Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5 KB

Ko'chirib olish

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari Reja: 1. Birjalar va ularning huquqlari 2. Birja a’zolari majburiyatlari

1. Birjalar va ularning huquqlari Birjani boshqarish uning a’zolari tomonidan ham, yollanma xodimlar tomonidan ham amalga oshiriladi. Birjaning oliy rahbarlik organi direktorlar (boshqaruvchilar) Kengashi hisoblanadi. Kengash birja a’zolari tomonidan saylanadi. Uning tarkibiga birja a’zolari ham, bir nechta direktorlar ham kiradi. Birja faoliyati me’yorlari, siyosati va qoidalari direktorlar Kengashi tomonidan belgilanadi va direktorlar Kengashi tomonidan tayinlanadigan yoki birja a’zolari tomonidan saylanadigan, birja a’zolaridan tarkib topgan qo‘mita tomonidan hayotga tatbiq etiladi. Qo‘mita a’zolari direktorlar Kengashining oldida javob beradi. Qo‘mita a’zolari mos keluvchi haq to‘lanmasdan ishlaydi. Ular tavsiyalar chiqaradi va direktorlar Kengashiga yordam beradi, shuningdek, tartibga solish qoidalariga muvofiq ularga yuklatilgan birja faoliyati bo‘yicha muayyan majburiyatlarni bajaradi. Birjaning yollanma xodimlari savdo bo‘yicha hech qanday huquqqa yoki ovoz berish huquqiga ega emas. Xodimlar soni va ularning majburiyatlari direktorlar Kengashi tomonidan belgilanadi. Personal direktorlar Kengashi va qo‘mitalarning topshiriq va qarorlarini bajaradi, personalning tashkiliy tuzilmasi esa, ko‘pincha, turli qo‘mitalarning funksiyalariga mos keladi. Birjalarning ko‘pchiligi xususiy shaxslarning korporatsiya ko‘rinishida tashkil qilingan va foyda olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymagan uyushmalarini ifodalaydi. Birja a’zolari soni cheklangan bo‘lib, ba’zida o‘zgarib turishi mumkin. Birja a’zolari faqat alohida shaxslar hisoblanadi. Shu bilan birga, korporatsiya, kompaniya va shirkatlar ularni, masalan, tuzilgan bitimlar bo‘yicha komissiya foiziga taalluqli masalalarda ayrim a’zolar taqdim etadigan imtiyozlarni olish huquqiga ega. Bundan tashqari, ayrim birjalarda korporatsiya, kompaniya va shirkatlarga ularning manfaatlarini ifodalovchi a’zolar orqali xizmatchilarga – birja zalida kanselariya ishlari va boshqa texnik ishlarni bajarish uchun birja a’zosi bo‘lmagan shaxslarga ega bo‘lishga ruxsat etiladi. Biroq bitimlar tuzish faqat kimga a’zolik rasmiylashtirilgan bo‘lsa, o‘sha firmaning imtiyozida qoladi.

Birja korporatsiyasi nizomida uning a’zolar payi (badali) hisobiga shakllanadigan kapitali ko‘rsatiladi. Birja sertifikatiga (payiga) egalik qilish birja halqasida bitimlar tuzish huquqini beradi. 2. Birja a’zolari majburiyatlari Birjaga a’zolik ma’lum bir huquqlar beradi va qator majburiyatlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Birjaning to‘liq a’zosi oladigan asosiy huquq – birja halqasida mustaqil bitimlar tuzishga ruxsatdir. Aytib o‘tilganidek, birjaga a’zo emaslar birja operatsiyalarini faqat birja a’zolari orqali amalga oshirishlari mumkin, birja halqasida birja bitimi tuzish huquqi avtomatik ravishda emas, a’zo belgilagan tayyorgarlikdan o‘tgan va bilimdonlik bo‘yicha minimal talablarga javob bergandan so‘ng beriladi. Shundan keyin u halqaga kirish imkonini beradigan savdogar (makler) belgisini oladi. Unga nisbatan yo‘l qo‘yadigan xatolari natijasida qo‘shimcha zarar ko‘rishi mumkinligi tufayli, shuningdek, makler belgisiga ega bo‘lganlar, qoidaga ko‘ra, halqaga kirish imkoniga ega bo‘lmaganlarga nisbatan ko‘proq hajmda operatsiyalar o‘tkazishi sababli ularga qattiq moliyaviy talablar qo‘yiladi. Birja a’zosining ikkinchi muhim ustunligi birja operatsiyalari o‘tkazish xarajatlarining nisbatan pastligidir. Odatda, a’zo bo‘lmaganlar har bir bitim bo‘yicha 2 sentdan 75 sentgacha birja yig‘imi to‘laydilar. Shu bilan bir paytda birja a’zolari, qoidaga ko‘ra, bunday yig‘imlardan ozod etiladi. Birjaga a’zolik birja shartnomalarini sotib olish va sotishda birjaga a’zo bo‘lmaganlardan olinadigan komission mukofotlar ko‘rinishida ma’lum bir daromad olish imkonini ham beradi. Nihoyat, birjaga a’zolikning muhim afzalligi birja boshqaruvida ishtirok etish yoki boshqarish, birjaning faoliyat qoidalarini ishlab chiqish yoki o‘zgartirish, namunaviy shartnomalar shartlarini belgilash, bozor axborotlarini birjaga a’zo emaslardan oldinroq olish imkoniyati hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasining «Tovar birjalari va birja savdosi to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq birjani ta’sis qilishda quyidagilar ishtirok etishi mumkin emas: – davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy va mahalliy organlari; – banklar va belgilangan tartibda bank operatsiyalarini amalga oshirish litsenziyasini olgan kredit muassasalari; – sug‘urta va investitsion kompaniya va fondlari; – jamoat, diniy va xayriya tashkilotlari va jamg‘armalari; – qonunchilikka muvofiq tadbirkorlik faoliyatini amalga oshira olmaydigan jismoniy shaxslar. Ta’sischilar soni qanchalik ko‘p va ularning moddiy-moliyaviy ahvoli qanchalik kuchli bo‘lsa, ular birjaga shunchalik katta yordam ko‘rsata oladi deb hisoblanadi. Vaholanki, ta’sischilar sonining ko‘pligi birjani boshqarishni qiyinlashtiradi. Birja a’zosi deb, uning nizom kapitalini shakllantirishda ishtirok etadigan, a’zolik badallari yoki birja mulkiga boshqa maqsadli badallar kiritadigan va ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan tartibda uning a’zosiga aylangan shaxslarga aytiladi. Birja a’zosi belgilangan quyidagi huquqlarga ega: – birja savdosida ishtirok etish; – birjaning me’yoriy hujjatariga muvofiq uni boshqarishda qatnashish; – foydani taqsimlashda ishtirok etish va ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan hollarda dividend olish; – birja savdosida qatnashish huquqini ijaraga berish (belgilangan tartibda va faqat bitta yuridik shaxsga). Birja a’zolari soni cheklangan bo‘lib, u nizom fondi hajmiga va bitta aksiyaning nominal qiymatiga bog‘liq. Aksiya birja a’zosi huquqlaridan foydalanish imkonini beradi. U biqadagi «joy» bahosini ifodalaydi. Joy – bu birja a’zosining mulkidir. U birja a’zosi birjadan chiqadigan taqdirda sotib yuborilishi yoki ijaraga berilishi mumkin. Joyning bahosi Birja qo‘mitasi tomonidan belgilanadi, u talab va taklifga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 1991-yil (bahorda) RTXB aksiyalari 2470 ming so‘mdan (nominali 100 ming so‘m), 1991-yil noyabrida 7600

ming so‘mdan sotilgan. 1990-yil Chikago tovar birjasi to‘liq a’zosining joyi 406 ming dollarga sotilgan. Ushbu birjada 1991-yil to‘liq a’zolik joyini 445 ming dollarga sotish, 405 ming dollarga sotib olish taklifi tushgan. Chet elllarda tovar birjalarida turli a’zolar guruhlari mavjud. Masalan, London metall birjasida birja a’zolari ikki guruhga ajratilgan: individuallar (prinsipallar) bitimlarni o‘z nomidan tuzadi: a’zo-vakillar bitimlarni ularning vakili hisoblangan tirma yoki kompaniyalar nomidan tuzadi. «Tovar birjalari va birja savdosi to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq O‘zbekistonda ham ikki xil birja toifalari ko‘zda tutilgan: – to‘liq a’zolar – birjaning barcha seksiyalarida (bo‘lim, bo‘linma) birja savdosida ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan a’zolar: – to‘liqsiz a’zolar – mos keluvchi seksiyalarda (bo‘lim, bo‘linma) va birjaning ta’sis hujjatlari va birja seksiyalari (bo‘lim, bo‘linma) a’zolarining umumiy yig‘ilishida belgilangan birja savdosida ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan a’zolar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

O'xshashlar

Birja va birjalar faoliyati

Birja a’zolari va ishtirokchilari

Birja faoliyatini avtomatlashtirish

Xalqaro birja markazlari

Birja bitimlari va ularning turlari