo’l urushdan qo’rqmaydilar 37 . Voyaga yetmaganlar shaxslarning 36,8 foizi nosog’lom oilalarda tarbiya ko’rgani, nosog’lom oilalarda jinoyatchilar sog’lom oilalarga nisbatan 10 marotaba ko’p yetishib chiqishi tadqiqotlarda keltirilgan 38 . Shuni alohida qayd etish lozimki, bu ma’lumotlar haqiqiy holatni ko’rsatmaydi, chunki uning profilaktik hisobga kirmay qolgan latent qismi ham mavjud. Aksariyat hollarda huquqbuzarlik sodir etgan o’smirlarning ota-onalari bilan suhbat o’tkazilganda, ular aybning barchasini jabrlanuvchining o’ziga yuklab qo’yadilar, bu esa, o’z navbatida, o’smirning nosog’lom oilada tarbiyalanganligi va oilada ota-onaning bola tarbiyasiga yetarli darajada e’tibor bermaganligini ko’rsatadi. Vaholanki, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasida ota-onalar o’z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburligi belgilab qo’yilgan. Biroq, bu qoida: bolalarni me’yoridan ortiq erkalash; injiqliklari va tantiliklariga erk berib qo’yish; me’yoridan ortiq qulayliklar 37 Исмаилов И., Маҳмудов Р. Баркамол инсон – баркамол жамият гарови // Тафаккур. – 1997. – № 1. – 76–79-б. 38 Зарипов З. С. Вояга етмаганларнинг гуруҳий жиноятчилиги ва унинг олдини олишга қаратилган айрим чоралар // Ички ишлар органларининг жамоат хавфсизлигини таъминлаш ва жиноятчиликка қарши кураш чораларини такомиллаштириш. –Т., 2001. – 18–21-б.

yaratish; ijtimoiy foydali bo’lgan muayyan burchlarni bajarishdan, hatto kuchi yetadigan mehnatdan ham ozod qilish; ehtiyojlarini cheksiz ravishda qondirib borish; shaxsiyatparast, dangasa qilib tarbiyalashni istisno etadi. Zero, «farzandning yashashi, kamol topishi uchun oila birdan-bir makon va tabiiy muhit hisoblanadi. Oilada farzandlar tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yish, ularni umuminsoniy qadriyatlar, axloqiy normalar ruhida tarbiyalash ota-onaning muhim vazifasi hisoblanadi» 39 . Vatandoshimiz Abdurauf Fitrat yozganidek, «qayerda oila munosabati kuchli intizom va tarbiyaga tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va tartibli bo’ladi» 40 . Holbuki, jamiyatning asosiy boyligi hisoblangan inson birinchi navbatda oilada shakllanadi. Oila qanday kishini shakllantirishi jamiyat uchun befarq emas. Shunday ekan, oiladagi nosog’lom muhit voyaga yetmaganlar xulqi-da axloqqa zid sifatlarning shakllanishiga olib keladi. Oiladagi nosog’lom muhit va oilaviy ajralishlar bolalarda jinoiy xulqning kelib chiqishi uchun asosiy omillardan biri sifatida namoyon bo’ladi. Ajralishlar natijasida yuzaga kelgan noto’liq oilalarda voyaga yetgan bolalar va o’smirlar tabiatida o’ziga xos salbiy odatlar shakllanadi. Oilada otaning bo’lmasligi bolada jasurlik, mardlik, matonatlilik sifatlarining sust rivojlanishiga olib keladi. Qo’rqoq, tortinchoq, jur’atsiz bolalarda mustaqil fikrlash, o’z xattiharakatlarining oqibatini anglab yetish jarayoni yaxshi kechmaydi. Bunday tarbiya olgan bolalar ko’pincha guruhiy jinoyatlarni amalga oshiradilar. Onasiz o’sgan bolalarda esa, bemehrlik, shafqatsizlik, tajovuzkorlik rivojlangan bo’ladi. Bundaylar ko’pincha bosqinchilik, zo’ravonlik, o’g’irlik jinoyatlarini sodir etadilar. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, voyaga yetmaganlar o’rtasida sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda pedagogik-psixologik qonuniyatlarning o’rni beqiyosdir. Voyaga yetmaganlarni tarbiyalashda ularning individual-psixologik 39 Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ. – Т., 2001. – 325-б. 40 Фитрат А . Оила ёки оила бошқариш тартиблари. – Т., 2000. – 8- б.

xususiyatlarini inobatga olish juda muhim, shuningdek, ota-onalar, o’qituvchilar va keng jamoatchilikning voyaga yetmagan shaxs tarbiyasini nazoratga olishi muammoning asosiy yechimlaridan biridir.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Salbiy ijtimoiy hodisalarning oldini olish faoliyatining pedagogik asoslari

Jinoyat sodir etgan shaxslar orasida jinoyatlar profilaktikasining pedagogik jihatlari

Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari

Turizmni rivojlantirishning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-madaniy jihatlari

Xizmatlar marketingining o‘ziga xos jihatlari